Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Yardımlı meteoriti və ya Ərus meteoriti — Azərbaycana düşdüyü bilinən ilk dəmir meteorit. Keçmiş SSRİ ərazisinə düşən 3-cü böyük meteorit sayılır.
Bu meteoriti Moskva vaxtı ilə 1959-cu il 24 noyabr saat 7:05-də Yardımlı rayonunun Ərus və Jiy kəndləri ərazisinə düşmüşdür. Sıx duman olmasına baxmayaraq, meteorit düşərkən təqribən 2800 km2 sahədə güclü işıqlanma yaradıb və bu 5–10 saniyə davam edib. Məlum olmuşdur ki, o məşhur Sihote-Alin meteorit yağışının yağmasından sonra düşmüşdür. Burada onun altı fərdi nümunəsi tapılmışdır:
- 152.56 kq;
- 127 kq;
- 11.3 kq;
- 5.9 kq;
- 2.3 kq;
- 0.36 kq.
Yardımlı meteorit yağışının düşmə ərazisi ellips formasındadır və 8–1.5 km-dir. Uçuş istiqamətində 127 kq olan meteorit, diametri 2.8 metr olan bir konusu formalaşdırır və ona 2 metr perpendikulyardır. Bu konus Uzun-Zami ərazisinin şimal şərq hissəsində Jiy kəndindən şimal-qərbə doğru 1 km-dir. Konus divarlarının azimutu 2200–2300 olan cənub-qərb meylliliyi var. Konusun gövdəsi 550–600 üfüq bucağını yaradır. Konusun dərinliyi onun mərkəzi hissəsində 1.9 m-dir.
Meteorit ilə əlaqəli olan süxurlar birləşmiş və rəngini dəyişmişdir. Bölünmədən əvvəl meteorit azimutu 2250–2300 cənub-qərbdən şimal-şərqə doğru hərəkət edir. Reqmaqliptik relyef meteoritin səthində tam olaraq görünür və reqmaqlitlərin bir neçə millimetrdən 10 sm-ə qədər ölçüsü var. Uçuş istiqamətində onlar dərinləşmiş, dəfələrlə 5–6 sm kənara dartılmış formada olur. Əriyən qabığın 0.5–0.6 mm qalınlığı, tünd-qəhvəyi və qara rəngli, tutqun səthi var. Onun armuda bənzər ölçüsü var. Onun uzunluğu 48 sm, çəkisi ortada təxminən 26 sm və hər iki sonluqda 24 sm-dir. Hündürlüyü bir sonluqda 18 sm və digər sonluqda 28 sm-dir.
Dağların hündürlüyünün sürətlə artması relyefin dəyişikliyinə səbəb olur və bu özünü geoqrafik zonaların dəyişikliyində yaxşı göstərir.
Meteoritin bütün səthində yüksək cinahları ilə çox böyük və dərin reqmaqlitlər var. Bəzi reqmaqlitlərin ölçüləri 2 sm-dən 3–3.5 sm-ə və çox nadir hallarda onlar 4 sm-ə qədər dəyişir. Meteoritin səthində təxminən 40 nisbətən böyük çuxurlar movcuddur. Atmosferdə geniş yayılmış meteoritin hərəkəti zamanı onların tərkibi ərimişdi. Çuxurların ölçüsü 8 mm-dən 25 x 40 mm-ə dək dəyişir.
Mineraloji tərkibi
Yardımlı meteoritin mineraloji tərkibi əsasən kamasitdən (91–95%) ibarətdir. 2-ci dərəcəni təşkil edən komponentlər bunlardır: taenit (ilesit), triolit, şeybersit (və rabitə) və qrafit.
Rentgenostruktur yoxlama qrafit kütləsində amorf (ehtimal ki, kriptokristal) maddəsinin mövcudluğunu nümayiş etdirdi. Bituminoloji yoxlama bitumu aşkar etdi. Yardımlı meteoritinin maqnetik xüsusiyyətlərinin tədqiqinin nəticəsinə görə müəyyən olunmuşdur ki, onlar temperatura əsasən 3 fazalı olur.
- 1) 3500 °C — nikelin yüksək miqdarı ilə minerala uyğun gəlir;
- 2) 5300 °C – şreberzitə uyğun gəlir;
- 3) 7650–7700 °C kamasitə uyğun gəlir.
Meteoritdə ferromaqnetik komponentlərin paylanmasının heterogeneti müəyyən olunmuşdur.
Kimyəvi tərkibi
Əsas kimyəvi tərkibi bütün dəmir meteoritlərdə olduğu kimi dəmir nikel və kobaltdan ibarətdir. Həmçinin tərkibində çox az miqdarda silisium, alüminium, maqnezium, helium, germanium mövcuddur.
Saxlanılması
Hazırda 127 kq-lıq nümunəsi Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasının muzeyində saxlanılır.
Mənbə
- ASE, V cild, Bakı, 1981, səh. 80
- Təbiət abidələri Yardımlı meteoriti gia.az (az.)
İstinadlar
- Azərbaycanın füsunkar təbiəti… [ölü keçid] milli.az (az.)
- Azərbaycanı meteorit təhlükəsi gözləyirmi? 2013-03-13 at the Wayback Machine xeber.info (az.)
- İlham Əliyev Şamaxı Astrofizika Rəsədxanasında aparılan yenidənqurma işləri ilə tanış olmuşdur. [ölü keçid] shao.az (az.)
Xarici keçidlər
- SSRİ Dövlət Televiziyasında Yardımlı meteoriti haqqında reportaj (rus.)
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Yardimli meteoriti ve ya Erus meteoriti Azerbaycana dusduyu bilinen ilk demir meteorit Kecmis SSRI erazisine dusen 3 cu boyuk meteorit sayilir Samaxi Astrofizika Resedxanasinda olan numuneBu adin diger istifade formalari ucun bax Yardimli deqiqlesdirme Bu meteoriti Moskva vaxti ile 1959 cu il 24 noyabr saat 7 05 de Yardimli rayonunun Erus ve Jiy kendleri erazisine dusmusdur Six duman olmasina baxmayaraq meteorit duserken teqriben 2800 km2 sahede guclu isiqlanma yaradib ve bu 5 10 saniye davam edib Melum olmusdur ki o meshur Sihote Alin meteorit yagisinin yagmasindan sonra dusmusdur Burada onun alti ferdi numunesi tapilmisdir 152 56 kq 127 kq 11 3 kq 5 9 kq 2 3 kq 0 36 kq Yardimli meteorit yagisinin dusme erazisi ellips formasindadir ve 8 1 5 km dir Ucus istiqametinde 127 kq olan meteorit diametri 2 8 metr olan bir konusu formalasdirir ve ona 2 metr perpendikulyardir Bu konus Uzun Zami erazisinin simal serq hissesinde Jiy kendinden simal qerbe dogru 1 km dir Konus divarlarinin azimutu 2200 2300 olan cenub qerb meylliliyi var Konusun govdesi 550 600 ufuq bucagini yaradir Konusun derinliyi onun merkezi hissesinde 1 9 m dir Meteorit ile elaqeli olan suxurlar birlesmis ve rengini deyismisdir Bolunmeden evvel meteorit azimutu 2250 2300 cenub qerbden simal serqe dogru hereket edir Reqmaqliptik relyef meteoritin sethinde tam olaraq gorunur ve reqmaqlitlerin bir nece millimetrden 10 sm e qeder olcusu var Ucus istiqametinde onlar derinlesmis defelerle 5 6 sm kenara dartilmis formada olur Eriyen qabigin 0 5 0 6 mm qalinligi tund qehveyi ve qara rengli tutqun sethi var Onun armuda benzer olcusu var Onun uzunlugu 48 sm cekisi ortada texminen 26 sm ve her iki sonluqda 24 sm dir Hundurluyu bir sonluqda 18 sm ve diger sonluqda 28 sm dir Daglarin hundurluyunun suretle artmasi relyefin deyisikliyine sebeb olur ve bu ozunu geoqrafik zonalarin deyisikliyinde yaxsi gosterir Meteoritin butun sethinde yuksek cinahlari ile cox boyuk ve derin reqmaqlitler var Bezi reqmaqlitlerin olculeri 2 sm den 3 3 5 sm e ve cox nadir hallarda onlar 4 sm e qeder deyisir Meteoritin sethinde texminen 40 nisbeten boyuk cuxurlar movcuddur Atmosferde genis yayilmis meteoritin hereketi zamani onlarin terkibi erimisdi Cuxurlarin olcusu 8 mm den 25 x 40 mm e dek deyisir Mineraloji terkibiYardimli meteoritin mineraloji terkibi esasen kamasitden 91 95 ibaretdir 2 ci dereceni teskil eden komponentler bunlardir taenit ilesit triolit seybersit ve rabite ve qrafit Rentgenostruktur yoxlama qrafit kutlesinde amorf ehtimal ki kriptokristal maddesinin movcudlugunu numayis etdirdi Bituminoloji yoxlama bitumu askar etdi Yardimli meteoritinin maqnetik xususiyyetlerinin tedqiqinin neticesine gore mueyyen olunmusdur ki onlar temperatura esasen 3 fazali olur 1 3500 C nikelin yuksek miqdari ile minerala uygun gelir 2 5300 C sreberzite uygun gelir 3 7650 7700 C kamasite uygun gelir Meteoritde ferromaqnetik komponentlerin paylanmasinin heterogeneti mueyyen olunmusdur Kimyevi terkibiEsas kimyevi terkibi butun demir meteoritlerde oldugu kimi demir nikel ve kobaltdan ibaretdir Hemcinin terkibinde cox az miqdarda silisium aluminium maqnezium helium germanium movcuddur SaxlanilmasiHazirda 127 kq liq numunesi Samaxi Astrofizika Resedxanasinin muzeyinde saxlanilir MenbeASE V cild Baki 1981 seh 80 Tebiet abideleri Yardimli meteoriti gia az az IstinadlarAzerbaycanin fusunkar tebieti olu kecid milli az az Azerbaycani meteorit tehlukesi gozleyirmi 2013 03 13 at the Wayback Machine xeber info az Ilham Eliyev Samaxi Astrofizika Resedxanasinda aparilan yenidenqurma isleri ile tanis olmusdur olu kecid shao az az Xarici kecidlerSSRI Dovlet Televiziyasinda Yardimli meteoriti haqqinda reportaj rus