Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | Bu məqalə Yardımlı şəhəri haqqındadır. Yardımlı rayonu üçün Yardımlı rayonu səhifəsinə baxın. |
Yardımlı — Azərbaycanda şəhər, Yardımlı rayonunun inzibati mərkəzi. 1963-cü ildə şəhər tipli qəsəbə statusu almışdır. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 13 iyun 2008-ci il tarixli, 646-IIIQ saylı Qərarı ilə Yardımlı rayonunun Yardımlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Daşkənd, Əsədabad və Ünəş kəndləri Yardımlı qəsəbəsi ilə birləşdirilmiş və bu kəndlər Azərbaycan Respublikasının ərazi vahidlərinin Dövlət reyestrindən çıxarılmışdır. Yardımlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi tərkibindəki Yardımlı qəsəbəsinə şəhər statusu verilmiş, Yardımlı qəsəbə inzibati ərazi dairəsi Yardımlı şəhər inzibati ərazi dairəsi hesab edilmişdir.
| Şəhər | |
| Yardımlı | |
|---|---|
 | |
| Ölkə | |
| Rayon | Yardımlı rayonu |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Mərkəzin hündürlüyü | 1.068 ± 1 m |
| Saat qurşağı | |
| Əhalisi | |
| Əhalisi | 7811 (2022) nəfər |
Toponimikası
Toponimi müxtəlif cür izah edirlər. Bir ehtimala görə, "yardam" sözündən yaranıb. Xalqın, ulusun bir hissəsi kimi izah olunur. "Ərdəbil" adının kökünün də "yardam" olduğunu söyləyirlər. İkinci fərziyyəyə görə "ertim" adından törəyib. Tarixçi Q.Qeybullayev bu toponimi peçeneq tayfalarının adı ilə bağlayır. "Ertim" peçeneq tayfalarından birinin adıdır. Əski türkcədə ərdəmli, cəngavər mənalarında yozulur. 1924-cü ildə arxeoloq İ.Əzimbəyov toponimi türkcə "yardım edənlər" anlamında izah edib. Xalq deyimlərinin birində Əli adlı alicənab şəxsin bura gəlib çox çətin dağlıq şəraitində yaşayan adamlara köməklik göstərdiyinə, çoxlu su dəyirmanı düzəltdirdiyinə görə bu nəcib insanlar onun müvəqqəti yaşayış məkanına Yardım Əli deyiblər.
Tarixi abidələri
Qız Qalası (V əsr)
Təbii abidədir. Alar kəndi yaxınlığındakı uca dağ silsilələrinin birində yerləşən konusşəkilli qaladır. El arasında Qız qalası kimi tanınan bu qaya zirvəsi lap qədimdən insanların sığınacaq yeri olub. Burada yerli atəşpərəstlər əvvəlcə ibadətgah, sonra isə qala bürcləri inşa etməklə güclü və möhkəm bir istehkam qurublar. Dəniz səviyyəsindən təxminən 2200 metr yüksəklikdə yerləşir. Qalanın üstündə od yerlərinin izlərini tapan tədqiqatçılar buranın həm də atəşpərəstlik dövründə fəaliyyət göstərən məbəd olduğu fikrini irəli sürürlər.
Ehtimal edilir ki, İslamdan əvvəl oda sitayiş edən atəşpərəstlər burada yaşayıb və məbəd ucaldıblar. Sonralar ərəb işğalçılarına qarşı məbəddən qala kimi istifadə ediblər. Bəzi müəlliflər qa¬lanın tarixini V–IX əsrlərə, zərdüştlüklə məşğul odsevərlər dövrünə qədər aparıb çıxarırlar. Alar Qız Qalası 1812-ci ildə İran hökmdarı Fətəli şah Qacarın vəliəhdi, İran ordusunun baş komandanı Abbas Mirzənin Azərbaycana hücumu zamanı müdafiə baxımından mühüm əhəmiyyət kəsb edib. Uzaqdan baxanda dağın başında papaq kimi görünən qalanın bir tərəfi dərin uçurumdur. Üç tərəfdən sərt döngəli, təhlükəli qaya cığırı vasiətsilə ən üstə qədər gedib çıxmaq olur. Buranı ziyarət etmək bir gün vaxt aparır. Qalaya saxsı borular vasitəsilə Xanbulaqdan su kəməri çəkilib. Həmin saxsıların izləri bu günədək qalır. Qaladan 500–600 metr aralıda Oğlanqala var. Hər iki qalaya gediş-gəlişi təmin edən yeraltı yol, tunel olub. Təhlükə olanda bir qaladan digərinə xəbər vermək üçün ən üstdəki bürclərdə tonqal qalanıb. Əraziyə yerlilər Voynbərə deyir. Dəniz səviyyəsindən 2500 metr aralıda qədim qəbiristanlıq, müxtəlif mağaralar, eləcə də 10–15 ədəd gözətçi məntəqəsi var. Qayaüstü yazılar diqqəti çəkir. Tədqiqatçılara görə qalanın ətrafı Orta əsrlər yaşayış məntəqəsi olub.
Abudərdə Piri (XII–XIV əsrlər)
Abuzərdə, Abuzərə, Abidərdə kimi də səslənir. Arus – Lərzan – Ərsilə kəndləri arasında orta əsr abidəsidir. "Dərdlərə su verən" mənasını ifadə edir. Ocaq, inanc yeridir. IV Rəşidi xəlifəsi və I İmam Həzrəti Əli ibn Əbu Talibin səhabələrindən biridir. Əshabə Əbu Dərdail bu yerlərə imamın göstərişinə əsasən VII əsrdə bu regiona göndərilib və müəyyən dini tapşırıqları icra etmək, yeni dini təbliğ etmək əsas məqsədi olub. Abidənin əsl adının Ərdəbil tərəflərdə yaşayan Şeyx Seyyid Əbuzər adlı məşhur din xadimi ilə bağlı yarandığını söyləyənlər çoxdur. Deyilənlərə görə, qoca yaşlarında səyahət zamanı yolda vəfat edən və ölümündən az əvvəl yol yoldaşı olan qızına məhz bu torpağı nişan verib dəfn edilməsini vəsiyyət edən Şeyx Seyyid Əbuzərin məzarı sonradan pir olub. Türbənin qırağında olan xırda daşları divara sürtərək dua – niyyət edirlər. Əgər bu zaman daş divara yapışsa inanırlar ki, dua həyata keçir.
Burada hər kənd bir təpənin üstündə yerləşir. Bir kənddən digərinə getmək üçün bir dağdan enib başqasına dırmaşmaq deməkdir. Bu da fiziki olaraq insanı çox yorsa da, əsəbləri sakitləşdirir. Dağlara uyğunlaşdıqdan sonra bu çətinlikdən zövq almağa başlayırsan. İndiyədək Yardımlıya heç getməyənlərin diqqətinə: Əgər yolunuz oraya düşsə, təbiətdən tam keyf almaq və ruhən dincəlmək üçün iki ideal ünvanı diqqətdən qaçırmayın. Bunlardan biri Peştəsər dağındakı şəlalə və turşsu bulağı, ikincisi İranla sərhədə yaxın, Abdallı kəndi yüksəkliyindəki bulaqdır. Kəskin temperatur fərqiylə seçilən bu iki məkan sadəcə rayon sakinlərinin bildiyi və isti yay aylarında üz tutduğu piknik cənnətidir.
Coğrafiyası və iqlimi
Şəhər Masallı dəmiryolu stansiyasından 54 km, Bakıdan 304 km məsafədə yerləşir.
Yardımlıya getmək üçün Masallı-İstisu ərazisindən keçmək lazımdır. Masallıdan 54 km məsafədədir. Buraya aparan yol Deman düzündən keçir. Möhtəşəm yüksək dağ və meşə mənzərəsinə sahib olan tarixi Deman düzü dəniz səviyyəsindən 1600–1800 metr hündürlükdə yerləşir. Bu ad hun xaqanı, sərkərdə Mətənin babası Teomanın adı ilə əlaqələndirilir. Xalq etimologiyasına görə isə deman-dəmyə, yəni suvarılmayan əkin sahələri mənasında yozulur. Buradan eyniadlı istirahət mərkəzində ayaq saxlayıb bir az dincəlmək, gecələmək və yaxud geniş ərazidə piknik etmək imkanı var. Turizm potensialı yüksək olsa da Yardımlıda turizm infrastrukturu inkişaf etməyib.
Masallı-Yardımlı yolunun 25-ci km-də yerləşir. Yardımlının vizit kartı sayılan, 34 metr hündürlükdən tökülən şəlalə iki mərtəbəlidir. Ən üstünə qədər çıxmaq üçün hündür pilləkənlər qoyulub. Təxminən 1500 metr yüksəklikdəki bu nöqtədən ətrafa möhtəşəm panoram açılır. Sovet hakimiyyəti zamanında bu dağlıq – meşəlik ərazidəki tək gözətçi daxması şəlalənin yanında salındığı üçün buranı "tək dam" deyə çağırıblar.
Çox kəskin soyuqların yaşandığı sərt təbiətli yüksək dağ kəndidir. Dağları başdan – başa kəklikotu sarıb. Bu otun bitdiyi yerlərdə kəklik quşları çox olur. 1947–1953-cü illərdə 32 kənd deportasiyaya məruz qaldığı üçün indi yardımlıların böyük bir hissəsi Cəlilabad, Masallı, Lənkəran, Şirvan, Salyan və sair rayonlarda yaşayırlar. Stalin dönəmindəki bu siyasətin məqsədi İranla olan coğrafi yaxınlıqdan ərazinin təhlükəsizliyini qorumaq idi. Alar da repressiyaya məruz qalan kəndlərdəndir. Buranın sakinləri toplu halda Cəlilabad rayonuna köçürüldülər. Cənuba aparan yol Alar kəndinin içindən keçir.
Alar türk tayfasının adıdır. Xalq ehtimalına görə İrandan gəlib burada ilk binə salan Alı xan və övladlarının şərəfinə əvvəlcə Alılar adlandırılıb. Sonra Allar və nəhayət Alar formasına düşüb. Toponimi eyni zamanda Şahsevən tayfalarından olan alarlılar ilə də bağlayırlar.
Adının mənası gəlin deməkdir. Əfsanəyə görə nişanlısına sədaqət göstərən bir gəlinin şərəfinə belə adlandırılıb. Orus tayfa adı ilə də bağlıdır.
Odurağaran toponimi türk mənşəli olub, "Urdu xana məxsus yerlər", yaxud "Urdu xanıın mühafizə edildiyi yer" mənasındadır.
İstinadlar
- "AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI YARDIMLI RAYON İCRA HAKİMİYYƏTİ". 2022-05-29 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-11-16.
- GEOnet Names Server. 2018.
- ASE, V cild, Bakı, 1981, səh. 80
- "Azərbaycan Respublikasının Yardımlı rayonunun inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişikliklər edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 13 iyun 2008-ci il tarixli, 646-IIIQ saylı Qərarı". 2023-07-07 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-10-11.
- . 2013-04-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-04-06.
- Президиум Верховного Совета Азербайджанского ССР. "Азербайджанская ССР, Административно-территориальное деление на 1 января 1961-го года". Азербайджанское государственное издательство, Баку, 1961, стр. 139
Mənbə
- ASE, V cild, Bakı, 1981, səh. 80
Həmçinin bax
 | Azərbaycan ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale Yardimli seheri haqqindadir Yardimli rayonu ucun Yardimli rayonu sehifesine baxin Bu adin diger istifade formalari ucun bax Yardimli deqiqlesdirme Yardimli Azerbaycanda seher Yardimli rayonunun inzibati merkezi 1963 cu ilde seher tipli qesebe statusu almisdir Azerbaycan Respublikasi Milli Meclisinin 13 iyun 2008 ci il tarixli 646 IIIQ sayli Qerari ile Yardimli rayonunun Yardimli qesebe inzibati erazi dairesi terkibindeki Daskend Esedabad ve Unes kendleri Yardimli qesebesi ile birlesdirilmis ve bu kendler Azerbaycan Respublikasinin erazi vahidlerinin Dovlet reyestrinden cixarilmisdir Yardimli qesebe inzibati erazi dairesi terkibindeki Yardimli qesebesine seher statusu verilmis Yardimli qesebe inzibati erazi dairesi Yardimli seher inzibati erazi dairesi hesab edilmisdir SeherYardimli38 54 28 sm e 48 14 26 s u Olke AzerbaycanRayon Yardimli rayonuTarixi ve cografiyasiMerkezin hundurluyu 1 068 1 mSaat qursagi UTC 04 00EhalisiEhalisi 7811 2022 neferYardimliToponimikasiToponimi muxtelif cur izah edirler Bir ehtimala gore yardam sozunden yaranib Xalqin ulusun bir hissesi kimi izah olunur Erdebil adinin kokunun de yardam oldugunu soyleyirler Ikinci ferziyyeye gore ertim adindan toreyib Tarixci Q Qeybullayev bu toponimi peceneq tayfalarinin adi ile baglayir Ertim peceneq tayfalarindan birinin adidir Eski turkcede erdemli cengaver menalarinda yozulur 1924 cu ilde arxeoloq I Ezimbeyov toponimi turkce yardim edenler anlaminda izah edib Xalq deyimlerinin birinde Eli adli alicenab sexsin bura gelib cox cetin dagliq seraitinde yasayan adamlara komeklik gosterdiyine coxlu su deyirmani duzeltdirdiyine gore bu necib insanlar onun muveqqeti yasayis mekanina Yardim Eli deyibler Tarixi abideleriQiz Qalasi V esr Tebii abidedir Alar kendi yaxinligindaki uca dag silsilelerinin birinde yerlesen konussekilli qaladir El arasinda Qiz qalasi kimi taninan bu qaya zirvesi lap qedimden insanlarin siginacaq yeri olub Burada yerli atesperestler evvelce ibadetgah sonra ise qala burcleri insa etmekle guclu ve mohkem bir istehkam qurublar Deniz seviyyesinden texminen 2200 metr yukseklikde yerlesir Qalanin ustunde od yerlerinin izlerini tapan tedqiqatcilar buranin hem de atesperestlik dovrunde fealiyyet gosteren mebed oldugu fikrini ireli sururler Ehtimal edilir ki Islamdan evvel oda sitayis eden atesperestler burada yasayib ve mebed ucaldiblar Sonralar ereb isgalcilarina qarsi mebedden qala kimi istifade edibler Bezi muellifler qa lanin tarixini V IX esrlere zerdustlukle mesgul odseverler dovrune qeder aparib cixarirlar Alar Qiz Qalasi 1812 ci ilde Iran hokmdari Feteli sah Qacarin veliehdi Iran ordusunun bas komandani Abbas Mirzenin Azerbaycana hucumu zamani mudafie baximindan muhum ehemiyyet kesb edib Uzaqdan baxanda dagin basinda papaq kimi gorunen qalanin bir terefi derin ucurumdur Uc terefden sert dongeli tehlukeli qaya cigiri vasietsile en uste qeder gedib cixmaq olur Burani ziyaret etmek bir gun vaxt aparir Qalaya saxsi borular vasitesile Xanbulaqdan su kemeri cekilib Hemin saxsilarin izleri bu gunedek qalir Qaladan 500 600 metr aralida Oglanqala var Her iki qalaya gedis gelisi temin eden yeralti yol tunel olub Tehluke olanda bir qaladan digerine xeber vermek ucun en ustdeki burclerde tonqal qalanib Eraziye yerliler Voynbere deyir Deniz seviyyesinden 2500 metr aralida qedim qebiristanliq muxtelif magaralar elece de 10 15 eded gozetci menteqesi var Qayaustu yazilar diqqeti cekir Tedqiqatcilara gore qalanin etrafi Orta esrler yasayis menteqesi olub Abuderde Piri XII XIV esrler Abuzerde Abuzere Abiderde kimi de seslenir Arus Lerzan Ersile kendleri arasinda orta esr abidesidir Derdlere su veren menasini ifade edir Ocaq inanc yeridir IV Residi xelifesi ve I Imam Hezreti Eli ibn Ebu Talibin sehabelerinden biridir Eshabe Ebu Derdail bu yerlere imamin gosterisine esasen VII esrde bu regiona gonderilib ve mueyyen dini tapsiriqlari icra etmek yeni dini teblig etmek esas meqsedi olub Abidenin esl adinin Erdebil tereflerde yasayan Seyx Seyyid Ebuzer adli meshur din xadimi ile bagli yarandigini soyleyenler coxdur Deyilenlere gore qoca yaslarinda seyahet zamani yolda vefat eden ve olumunden az evvel yol yoldasi olan qizina mehz bu torpagi nisan verib defn edilmesini vesiyyet eden Seyx Seyyid Ebuzerin mezari sonradan pir olub Turbenin qiraginda olan xirda daslari divara surterek dua niyyet edirler Eger bu zaman das divara yapissa inanirlar ki dua heyata kecir Burada her kend bir tepenin ustunde yerlesir Bir kendden digerine getmek ucun bir dagdan enib basqasina dirmasmaq demekdir Bu da fiziki olaraq insani cox yorsa da esebleri sakitlesdirir Daglara uygunlasdiqdan sonra bu cetinlikden zovq almaga baslayirsan Indiyedek Yardimliya hec getmeyenlerin diqqetine Eger yolunuz oraya dusse tebietden tam keyf almaq ve ruhen dincelmek ucun iki ideal unvani diqqetden qacirmayin Bunlardan biri Pesteser dagindaki selale ve turssu bulagi ikincisi Iranla serhede yaxin Abdalli kendi yuksekliyindeki bulaqdir Keskin temperatur ferqiyle secilen bu iki mekan sadece rayon sakinlerinin bildiyi ve isti yay aylarinda uz tutdugu piknik cennetidir Cografiyasi ve iqlimiSeher Masalli demiryolu stansiyasindan 54 km Bakidan 304 km mesafede yerlesir Deman duzu Yardimliya getmek ucun Masalli Istisu erazisinden kecmek lazimdir Masallidan 54 km mesafededir Buraya aparan yol Deman duzunden kecir Mohtesem yuksek dag ve mese menzeresine sahib olan tarixi Deman duzu deniz seviyyesinden 1600 1800 metr hundurlukde yerlesir Bu ad hun xaqani serkerde Metenin babasi Teomanin adi ile elaqelendirilir Xalq etimologiyasina gore ise deman demye yeni suvarilmayan ekin saheleri menasinda yozulur Buradan eyniadli istirahet merkezinde ayaq saxlayib bir az dincelmek gecelemek ve yaxud genis erazide piknik etmek imkani var Turizm potensiali yuksek olsa da Yardimlida turizm infrastrukturu inkisaf etmeyib Yardimli selalesi Masalli Yardimli yolunun 25 ci km de yerlesir Yardimlinin vizit karti sayilan 34 metr hundurlukden tokulen selale iki mertebelidir En ustune qeder cixmaq ucun hundur pillekenler qoyulub Texminen 1500 metr yukseklikdeki bu noqteden etrafa mohtesem panoram acilir Sovet hakimiyyeti zamaninda bu dagliq meselik erazideki tek gozetci daxmasi selalenin yaninda salindigi ucun burani tek dam deye cagiriblar Allar kendi Cox keskin soyuqlarin yasandigi sert tebietli yuksek dag kendidir Daglari basdan basa keklikotu sarib Bu otun bitdiyi yerlerde keklik quslari cox olur 1947 1953 cu illerde 32 kend deportasiyaya meruz qaldigi ucun indi yardimlilarin boyuk bir hissesi Celilabad Masalli Lenkeran Sirvan Salyan ve sair rayonlarda yasayirlar Stalin donemindeki bu siyasetin meqsedi Iranla olan cografi yaxinliqdan erazinin tehlukesizliyini qorumaq idi Alar da repressiyaya meruz qalan kendlerdendir Buranin sakinleri toplu halda Celilabad rayonuna kocurulduler Cenuba aparan yol Alar kendinin icinden kecir Alar turk tayfasinin adidir Xalq ehtimalina gore Irandan gelib burada ilk bine salan Ali xan ve ovladlarinin serefine evvelce Alilar adlandirilib Sonra Allar ve nehayet Alar formasina dusub Toponimi eyni zamanda Sahseven tayfalarindan olan alarlilar ile de baglayirlar Erus kendi Adinin menasi gelin demekdir Efsaneye gore nisanlisina sedaqet gosteren bir gelinin serefine bele adlandirilib Orus tayfa adi ile de baglidir Oduragaran kendi Oduragaran toponimi turk menseli olub Urdu xana mexsus yerler yaxud Urdu xaniin muhafize edildiyi yer menasindadir Istinadlar AZERBAYCAN RESPUBLIKASI YARDIMLI RAYON ICRA HAKIMIYYETI 2022 05 29 tarixinde Istifade tarixi 2022 11 16 GEOnet Names Server 2018 ASE V cild Baki 1981 seh 80 Azerbaycan Respublikasinin Yardimli rayonunun inzibati erazi bolgusunde qismen deyisiklikler edilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Milli Meclisinin 13 iyun 2008 ci il tarixli 646 IIIQ sayli Qerari 2023 07 07 tarixinde Istifade tarixi 2022 10 11 2013 04 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 04 06 Prezidium Verhovnogo Soveta Azerbajdzhanskogo SSR Azerbajdzhanskaya SSR Administrativno territorialnoe delenie na 1 yanvarya 1961 go goda Azerbajdzhanskoe gosudarstvennoe izdatelstvo Baku 1961 str 139MenbeASE V cild Baki 1981 seh 80Hemcinin baxAzerbaycan ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin