Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yaryat abidələri və ya Terhin abidələri – Monqolustanın Arhanqay inzibati vahidinin Doloon Mod bölgəsindəki Terhin çayının yaxınlarında olan Orxon əlifbası ilə yazılmış uyğur abidələridir. Bu abidələr Uyğur xaqanı Bayan Çor Xaqan tərəfindən VIII əsrin ortalarında, ehtimal ki, 753–760-cı illər arasında daşa işlənilmişdir.
Tapılması
Arxeoloqlar bu abidənin varlığından 1909-cu ildən bəri xəbərdardır. Çünki, 1909-da tapılan Şine Usu abidəsində belə bir abidənin varlığından bəhs edilməkdədir. Bununla birlikdə bu abidənin gün üzünə çıxarılması 1909-cu ildən etibarən 47 il davam etmiş, nəticədə Taryat abidəsi monqol arxeoloq Dorjsuren tərəfindən 1956-cı ildə tapılmışdır. Bu kəşfdən sonra isə rus-monqol elm heyəti tərəfindən 1969-cu ildə abidənin oturdulduğu tısbağa kaidə tapılmış, abidənin digər iki hissəsi Ser-Odjav Volkovun fəaliyyəti nəticəsində müəyyən edilərək elm dünyasına təqdim edilmişdir. Abidənin hissələri bu gün Ulan Batordakı Monqol Arxeoloji İnistitutunda sərgilənməkdədir.
Uyğurlar
Uyğur xaqanlığı 745-ci ildə türk xaqanlığının yıxılması ilə onun yerini alan türk dövlətidir. Xaqanlıq Qutluq Bilgə Kül xaqan tərəfindən qurulmuşdur. Uyğur xaqanlığı türk xaqanlığının əksinə, Tan sülaləsi ilə dost münasibətlər qurmuş və An Luşan üsyanı zamanı Tana yardım etmişdir. Uyğurlar qısa müddətdə Orta Asiyanın ən önəmli siyasi güclərindən biri halına gəlmişdir. Buna qərbdəki Qansu və Sincan bölgələrinə köç etmək məcburiyyətində qalmışdırlar.
Bengü daş
Abidənin meydana gətirildiyi bengü daşlar parlaq boz qranitdən tişbağa kaidələrin üzərinə oturdulmuşdur. Abidənin bütün üzlərində və tısbağa kaidəsində toplam Orxon əlifbası ilə yazılmış 31 sətir yazı vardır. Abidənin meydana gətirilməsini təmin edən Bayn Çor Uyğur xaqanlığını 747–759-cu illər arasında idarə edən türk xaqanıdır. Abidəni daşa işləyən şəxs isə Böke Tutamdır. Abidədə olan tamğa Şine Usu abidəsində də vardır.
Abidənin mətni
Abidədə Bayan Çor Xaqan özündən "İl İtmiş Bilgə Xaqan" ünvanı ilə bəhs etməkdədir. Bayan Çor abidələrin şərq üzünə atasının öldürülməsindən sonra dövlət içərisində formalaşan daxili qarışıqlıqlar və taxt üçün böyük qardaşı Tay Bilgə Tutuku dəstəkləyən boylatla etdiyi döyüşlərdən bəhs etməkdədir. Bu boylar arasında mətndən başa düşdüyümüz qədəriylə Bayan Çorun ən çox mübarizə apardığı boy tatarlardır. Abidənin qərb üzündə isə mövzu Uyğurlarla məhdudlaşmış qalmamış və türk xaqanlığınının böyük dövlət adamları olan , İstəmi xaqan və s. türk böyüklərindən bəhs edilmişdir. Bu vəziyyət bəzi tarixçilər tərəfindən Uyğur xaqanlığının əslində türk xaqanlığının davamı olduğunu, iki fərqli dövlətdən çox, səltənət uruqunun çevriliş ilə Aşinadan Yağlakar uruquna keçdiyinin əlaməti olaraq görülmüşdür.
Mətnin tamamı
| Qədim türk dilində:
|
Həmçinin bax
İstinadlar
- "Tarihi aydınlatan Benggü taş'lar". haber10.com. 7 iyun 2016 tarixində .
- Yıldız, Hüseyin (2012), Köktürk Harfli Uygur Bitigleri Üzerine Yeni İki Eser, Dil Araştırmaları, Say. 10 (Bahar), səh. 193
- Jean Paul Roux. Historie des Turcs. səh. 159. ISBN .
- "Inscription El etmish Bilge kagan (Tariat // Terh)". bitig.kz. 25 iyun 2020 tarixində .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yaryat abideleri ve ya Terhin abideleri Monqolustanin Arhanqay inzibati vahidinin Doloon Mod bolgesindeki Terhin cayinin yaxinlarinda olan Orxon elifbasi ile yazilmis uygur abideleridir Bu abideler Uygur xaqani Bayan Cor Xaqan terefinden VIII esrin ortalarinda ehtimal ki 753 760 ci iller arasinda dasa islenilmisdir TapilmasiArxeoloqlar bu abidenin varligindan 1909 cu ilden beri xeberdardir Cunki 1909 da tapilan Sine Usu abidesinde bele bir abidenin varligindan behs edilmekdedir Bununla birlikde bu abidenin gun uzune cixarilmasi 1909 cu ilden etibaren 47 il davam etmis neticede Taryat abidesi monqol arxeoloq Dorjsuren terefinden 1956 ci ilde tapilmisdir Bu kesfden sonra ise rus monqol elm heyeti terefinden 1969 cu ilde abidenin oturduldugu tisbaga kaide tapilmis abidenin diger iki hissesi Ser Odjav Volkovun fealiyyeti neticesinde mueyyen edilerek elm dunyasina teqdim edilmisdir Abidenin hisseleri bu gun Ulan Batordaki Monqol Arxeoloji Inistitutunda sergilenmekdedir UygurlarUygur xaqanligi 745 ci ilde turk xaqanliginin yixilmasi ile onun yerini alan turk dovletidir Xaqanliq Qutluq Bilge Kul xaqan terefinden qurulmusdur Uygur xaqanligi turk xaqanliginin eksine Tan sulalesi ile dost munasibetler qurmus ve An Lusan usyani zamani Tana yardim etmisdir Uygurlar qisa muddetde Orta Asiyanin en onemli siyasi guclerinden biri halina gelmisdir Buna qerbdeki Qansu ve Sincan bolgelerine koc etmek mecburiyyetinde qalmisdirlar Bengu dasAbidenin meydana getirildiyi bengu daslar parlaq boz qranitden tisbaga kaidelerin uzerine oturdulmusdur Abidenin butun uzlerinde ve tisbaga kaidesinde toplam Orxon elifbasi ile yazilmis 31 setir yazi vardir Abidenin meydana getirilmesini temin eden Bayn Cor Uygur xaqanligini 747 759 cu iller arasinda idare eden turk xaqanidir Abideni dasa isleyen sexs ise Boke Tutamdir Abidede olan tamga Sine Usu abidesinde de vardir Abidenin metniAbidede Bayan Cor Xaqan ozunden Il Itmis Bilge Xaqan unvani ile behs etmekdedir Bayan Cor abidelerin serq uzune atasinin oldurulmesinden sonra dovlet icerisinde formalasan daxili qarisiqliqlar ve taxt ucun boyuk qardasi Tay Bilge Tutuku destekleyen boylatla etdiyi doyuslerden behs etmekdedir Bu boylar arasinda metnden basa dusduyumuz qederiyle Bayan Corun en cox mubarize apardigi boy tatarlardir Abidenin qerb uzunde ise movzu Uygurlarla mehdudlasmis qalmamis ve turk xaqanligininin boyuk dovlet adamlari olan Istemi xaqan ve s turk boyuklerinden behs edilmisdir Bu veziyyet bezi tarixciler terefinden Uygur xaqanliginin eslinde turk xaqanliginin davami oldugunu iki ferqli dovletden cox seltenet uruqunun cevrilis ile Asinadan Yaglakar uruquna kecdiyinin elameti olaraq gorulmusdur Metnin tamami Qedim turk dilinde Teŋiride bolmus El Etmis Bilge qagan El bilge qatun qagan atig qatun atig atanip Otuken kedin ucinta Tez basinta orugun cit anta jaratitdim bars yilqa yilan yilqa eki yil yajladim ulu yilqa Otuken ortusinta Soŋuz ba sinta Iduq basi kedininte jajladim Orugun bunta jaratidim Cit bunta toqitidim Bin yilliq tumen kunluk Bitigimin belgumin bunta yasi tasqa jaratidim tolqu tasqa toqitim uze kokTeŋiri yarilqaduq ucunasra yagiz jer igituk ucun elimen torumen etintim oŋre kun togusuqdaqi budun kisre ay togusuqdaqi budun tort buluŋdaqi budun kuc berur yagim bolug yoq bolti ekin ara iligim at iriglagim Sekiz Seleŋe Orqun Togula Seben Teldu Qaraga Borugu ol jerimen subumin qonar kocerben yaglagim Otuken quzi kedin uci Tez basioŋduni Qanuy Kunuj biz ekin ara qiclagim Otuken jeri Ongi Ta rqan suju yag budun qa gi berigeru uci Altun Yis kedin uci Kogmen iligeru uci Koiun Teŋiride bolmus El Etmis Bilge aqanim icreki buduni altmis Bujruq BasiInancu Bujruq Toquz bolmi Bilge Taj Seŋun tu bes juz basi Kul Oŋi Oz inancu bes juz basi Ulug Oz inancu Uruŋu juz basi Ulug Uruŋu Toles begler oguli biŋ basi Toles Kulug Erin Tardus begler oguli biŋ basi Tardus Kulug Erin Isbara s bes biŋ er basi Alip Isbara Seŋun Jaglagar mis toguz juz er basi Tojgan Ulug Targan buqug biŋa buduni biŋa qagan Ataciq buduni biŋa Teŋirim qanim qan atlig Ciqsi aquncu Alip bilge qan Oguz budun alti juz Soŋut bir tumen budun qazganti Teŋiri aqanim atligi Toquz Tatar bujruq gi Soŋut bin buduni tegtemin bu bitidukde qanima Torgag basi qa Atacuq Begceker Ciqsi birle Baga Tarqan uc juz Torgaq turdi Teŋiri aqanim oguli Bilge ligi isig y buyruq Azsi Tay Seŋun buduni Toŋra bujruq basi Uc Qarlug bunca budun Yabgu buduni Teŋirim qanim oguli Udurgan c basi Seŋun buduni Toquz Bayriqu basi Basmil Toquz Tatar bunca budun Cad buduni anta tegdi buni yaratgma Qutiug Tarqan budunig atin yoiin yagima Aium Cisi eki ya Qutiug Bilge Seŋun Ursu Qutlug Targan Seŋun ol eki jori yarilqadi Bayirqu Tardus Bilge Targan Qutlug Jagmac Tabgac Sogdaq basi Bilge Seŋun Ozul Senirken Jollug qagan Bumin qagan uc qagan olurmis eki juz jil olurmis qiza barmis Ucuz eki atligni tuke barmis Qadar Qasar Bedi Bersel Aj taz Oguz ecum apam sekiz on yil olurmis Otuken Eli Ogures Eli ekin ara Orqun oguzde yil olurunta yil barmis atimin uze kok Teŋiri asira yagiz Jer jana ntar atantim sekiz otuz yasima yilan yilqa Turuk Elinte bulgadum anta artutdim atligin jamasdi biŋa yoridim Ozmis Tegin Udurganta yoriyor Tedi ani algil tedi Komu r tagda Yar oguzde uc tuglug Turuk budunqa anta jetinci aj torut jegirmike anta toqtartim aqanim altim anta yoq bolti Turuk budunig anta icgrtim anta jana Ozmis Tegin qan bolti qon yilqa yoridim ekinti bicin yilqa yo ridim suŋustum anta sancdim qanin anta tutdim atistim el atamis taqigu yilqa yoridim yil besinc ay u yegirmike qalcisdi suŋus dim icgerip igdir boluk ben anta kisre it yilqa Uc Qarluq jablaq saqinip Teze bardi qurija On oqqa kirti anta Uc Qarluq lagzi yilqa Toquz Tatar Toguz bujruq Bes Soŋut qara budun Toryan aqaŋim qanqa otunti ecu apa ati bar tedi anta yadgu a tadi anta kisre kusgu yilqa Esin siz de kuc qara budun mis Esinsizde kuc qara sub ermis qara budun Toriyan qayan atadiTeŋiride bolmus El Etmis Bilge qayan atadi El bilge qatun atadi qagan atanip qatun atanip Otuken ortusunta kedinin orugin bunta etdim Buni yaratigma boke tutamHemcinin baxBayan Cur xaqanIstinadlar Tarihi aydinlatan Benggu tas lar haber10 com 7 iyun 2016 tarixinde Yildiz Huseyin 2012 Kokturk Harfli Uygur Bitigleri Uzerine Yeni Iki Eser Dil Arastirmalari Say 10 Bahar seh 193 Jean Paul Roux Historie des Turcs seh 159 ISBN 975 997 091 0 Inscription El etmish Bilge kagan Tariat Terh bitig kz 25 iyun 2020 tarixinde