Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Deman — Azərbaycan Respublikasıınn Yardımlı rayonunun inzibati ərazi vahidində kənd. Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 19 may 1993-cü il tarixli, 611 saylı Qərarı ilə Yardımlı rayonunun faktiki mövcud olan Deman kəndi Avaş kənd Sovetinin tərkibində rayonun yaşayış məntəqələri siyahısına daxil edilmişdir.
| Deman | |
|---|---|
| Ölkə | |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Saat qurşağı | |
Toponimikası
Kənd coğrafi ədəbiyyatlarda daha çox "Deman düzü", "Deman yaylası" kimi tanınır. Yerli əhalinin dilində Deman sözü "dəmyə yerlər", "suvarılmayan əkin sahələri" kimi yozulur. Bu fikir yanlışdır. M.Həsənov yazır ki, yaşı antik çağlardan hesablanan Moran, Pankü, Deman, Avaraq, Ərvərəz, Şişnavar kimi qədim toponimlər Azərbaycan Respublikasında mövcud olan ən ulu coğrafi adlarla bir sırada durmaqdadır. Bu adlar içərisində dəniz səviyyəsindən 1600-1800 metr hündürlükdə olan məşhur Deman düzünün adı ən ulu toponimlərdən olub, hun xaqanı, şöhrətli sərkərdə Metenin babası Teomanın adı ilə yaxından səsləşir. Bəzi mənbələrdə Teoman hətta Duman kimi də qeyd olunmuşdur...
Mənbəyini Deman düzündən götürən Viləşçayın sol sahilindəki coğrafi adların, demək olar ki, əksəriyyəti təmiz türk mənşəli olub, yurdun qədim çağlarından xəbər verir. İlicur, Cərcəbil, Avaraq, Gilar, Bolqarçay, Moran belə toponimlərdəndir.
Deman oykoniminin teonim, etnonim və ya antroponim mənşəli olması sözün yaranışının daha qədim olduğunu xəbər verir. İlk öncə "totem tanrısı olmuş Deman" sözü sonralar tayfa və şəxs adlarına keçmişdir.
Təbiətlə daim təmasda olan türk elatları dumana ikili mümasibət göstərmişlər. Duman bir tərəfdən hər yanı bürüdüyünə, görmədə çətinlik yaratdığına və insanları çöllərdə azdırdığına görə yamanlanmışdır. Duman digər tərəfdən insanlara xoş ruhiyyə bəxş etmiş, torpağa nəmlik gətirib otları göyərtdiyi üçün əziz tutulmuşdur. İ.Cəfərsoylu F.Rəşidəddinə istinad edərək yazır ki, dumana olan ikili münasibət Qorqudun Qayı İnal xanın oğluna ad qoyması mərasimində də öz əksini tapmışdır. "Qayı İnal xan öləndən sonra onun oğlu olur. Bayat boyundan olan Korqut və Erki razılığa gəlirlər ki, ona Tuman, yəni Duman adı qoysunlar. Divan adamları etiraz edib bildirirlər ki, duman tutqunluqdur. Bu ad xan oğluna yaramaz. Korqut deyir ki, düzdür, dumanda ətrafı seçmək olmur. Ancaq o, nəmlik gətirir, otları göyərdir. Duman çəkiləcək, otlar göyərəcək, sürülər çoxalacaq." Bu izahatdan sonra uşağa Tuman adı verirlər.
Qaynaqlarda Tuman/Duman antroponiminə tez-tez rast gəlinir. Məsələn, Metenin atası Tuman, türklərin özlərinə ilk ata saydıqları Aşinanın nəvəsi Tümen, Misirin məmlük sultanı Əşrəf Tuman bəy, XVI əsrdə Çobanilərin Kor Duman adlı şahı və s. Tuman (Duman) tayfa adı kimi də qeyd olunur. A.Bakıxanov yazır ki, Sasani şahı Anuşirvan Dağıstanda Tuman tayfasından gözətçi dəstəsi qoyub, ona tabe olan yerləri Tuman şah adlandırdı. Həmin şahlıq Səməndər, Sulak, Balk, Tarku və s.qalaları əhatə edirdi. S.Onullahi Təbriz şəhərində XIV əsrə aid Tuman əkə məqbərəsinin olduğunu yazır. İ.Cəfərsoylu yazır: "Kitabi-Dədə Qorqud"da Qazan xanın Tumanın qalasında dustaq olduğu bildirilir. Qalanın sakinləri kafir idilər. Bəzi tədqiqatçılar həmin adı altında oğuzların xristian qonşularını başa başa düşürlər. Əslində isə belə deyildir. Daryal dərəsindən Gürcüstana köçən cənubi rus çöllərinin türk elatları bir müddət xristianlığı qəbul etməyib, öz qədim dini inamlarını saxlayırdılar. Dastanda oğuzlar müsəlman kimi öyülür, dumanlar isə "yapma ağac tanrılı" adamlar kimi yamanlanır. Məlumdur ki, xristianlar yapma ağac tanrılı, yəni bütpərəst deyildilər. Oğuzlar özləri də qıpçaqlar və dumanlar kimi əvvəllər "ağac tanrılı"idilər. Sonradan İslamı qəbul etdilər və öz soydaşlarına qarşı din savaşı aparmağa başladılar. Sonradan gürcülər Duman qalasının və mahalının adını Dmanisi şəklinə saldılar. Duman tayfasının Qafqazda məskun olduğu yerlər bir qala ilə məhdudlaşmırdı". "Oğuznamə"də Tuman xan kimi qeyd olunan antroponim "Kitabi- Dədə Qorqud"da kafirlər yaşayan qala-şəhərin adı kimi xatırlanır: "Gözlədilər, şahin Tumanın qələsinə endi"(KDQ). F.Sümər M.Erginə istinad edərək yazır ki, dastanlarda oğuzların düşmənləri kafir adlanır. Qövm olaraq yalnız "çərkəz" adı, o da bir mənzumədə bir dəfə çəkilir. Qazan bəy Tumanın qalası zindanına dustaq düşdüyü zaman kafirlər ondan özlərini tərifləməsini tələb edirlər. Qazan bəy də bu sözlərlə (başlayan bəndlə) onlara istehza edir:
"İt kimi küv-küv edən Çərkəz xırslı,
Kiçicik donuz şölənli.
Bir torba saman döşəkli,
Yarım kərpic, yastıqlı"
İ.Cəfərsoylu tarixi mənbələrə istinad edərək bildirir ki, dumana tapınan türklər Orta Anadolunun qədim sakinləri olmuşdur. E.ö. II minilliyin sonlarına aid Xett mixi yazılarında Dumanna şəklində onların adı çəkilir. Dumanna "totem tanrısı Duman olanlar" deməkdir...Xett dövründən indiki Türkiyə ərazisində yaşayan Duman etnosu güclənəndə Orta Anadoluya yayılmış, zəifləyəndə Qafqaz dağlarının ətəklərinə çəkilmişdir. F.Sümər Sibt ibn ül-Cüzvinin "Mirat üz-zaman" əsərinə istinadən yazır ki, dastanlarda oğuz igidlərinin yağıları (düşmən) olan kafir bəyləri bunlardır: Şöklü Məlik, Buğacıq Məlik, Qara Tükən Məlik, Qara Aslan Məlik, Dəmir Yaylı Qıpçaq Məlik, Sunu Sandal Məlik, Ağ Məlik Çeşmə, Arşın oğlu Dirək Təkur, Qara Təkur. Bunlardan son ikisi, yəni Arşın oğlu Dirək Təkur dastanda Qara dəniz sahilində olduğu söylənən Düzmürd qalasının, Qara Təkur də Əlincə (Alıncaq) qalasının bəyləridir. Digərlərinin isə qalaları yoxdur, qövmiyyətləri də bildirilmir. Şöklü Məlik dastanların başlıca və əsil ünsürlərindən biridir. O, dastanların dördündə də düşməni təmsil edir və hər dəfə də yoldaşları Buğacıq Məlik və Qara Tükən (yaxud Tökən) Məlik ilə birlikdə ölür. Qıpçaq Məlikə gəlincə, o, Səlcuğun atası Dukak kimi, dəmir yaylı ləqəbini daşıyır...Buradakı Qıpçaq adının bu bəyin mənsub olduğu eli ifadə etdiyinə şübhə yoxdur. Başda Şöklü Məlik olmaqla oğuzların düşmənləri olan bütün kafir bəylərinin adları, göründüyü kimi türkcədir. Şük (şök) türk dilində sükunət, ağırbaşlılıq mənasını verməklə, şöklü sakit, ağırbaşlı anlamlarını ifadə edir. Lakin bu xüsus nə olursa – olsun qəti olaraq bildiyimiz şey Şöklünün türklər arasında ad kimi işlədilməsidir. 1071-1072–ci illərdə Suriyanı tutan oğuz (türkmən) bəylərindən biri bu adı daşıyırdı. Oğuzların dastanlarda kafir kimi qeyd olunan düşmənləri heç şübhəsiz ki, qıpçaqlardır. Adları türk sözlərindən olan və bəziləri məlik ünvanı ilə göstərilən kafir bəyləri, F.Sümərin qeyd etdiyi kimi, qıpçaqların başbuğlarıdır. Qıpçaqların oğuzlardan çox sonra, ancaq XII əsrin II yarısından etibarən İslamı tədricən qəbul etdiyi məlumdur. Odur ki, oğuzlarla qıpçaqların bu mübarizəsini "din savaşı" da adlandırmaq olar. Bu faktın özü Yardımlı ərazisində "Kitabi-Dədə Qorqud"la bağlı bəzi hadisələrə və Arus, Ərsiliə, Məlikli, Deman kimi yer adlarına da aydınlıq gətirir. Möhtəşəm dastanlarımızda cərəyan edən hadisələrin arealı qeyd olunanlardan xeyli genişdir. Bura müstəqil Azərbaycanın cənub-şərq hissəsi də əlavə olunmalıdır. Onsuz da təkallahlılığın mahiyyətini yaxşı bilən oğuzlar İslamı qısa bir zamanda qəbul etdilər. Elə "ağac tanrılı" güclü qıpçaq soydaşları ilə mübarizə də bundan sonra başlanmışdır. Bizə görə, qıpçaq sözünün əfsanəvi Qaf dağının adından (bəziləri "qapı" sözü ilə də əlaqələndirir) və "üç oq" sözündən yaranması daha inandırıcıdır. Hadisələrin VI-VII əsrlərə aid olması dastanların dilini və İslamın gəlişindən sonrakı "dəyərlərə" uyğunlaşdırılmış "yeni oğuz qatını" nəzərdə tutur. Dastan qəhrəmanları haqqında əfsanələr, o cümlədən miladdan çox-çox öncəki tarixi şəxsiyyətlər "Kitabi-Dədə Qorqud"un yaşını azı II- III minliliyə – Oguz xan zamanına yaxınlaşdırır. Bunu, Homerin "İliada" və "Odesseya" əsərində "Kitabi-Dədə Qorqud"la səsləşən eyni və ya oxşar epizodlar da sübut edir. "Qaşqay Solmaz yazır ki, e.ö. I minilliyin əvvəllərinə aid Assur mixi yazılarında Uruzun adı çəkilir. III Tiqlatpalasar Urmu gölü yaxınlığında Uruz ölkəsinə basqın etmişdi. Bundan əlavə Assur kitabələrində Musasirli Urzana adı da var. F.Gilarbəgli Qırğız- Qazax qam-şaman alqışlarından birinə istinad edərək yazır: "Ölü desəm ölü deyil, diri desəm diri deyil, övliya Ata Qorqud." Bu deyimə görə, Qorqud nə ölü, nə də diri deyildir. Bartold bu görüşün səbəbini belə izah edir: "Deməli, belə bir inam varmış ki, Qorqud canlılar aləmindən kənar edilmiş və eyni zamanda ölümə məhkum olunmamışdır". Bu fikirlə Jirmunski də razılaşır. Digər qam-şaman duasında deyilir:
"Su başında Süleyman, su ayağı ər Qorqud,
Bəlaları sən Qorqud, çağıranda gəl Pirim"
Buradan belə çıxır ki, Qorqud ölməmişdir, o bəlaları qorxudur və onu çağıranda da gəlir. Nəhayət, onun Pir adlandırılması Qorqud Atanın bilavasitə qədim Misir piri, yəni fironu olması deməkdir. Çünki qədim yunanların firon adlandırdıqları söz, qədim Misirdə Allah mənası verən Pir-Pirao sözüdür. Deyimdə Süleymanın su başında olması, "İssi-El-Əmanın" ilk dəfə yerə dirilik suyu gətirməsi mənasındadır. Qorqudun su ayağında olması isə axirətdə gələn Mehdinin də Qor Allahının rəmzi olması deməkdir" Z.Yampolski belə hesab edir ki, Misir piramidaları pereme "müqəddəs təpə" sözündəndir. Burada Pir rəmzi mənadadır. Təsadüfi deyil ki, "Oğuznamə"də Azərbaycan adının yaranması belə izah olunur. Əfsanəyə görə, torpaqdan hündür bir təpə (bu elə müqəddəs təpə anlamındadır-Ş.M.) düzəldilir və ona Azərbaycan adı verilir".Bu fakt göstərir ki, Azərbaycan sözünün kökündə elə "nur", "işıq" durur. Pir nostratik sözdür. Bu söz "Bi" (başçı, Allah) şəklində hələ o zaman Şumerdə işlənirdi! Maq kahinlərinin Pir adlandırılması bir daha göstərir ki, Pir/Bi və Ba/Baq/Ma/Maq adları arasında sıx əlaqə vardır. Bunlar Şumer, Misir və Midiya- Azərbaycan bağlılığını aşkar şəkildə ortaya qoyur. Deman, Arus, Ərsilə, Məlikli toponimlərinin qıpçaqlara aid edilməsi dastanların, o cümlədən tarixi hadisələrin motivinə də uyğun gəlir. F.Sümərin yuxarıda qeyd etdiyi "Arşın oğlu Dirək Təkur dastanda Qara dəniz sahilində olduğu söylənən Düzmürd qalasının, Qara Təkur də Əlincə (Alıncaq) qalasının bəyləridir. Digərlərinin isə qalaları yoxdur, qövmiyyətləri də bildirilmir" fikri bu baxımdan xeyli maraq doğurur. Yardımlı ərazisindəki Göz qalası, Cüzünqala, Oncakələ, Gövran Duzdağ qalası, Alar ərazisindəki Qız qalası, Oğlan qala, Moran bürcü, Quştutan dağında Quştutan müşahidə bürcü, Ləzran qalası və s.orta əsr abidələri İç oğuzların adı ilə bağlıdır. Bu qalaların monqol zamanında dağıntıya məruz qalması və sonralar bir çoxunun bərpa olunması güman olunur. Fəzlullah Rəşidəddinin yazıya aldığı "Ağzıböri" (Qurdağız/Qurdağzı) dağı haqqındakı qeydləri bu baxımdan xeyli maraqlıdır: "Oğuz xanın qoşunları Səbalan dağlarına, Aladağ və Ağzıböri dağlarına qədər tamamən işğal etdilər." Məlumdur ki, söhbət indiki Ərdəbil-Yardımlı ərazilərindən gedir. Müəllif "oğuzlar tamamən işğal etdilər" deyərkən təbii ki, qıpçaqları nəzərdə tutmuşdur.. F.Rəşidəddinə görə, Aladağ və Savalan adlarını oğuzlar qoymuşlar, hər ikisi də bir dağa aiddir.
Tarixi
Kənd İran İslam Respublikası ilə sərhəd bölgədə yerləşir. 1953-cü ildə Sovet hökuməti sərhəd bölgələrdə "öz təhlükəsizliyini" təmin etmək məqsədilə rayonun 21 kəndini ölkənin digər bölgələrinə köçürmüşdür. Köçürülmüş kəndlər arasında Deman yaşayış məntəqəsi də olmuşdur.
İstinadlar
- "Azərbaycan Respublikası Biləsuvar, Bərdə, Qusar, Yardımlı, Yevlax, Gədəbəy, Göyçay, Lənkəran, Masallı, Neftçala, Saatlı, Samux, Siyəzən və Xızı rayonlarının inzibati ərazi bölgüsündə qismən dəyişiklik edilməsi haqqında Azərbaycan Respublikası Milli Məclisinin 19 may 1993-cü il tarixli, 611 saylı Qərarı". 29 August 2022 tarixində . İstifadə tarixi: 29 August 2022.
Həmçinin bax
 | Yardımlı rayonu ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Deman Azerbaycan Respublikasiinn Yardimli rayonunun inzibati erazi vahidinde kend Azerbaycan Respublikasi Milli Meclisinin 19 may 1993 cu il tarixli 611 sayli Qerari ile Yardimli rayonunun faktiki movcud olan Deman kendi Avas kend Sovetinin terkibinde rayonun yasayis menteqeleri siyahisina daxil edilmisdir Deman38 52 40 sm e 48 02 27 s u Olke AzerbaycanTarixi ve cografiyasiSaat qursagi UTC 04 00DemanToponimikasiKend cografi edebiyyatlarda daha cox Deman duzu Deman yaylasi kimi taninir Yerli ehalinin dilinde Deman sozu demye yerler suvarilmayan ekin saheleri kimi yozulur Bu fikir yanlisdir M Hesenov yazir ki yasi antik caglardan hesablanan Moran Panku Deman Avaraq Erverez Sisnavar kimi qedim toponimler Azerbaycan Respublikasinda movcud olan en ulu cografi adlarla bir sirada durmaqdadir Bu adlar icerisinde deniz seviyyesinden 1600 1800 metr hundurlukde olan meshur Deman duzunun adi en ulu toponimlerden olub hun xaqani sohretli serkerde Metenin babasi Teomanin adi ile yaxindan seslesir Bezi menbelerde Teoman hetta Duman kimi de qeyd olunmusdur Menbeyini Deman duzunden goturen Vilescayin sol sahilindeki cografi adlarin demek olar ki ekseriyyeti temiz turk menseli olub yurdun qedim caglarindan xeber verir Ilicur Cercebil Avaraq Gilar Bolqarcay Moran bele toponimlerdendir Deman oykoniminin teonim etnonim ve ya antroponim menseli olmasi sozun yaranisinin daha qedim oldugunu xeber verir Ilk once totem tanrisi olmus Deman sozu sonralar tayfa ve sexs adlarina kecmisdir Tebietle daim temasda olan turk elatlari dumana ikili mumasibet gostermisler Duman bir terefden her yani buruduyune gormede cetinlik yaratdigina ve insanlari collerde azdirdigina gore yamanlanmisdir Duman diger terefden insanlara xos ruhiyye bexs etmis torpaga nemlik getirib otlari goyertdiyi ucun eziz tutulmusdur I Cefersoylu F Resideddine istinad ederek yazir ki dumana olan ikili munasibet Qorqudun Qayi Inal xanin ogluna ad qoymasi merasiminde de oz eksini tapmisdir Qayi Inal xan olenden sonra onun oglu olur Bayat boyundan olan Korqut ve Erki raziliga gelirler ki ona Tuman yeni Duman adi qoysunlar Divan adamlari etiraz edib bildirirler ki duman tutqunluqdur Bu ad xan ogluna yaramaz Korqut deyir ki duzdur dumanda etrafi secmek olmur Ancaq o nemlik getirir otlari goyerdir Duman cekilecek otlar goyerecek suruler coxalacaq Bu izahatdan sonra usaga Tuman adi verirler Qaynaqlarda Tuman Duman antroponimine tez tez rast gelinir Meselen Metenin atasi Tuman turklerin ozlerine ilk ata saydiqlari Asinanin nevesi Tumen Misirin memluk sultani Esref Tuman bey XVI esrde Cobanilerin Kor Duman adli sahi ve s Tuman Duman tayfa adi kimi de qeyd olunur A Bakixanov yazir ki Sasani sahi Anusirvan Dagistanda Tuman tayfasindan gozetci destesi qoyub ona tabe olan yerleri Tuman sah adlandirdi Hemin sahliq Semender Sulak Balk Tarku ve s qalalari ehate edirdi S Onullahi Tebriz seherinde XIV esre aid Tuman eke meqberesinin oldugunu yazir I Cefersoylu yazir Kitabi Dede Qorqud da Qazan xanin Tumanin qalasinda dustaq oldugu bildirilir Qalanin sakinleri kafir idiler Bezi tedqiqatcilar hemin adi altinda oguzlarin xristian qonsularini basa basa dusurler Eslinde ise bele deyildir Daryal deresinden Gurcustana kocen cenubi rus collerinin turk elatlari bir muddet xristianligi qebul etmeyib oz qedim dini inamlarini saxlayirdilar Dastanda oguzlar muselman kimi oyulur dumanlar ise yapma agac tanrili adamlar kimi yamanlanir Melumdur ki xristianlar yapma agac tanrili yeni butperest deyildiler Oguzlar ozleri de qipcaqlar ve dumanlar kimi evveller agac tanrili idiler Sonradan Islami qebul etdiler ve oz soydaslarina qarsi din savasi aparmaga basladilar Sonradan gurculer Duman qalasinin ve mahalinin adini Dmanisi sekline saldilar Duman tayfasinin Qafqazda meskun oldugu yerler bir qala ile mehdudlasmirdi Oguzname de Tuman xan kimi qeyd olunan antroponim Kitabi Dede Qorqud da kafirler yasayan qala seherin adi kimi xatirlanir Gozlediler sahin Tumanin qelesine endi KDQ F Sumer M Ergine istinad ederek yazir ki dastanlarda oguzlarin dusmenleri kafir adlanir Qovm olaraq yalniz cerkez adi o da bir menzumede bir defe cekilir Qazan bey Tumanin qalasi zindanina dustaq dusduyu zaman kafirler ondan ozlerini teriflemesini teleb edirler Qazan bey de bu sozlerle baslayan bendle onlara istehza edir It kimi kuv kuv eden Cerkez xirsli Kicicik donuz solenli Bir torba saman dosekli Yarim kerpic yastiqli I Cefersoylu tarixi menbelere istinad ederek bildirir ki dumana tapinan turkler Orta Anadolunun qedim sakinleri olmusdur E o II minilliyin sonlarina aid Xett mixi yazilarinda Dumanna seklinde onlarin adi cekilir Dumanna totem tanrisi Duman olanlar demekdir Xett dovrunden indiki Turkiye erazisinde yasayan Duman etnosu guclenende Orta Anadoluya yayilmis zeifleyende Qafqaz daglarinin eteklerine cekilmisdir F Sumer Sibt ibn ul Cuzvinin Mirat uz zaman eserine istinaden yazir ki dastanlarda oguz igidlerinin yagilari dusmen olan kafir beyleri bunlardir Soklu Melik Bugaciq Melik Qara Tuken Melik Qara Aslan Melik Demir Yayli Qipcaq Melik Sunu Sandal Melik Ag Melik Cesme Arsin oglu Direk Tekur Qara Tekur Bunlardan son ikisi yeni Arsin oglu Direk Tekur dastanda Qara deniz sahilinde oldugu soylenen Duzmurd qalasinin Qara Tekur de Elince Alincaq qalasinin beyleridir Digerlerinin ise qalalari yoxdur qovmiyyetleri de bildirilmir Soklu Melik dastanlarin baslica ve esil unsurlerinden biridir O dastanlarin dordunde de dusmeni temsil edir ve her defe de yoldaslari Bugaciq Melik ve Qara Tuken yaxud Token Melik ile birlikde olur Qipcaq Melike gelince o Selcugun atasi Dukak kimi demir yayli leqebini dasiyir Buradaki Qipcaq adinin bu beyin mensub oldugu eli ifade etdiyine subhe yoxdur Basda Soklu Melik olmaqla oguzlarin dusmenleri olan butun kafir beylerinin adlari gorunduyu kimi turkcedir Suk sok turk dilinde sukunet agirbasliliq menasini vermekle soklu sakit agirbasli anlamlarini ifade edir Lakin bu xusus ne olursa olsun qeti olaraq bildiyimiz sey Soklunun turkler arasinda ad kimi isledilmesidir 1071 1072 ci illerde Suriyani tutan oguz turkmen beylerinden biri bu adi dasiyirdi Oguzlarin dastanlarda kafir kimi qeyd olunan dusmenleri hec subhesiz ki qipcaqlardir Adlari turk sozlerinden olan ve bezileri melik unvani ile gosterilen kafir beyleri F Sumerin qeyd etdiyi kimi qipcaqlarin basbuglaridir Qipcaqlarin oguzlardan cox sonra ancaq XII esrin II yarisindan etibaren Islami tedricen qebul etdiyi melumdur Odur ki oguzlarla qipcaqlarin bu mubarizesini din savasi da adlandirmaq olar Bu faktin ozu Yardimli erazisinde Kitabi Dede Qorqud la bagli bezi hadiselere ve Arus Ersilie Melikli Deman kimi yer adlarina da aydinliq getirir Mohtesem dastanlarimizda cereyan eden hadiselerin areali qeyd olunanlardan xeyli genisdir Bura musteqil Azerbaycanin cenub serq hissesi de elave olunmalidir Onsuz da tekallahliligin mahiyyetini yaxsi bilen oguzlar Islami qisa bir zamanda qebul etdiler Ele agac tanrili guclu qipcaq soydaslari ile mubarize de bundan sonra baslanmisdir Bize gore qipcaq sozunun efsanevi Qaf daginin adindan bezileri qapi sozu ile de elaqelendirir ve uc oq sozunden yaranmasi daha inandiricidir Hadiselerin VI VII esrlere aid olmasi dastanlarin dilini ve Islamin gelisinden sonraki deyerlere uygunlasdirilmis yeni oguz qatini nezerde tutur Dastan qehremanlari haqqinda efsaneler o cumleden miladdan cox cox onceki tarixi sexsiyyetler Kitabi Dede Qorqud un yasini azi II III minliliye Oguz xan zamanina yaxinlasdirir Bunu Homerin Iliada ve Odesseya eserinde Kitabi Dede Qorqud la seslesen eyni ve ya oxsar epizodlar da subut edir Qasqay Solmaz yazir ki e o I minilliyin evvellerine aid Assur mixi yazilarinda Uruzun adi cekilir III Tiqlatpalasar Urmu golu yaxinliginda Uruz olkesine basqin etmisdi Bundan elave Assur kitabelerinde Musasirli Urzana adi da var F Gilarbegli Qirgiz Qazax qam saman alqislarindan birine istinad ederek yazir Olu desem olu deyil diri desem diri deyil ovliya Ata Qorqud Bu deyime gore Qorqud ne olu ne de diri deyildir Bartold bu gorusun sebebini bele izah edir Demeli bele bir inam varmis ki Qorqud canlilar aleminden kenar edilmis ve eyni zamanda olume mehkum olunmamisdir Bu fikirle Jirmunski de razilasir Diger qam saman duasinda deyilir Su basinda Suleyman su ayagi er Qorqud Belalari sen Qorqud cagiranda gel Pirim Buradan bele cixir ki Qorqud olmemisdir o belalari qorxudur ve onu cagiranda da gelir Nehayet onun Pir adlandirilmasi Qorqud Atanin bilavasite qedim Misir piri yeni fironu olmasi demekdir Cunki qedim yunanlarin firon adlandirdiqlari soz qedim Misirde Allah menasi veren Pir Pirao sozudur Deyimde Suleymanin su basinda olmasi Issi El Emanin ilk defe yere dirilik suyu getirmesi menasindadir Qorqudun su ayaginda olmasi ise axiretde gelen Mehdinin de Qor Allahinin remzi olmasi demekdir Z Yampolski bele hesab edir ki Misir piramidalari pereme muqeddes tepe sozundendir Burada Pir remzi menadadir Tesadufi deyil ki Oguzname de Azerbaycan adinin yaranmasi bele izah olunur Efsaneye gore torpaqdan hundur bir tepe bu ele muqeddes tepe anlamindadir S M duzeldilir ve ona Azerbaycan adi verilir Bu fakt gosterir ki Azerbaycan sozunun kokunde ele nur isiq durur Pir nostratik sozdur Bu soz Bi basci Allah seklinde hele o zaman Sumerde islenirdi Maq kahinlerinin Pir adlandirilmasi bir daha gosterir ki Pir Bi ve Ba Baq Ma Maq adlari arasinda six elaqe vardir Bunlar Sumer Misir ve Midiya Azerbaycan bagliligini askar sekilde ortaya qoyur Deman Arus Ersile Melikli toponimlerinin qipcaqlara aid edilmesi dastanlarin o cumleden tarixi hadiselerin motivine de uygun gelir F Sumerin yuxarida qeyd etdiyi Arsin oglu Direk Tekur dastanda Qara deniz sahilinde oldugu soylenen Duzmurd qalasinin Qara Tekur de Elince Alincaq qalasinin beyleridir Digerlerinin ise qalalari yoxdur qovmiyyetleri de bildirilmir fikri bu baximdan xeyli maraq dogurur Yardimli erazisindeki Goz qalasi Cuzunqala Oncakele Govran Duzdag qalasi Alar erazisindeki Qiz qalasi Oglan qala Moran burcu Qustutan daginda Qustutan musahide burcu Lezran qalasi ve s orta esr abideleri Ic oguzlarin adi ile baglidir Bu qalalarin monqol zamaninda dagintiya meruz qalmasi ve sonralar bir coxunun berpa olunmasi guman olunur Fezlullah Resideddinin yaziya aldigi Agzibori Qurdagiz Qurdagzi dagi haqqindaki qeydleri bu baximdan xeyli maraqlidir Oguz xanin qosunlari Sebalan daglarina Aladag ve Agzibori daglarina qeder tamamen isgal etdiler Melumdur ki sohbet indiki Erdebil Yardimli erazilerinden gedir Muellif oguzlar tamamen isgal etdiler deyerken tebii ki qipcaqlari nezerde tutmusdur F Resideddine gore Aladag ve Savalan adlarini oguzlar qoymuslar her ikisi de bir daga aiddir TarixiKend Iran Islam Respublikasi ile serhed bolgede yerlesir 1953 cu ilde Sovet hokumeti serhed bolgelerde oz tehlukesizliyini temin etmek meqsedile rayonun 21 kendini olkenin diger bolgelerine kocurmusdur Kocurulmus kendler arasinda Deman yasayis menteqesi de olmusdur Istinadlar Azerbaycan Respublikasi Bilesuvar Berde Qusar Yardimli Yevlax Gedebey Goycay Lenkeran Masalli Neftcala Saatli Samux Siyezen ve Xizi rayonlarinin inzibati erazi bolgusunde qismen deyisiklik edilmesi haqqinda Azerbaycan Respublikasi Milli Meclisinin 19 may 1993 cu il tarixli 611 sayli Qerari 29 August 2022 tarixinde Istifade tarixi 29 August 2022 Hemcinin bax Yardimli rayonu ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin