Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Vərəndə mahalı — Qarabağ xanlığının inzibati bölgələrindən biri. 1747-ci ildən 1822-ci ilədək mövcud olub.
| Vərəndə mahalı | |
|---|---|
| Ölkə | |
Etimologiyası
Qarabagın mahallarından birinin adı. Quruçay, Kirs və Kirs dağından Əlibaba düzünə qədər olan ərazinin əhatə edirdi.. və qıpçaq tayfalarından birinin adıdır. Rus salnamələrində 1097-ci ilə aid məlumatda peçeneqlərlə yanaşı Berende adı da çəkilir. Bir məlumata görə Bərəndə oğuz tayfalarındandır (İst., II s. 346–347). N. A. Baskakova görə, Rus salnamələrində adları çəkilən Tork, (Türk), Berende və Köv tayfaları Uz tayfasının qolları idi. (Baskakov İqorove, s.79). XIII əsrin əvvəllərində monqolların hakimiyyətindən sonra Bərəndə (Vərəndə) tayfasının bir hissəsi Bolqarıstan və Macarıstana getmiş, digər hissəsi Dərbənd keçidi ilə Azərbaycana gəlmişdir.
Rus tədqiqatçılarına görə Berede tayfasının kürenləri (türk dillərində min alaçıqdan ibarət hərbi düşərgə) "Kurel" adlanırdı. İndi də rusların Vladimir-Suzdal knyazlığı ərazilərində Berende və Berendeyevo adlı məntəqələr vardır (Poloviy, s. 74). Bir fikrə görə, əslən Peçeneqlərdən olan Vərəndə və Qov tayfaları Cənub-şərqi Avropada erkən orta əsrlərdə qıpçaqlara qarışmışdır (Materialı po istorii karakalpakov. M. X., 1935, s.13). Yuxari Qarabagda Vərəndə (Bərəndə) mahal adı bu elin adını əks etdirir, lakin qıpçaqların Tərtər və türk tayfalarının adlarını əks etdirən coğrafi adlar VII əsrə aid mənbədə cəmiyyətinə görə həmin tayfaların göstərilən əsrdən əvvəl burada yaşaması fikrini Vərəndə yer adına aid etmək olmur. Ona görə də Bərəndə tayfasının məskunlaşma vaxtını müəyyənləşdirmək çətindir, lakin Yaqut əl-Həməvinin (XIII əsr) Cənubi Azərbaycan ərazisində, Qəzvin ilə Xalxal arasında Bərəndək məntəqə adının çəkməsi göstərir ki, bu el hər halda, XII əsrdən əvvəl Azərbaycan ərazisində yaşayırdı. XIX əsrdə Tiflis quberniyasının Axalsıx qəzasında Varanta (xarabalıq kənd adı), Şimali Qafqazda Terek əyalətinin Qroznı dairəsində Böyük Varanta və Kiçik Varanta, Soçi dairəsində Verendeçay kənd adları ilə mənşəcə eynidir.
Tarixi
Əski-əntiq çağlarda Vərəndə mahalının ərazisində qıpçaq türkləri yaşayırdı. Bu türklər oturaq biçimində dövran keçirib sənətkarlıqla məşğul olurdular. Zaman keçdikcə bu tayfalar peşələri ilə ilgili adlanmağa başladılar. Çanaqçı, çölməkçi, qaşıqçı, qıyıqçı, yaycı, yəhərçi və başqa adla Qarabağda çavlandılar.
Sonra mahalın ərazisinə oğuz türkləri köçdülər. Hər iki türk qrupundan olan tayfalar əl-ələ verib mahalda xoş güzəran keçirirdilər. 1332-ci ildə Sultan Əbu Səid Bahadur xan Elxanlı Məhəmməd bəy Baytmış bəy oğlu Quşçunu Qarabağa hakim təyin etdi. Məhəmməd bəy Qıpçaq tayfasından idi. Qarabağa gələrkən öz eli olan quşçuları da gətirdi. Quşçulardan bir oymaq Vərəndə mahalında yerləşdi.
Feodal ara savaşları dönəmində mahal ərazisində yaşayan türklərin əksəriyyəti digər bölgələrə köçürüldülər.
Vərəndə mahalın sınır-sərhədləri haqqında tarixçi yazır: "Ikinci Vərəndə mahalıdır ki, o, başlayaraq Əlibaba (Əlibala) düzənliyinə qədər uzanır. Eni Kirs dağından və Xəlifəliyə qədərdir. Bu ərazi çox gəlirli və məhsuldardır. Burda buğda və başqa dənli bitkilər yaxşı yetişir". Vərəndə mahalı şimalda Şuşa şəhəri, şərqdə Kəbirli, cənubda Cavanşir-Dizaq, qərbdə Qaraçorlu mahalları ilə çevrələnirdi. Mahalın başkəndi Çanaqçı şenliyi idi. Vərəndə mahalına Füzuli bölgəsinin , Qacar, Hacıyüzlü (Veysəlli kəndinin bir hissəsi) bağlanmışdı.
1712-ci ildən bölgəyə edilən dağıstanlı və şirvanlıların basqınlarından birində Dizaq və Vərəndə mahalının əhalisi əsir aparılmışdır. Vərəndə məliyi Bağır əsir xristiyanları — erməniləri hədiyyələr və pul qarşılığında əsirlikdən azad edə bilmişdir.
Əhalisi
Vərəndə məliklərindən Mirzəbəy adlı birisini Nadir şah Əfşar hansısa cinayətdə müqəssir bilib edam etdirmişdi. "Müfəssəl dəftər"ə görə, XVIII əsrin I yarısında Vərəndə nahiyəsi birbaşa Gəncə-Qarabağ bəylərbəyinə daxil idi. Nahiyənin ən böyük kəndləri 143 qeyri-müsəlman kişinin qeydə alındığı Şuşikənd və 35 qeyri-müsəlman kişinin yaşadığı İsfahanceq kəndləri idi. Nahiyə sakinləri buğda, arpa, darı, çəltik yetişdirir, maldarlıq və arıçılıqla məşğul olurdular. Bəzi kəndlərdə (məsələn, Şeyx Dursun kəndində) pambıq əkir, ipəkçiliklə məşğul olurdular. Nahiyənin Şütədaş, Vərəndəçik, Dovşanlı, Qarıqışlaq, Əlməlik, Qıindura, Qalıgədik, Qaraçuq, Rudxanəyi-Pirəhməd, Söyüdlü, Keçiqıran Dövlətyar, Musəlləm, Qozluq, Həməgərək kəndlərində və Yağlıca, Dirvan, Quşçu, Sülüklü, Yaycı, Qoyluqam, Dahış, Şamtaq, Baba Həmzə, Ağqaya, Əmirxan, Üçdərə, Ağcakənd, Cuhudlar, Kətəlparaq, Mərvan, Ömərli, Tərlan, Bərxudarlı, Talib, Şərəfabad, İrəvan, Cəqəcim- məqaş, Güzinabad, Üryan, Küdük məzrələrində heç kim yaşamır, onların tarlalarında qonşu kəndlərin sakinləri dənli bitkilər əkirdilər. Cəmi 24 kəndi əhatə edən bu mahalda 625 (297-si vergi ödəyən, 328-i ödəməyən) ailə vardı. Ən iri kəndləri 57 ailə yaşayan Ağali, 41 ailənin yaşadığı Zardanişin, 34 ailənin yaşadığı Qayatıq və 97 ailənin yaşadığı Şuşakənd kəndləri idi. Mahalda xristianlar çoxluq təşkil etsə də, müəyyən qədər müsəlman yaşayırdı. 57 ailənin yaşadığı Ağali kəndində yalnız müsəlmanlar, Şuşakənddə isə qeyri-müsəlmanlarla yanaşı, ən azı 8 azərbaycanlı ailəsi yaşayırdı. Beləliklə, mahal əhalisinin 10,40%-ni müsəlmanlar, 89,60%-ni isə xristianlar təşkil edirdi. Mahal üzrə xəzinə ildə 3506 manat 78 qəpik və 222 əşrəfi gəlir əldə edirdi. Mahalı məlik Qəhrəman idarə edirdi.
1728-ci ildə Osmanlı İmperiyasının Gəncə-Qarabağ əyaləti Qarabağ livası (Bərəndə Sığnaq) inzibati–ərazi nahiyə.
Bərəndə Nahiyəsi’nin toplam 94 vergi ünitəsi bulunmaqtadır. Bunlar; 65 kənd və 29 məzradan ibarəttir. Bu kəndlərdən 35’nin tam tahrir dökümü verilmişdir. Otuz kənd ise boş və kimsəsiz olub onların yalnız vergi hasılatı qeyidlərə geçmişdir. Tahriri yapılmış 35 köyün 21’de toplam 64 değirmen bulunmaktadır. Bu dəyirmanlərdən toplam 7.680 akçə vergi alınmaqtaydı (Tablo 21).
Naiblər
| Titul | Adı | Başlanığıc | Son |
|---|---|---|---|
| Naib | 1747 | 1791 | |
| Naib | 1791 | 1812 | |
| Naib | 1812 | 1822 |
K. A. Zubarevin 1830-cu ildə gen.-adyutant Strekalova ünvanladığı yazı-dan aydın olur ki, Qarabağda mahal naibləri sakinləri sıxışdırır, iğtişaş yara-dırlar. Vərəndə mahal naibi prap. məlik Xudadad başqalarını da ötüb. Əxlaqsız və sərxoş bir davranışla o öz hay-küylü və sərxoş xidmətçiləri ilə kəndlərdən keçərək əsassız olaraq sakinləri cəzalandırır. Onun mirzəsi və xidmətində olanları da belə edirlər. Qeyri-qanuni olaraq xəzinə kəndlilərindən hər kotan və cütdən dörddə bir buğda götürür, pul cərimələri və rüşvət alır.
İstinadlar
- "Qarabağnamələr" II s.13
- . 2013-10-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-08-09.
- Есаи Гасан-Джалалян, "Краткая история страны Агванк" (1702–1722), Bakı, 1989, səh: 29–30
- Gəncə-Qarabağ əyalətinin müfəssəl dəftəri, Bakı, Şuşa Nəşriyyatı, 2000, səh: 15
- "Arxivlənmiş surət". 2020-09-22 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-11-26.
- "Arxivlənmiş surət". 2022-03-30 tarixində . İstifadə tarixi: 2020-11-18.
- АКАК (Акты, собранные Кавказской Археографической Комиссией). т. IV, Тифлис, 1870, 1015 s; т. VI, I h. Тифлис, 1874, 941 s; т. VI, II h. Тифлис, 1875,950 s; т. VII , Тифлис: Типография главного управления наместника Кавказского, 1878, 994 s., VII c., 464
Mənbə
- Ənvər Çingizoğlu. Vərəndə mahalının tarixi. "Soy" elmi-kütləvi dərgi, 2008, № 11, səh.71–80.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Verende mahali Qarabag xanliginin inzibati bolgelerinden biri 1747 ci ilden 1822 ci iledek movcud olub Verende mahaliOlke Qarabag xanligiEtimologiyasiQarabagin mahallarindan birinin adi Qurucay Kirs ve Kirs dagindan Elibaba duzune qeder olan erazinin ehate edirdi ve qipcaq tayfalarindan birinin adidir Rus salnamelerinde 1097 ci ile aid melumatda peceneqlerle yanasi Berende adi da cekilir Bir melumata gore Berende oguz tayfalarindandir Ist II s 346 347 N A Baskakova gore Rus salnamelerinde adlari cekilen Tork Turk Berende ve Kov tayfalari Uz tayfasinin qollari idi Baskakov Iqorove s 79 XIII esrin evvellerinde monqollarin hakimiyyetinden sonra Berende Verende tayfasinin bir hissesi Bolqaristan ve Macaristana getmis diger hissesi Derbend kecidi ile Azerbaycana gelmisdir Rus tedqiqatcilarina gore Berede tayfasinin kurenleri turk dillerinde min alaciqdan ibaret herbi duserge Kurel adlanirdi Indi de ruslarin Vladimir Suzdal knyazligi erazilerinde Berende ve Berendeyevo adli menteqeler vardir Poloviy s 74 Bir fikre gore eslen Peceneqlerden olan Verende ve Qov tayfalari Cenub serqi Avropada erken orta esrlerde qipcaqlara qarismisdir Materiali po istorii karakalpakov M X 1935 s 13 Yuxari Qarabagda Verende Berende mahal adi bu elin adini eks etdirir lakin qipcaqlarin Terter ve turk tayfalarinin adlarini eks etdiren cografi adlar VII esre aid menbede cemiyyetine gore hemin tayfalarin gosterilen esrden evvel burada yasamasi fikrini Verende yer adina aid etmek olmur Ona gore de Berende tayfasinin meskunlasma vaxtini mueyyenlesdirmek cetindir lakin Yaqut el Hemevinin XIII esr Cenubi Azerbaycan erazisinde Qezvin ile Xalxal arasinda Berendek menteqe adinin cekmesi gosterir ki bu el her halda XII esrden evvel Azerbaycan erazisinde yasayirdi XIX esrde Tiflis quberniyasinin Axalsix qezasinda Varanta xarabaliq kend adi Simali Qafqazda Terek eyaletinin Qrozni dairesinde Boyuk Varanta ve Kicik Varanta Soci dairesinde Verendecay kend adlari ile mensece eynidir TarixiEski entiq caglarda Verende mahalinin erazisinde qipcaq turkleri yasayirdi Bu turkler oturaq biciminde dovran kecirib senetkarliqla mesgul olurdular Zaman kecdikce bu tayfalar peseleri ile ilgili adlanmaga basladilar Canaqci colmekci qasiqci qiyiqci yayci yeherci ve basqa adla Qarabagda cavlandilar Sonra mahalin erazisine oguz turkleri kocduler Her iki turk qrupundan olan tayfalar el ele verib mahalda xos guzeran kecirirdiler 1332 ci ilde Sultan Ebu Seid Bahadur xan Elxanli Mehemmed bey Baytmis bey oglu Quscunu Qarabaga hakim teyin etdi Mehemmed bey Qipcaq tayfasindan idi Qarabaga gelerken oz eli olan qusculari da getirdi Qusculardan bir oymaq Verende mahalinda yerlesdi Feodal ara savaslari doneminde mahal erazisinde yasayan turklerin ekseriyyeti diger bolgelere kocurulduler Verende mahalin sinir serhedleri haqqinda tarixci yazir Ikinci Verende mahalidir ki o baslayaraq Elibaba Elibala duzenliyine qeder uzanir Eni Kirs dagindan ve Xelifeliye qederdir Bu erazi cox gelirli ve mehsuldardir Burda bugda ve basqa denli bitkiler yaxsi yetisir Verende mahali simalda Susa seheri serqde Kebirli cenubda Cavansir Dizaq qerbde Qaracorlu mahallari ile cevrelenirdi Mahalin baskendi Canaqci senliyi idi Verende mahalina Fuzuli bolgesinin Qacar Haciyuzlu Veyselli kendinin bir hissesi baglanmisdi 1712 ci ilden bolgeye edilen dagistanli ve sirvanlilarin basqinlarindan birinde Dizaq ve Verende mahalinin ehalisi esir aparilmisdir Verende meliyi Bagir esir xristiyanlari ermenileri hediyyeler ve pul qarsiliginda esirlikden azad ede bilmisdir EhalisiVerende meliklerinden Mirzebey adli birisini Nadir sah Efsar hansisa cinayetde muqessir bilib edam etdirmisdi Mufessel defter e gore XVIII esrin I yarisinda Verende nahiyesi birbasa Gence Qarabag beylerbeyine daxil idi Nahiyenin en boyuk kendleri 143 qeyri muselman kisinin qeyde alindigi Susikend ve 35 qeyri muselman kisinin yasadigi Isfahanceq kendleri idi Nahiye sakinleri bugda arpa dari celtik yetisdirir maldarliq ve ariciliqla mesgul olurdular Bezi kendlerde meselen Seyx Dursun kendinde pambiq ekir ipekcilikle mesgul olurdular Nahiyenin Sutedas Verendecik Dovsanli Qariqislaq Elmelik Qiindura Qaligedik Qaracuq Rudxaneyi Pirehmed Soyudlu Keciqiran Dovletyar Musellem Qozluq Hemegerek kendlerinde ve Yaglica Dirvan Quscu Suluklu Yayci Qoyluqam Dahis Samtaq Baba Hemze Agqaya Emirxan Ucdere Agcakend Cuhudlar Ketelparaq Mervan Omerli Terlan Berxudarli Talib Serefabad Irevan Ceqecim meqas Guzinabad Uryan Kuduk mezrelerinde hec kim yasamir onlarin tarlalarinda qonsu kendlerin sakinleri denli bitkiler ekirdiler Cemi 24 kendi ehate eden bu mahalda 625 297 si vergi odeyen 328 i odemeyen aile vardi En iri kendleri 57 aile yasayan Agali 41 ailenin yasadigi Zardanisin 34 ailenin yasadigi Qayatiq ve 97 ailenin yasadigi Susakend kendleri idi Mahalda xristianlar coxluq teskil etse de mueyyen qeder muselman yasayirdi 57 ailenin yasadigi Agali kendinde yalniz muselmanlar Susakendde ise qeyri muselmanlarla yanasi en azi 8 azerbaycanli ailesi yasayirdi Belelikle mahal ehalisinin 10 40 ni muselmanlar 89 60 ni ise xristianlar teskil edirdi Mahal uzre xezine ilde 3506 manat 78 qepik ve 222 esrefi gelir elde edirdi Mahali melik Qehreman idare edirdi 1728 ci ilde Osmanli Imperiyasinin Gence Qarabag eyaleti Qarabag livasi Berende Signaq inzibati erazi nahiye Berende Nahiyesi nin toplam 94 vergi unitesi bulunmaqtadir Bunlar 65 kend ve 29 mezradan ibarettir Bu kendlerden 35 nin tam tahrir dokumu verilmisdir Otuz kend ise bos ve kimsesiz olub onlarin yalniz vergi hasilati qeyidlere gecmisdir Tahriri yapilmis 35 koyun 21 de toplam 64 degirmen bulunmaktadir Bu deyirmanlerden toplam 7 680 akce vergi alinmaqtaydi Tablo 21 1 Canaqci Xocali 10 1200 2 Kesiskend 1 120 3 Cemiyyet 4 480 4 5 600 5 Kepenek 4 480 6 4 480 7 1 120 8 Guney 1 120 9 1 120 10 Saribeyli 1 120 11 Tagavert 3 360 12 3 360 13 Qaraxan 3 360 14 4 480 15 Muskapat 3 360 16 Kesis 2 240 17 2 240 18 Kuzay 2 240 19 Susikend 6 720 20 3 360 21 1 120NaiblerTitul Adi Baslanigic SonNaib 1747 1791Naib 1791 1812Naib 1812 1822 K A Zubarevin 1830 cu ilde gen adyutant Strekalova unvanladigi yazi dan aydin olur ki Qarabagda mahal naibleri sakinleri sixisdirir igtisas yara dirlar Verende mahal naibi prap melik Xudadad basqalarini da otub Exlaqsiz ve serxos bir davranisla o oz hay kuylu ve serxos xidmetcileri ile kendlerden kecerek esassiz olaraq sakinleri cezalandirir Onun mirzesi ve xidmetinde olanlari da bele edirler Qeyri qanuni olaraq xezine kendlilerinden her kotan ve cutden dordde bir bugda goturur pul cerimeleri ve rusvet alir Istinadlar Qarabagnameler II s 13 2013 10 29 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 08 09 Esai Gasan Dzhalalyan Kratkaya istoriya strany Agvank 1702 1722 Baki 1989 seh 29 30 Gence Qarabag eyaletinin mufessel defteri Baki Susa Nesriyyati 2000 seh 15 Arxivlenmis suret 2020 09 22 tarixinde Istifade tarixi 2020 11 26 Arxivlenmis suret 2022 03 30 tarixinde Istifade tarixi 2020 11 18 AKAK Akty sobrannye Kavkazskoj Arheograficheskoj Komissiej t IV Tiflis 1870 1015 s t VI I h Tiflis 1874 941 s t VI II h Tiflis 1875 950 s t VII Tiflis Tipografiya glavnogo upravleniya namestnika Kavkazskogo 1878 994 s VII c 464MenbeEnver Cingizoglu Verende mahalinin tarixi Soy elmi kutlevi dergi 2008 11 seh 71 80 Hemcinin baxBeycan Yuxari Qarabag Qarabag xanligi Verende sahesi