Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Urfa döyüşü — Qüvayi-milliyə birlikləri ilə Fransa ordusu arasında Fransa–Türkiyə müharibəsi zamanı baş vermiş döyüş.
| Urfa döyüşü | |||
|---|---|---|---|
| Türkiyə İstiqlaliyyət müharibəsi Fransa–Türkiyə müharibəsi | |||
| Tarix | 9 fevral-11 aprel 1920 | ||
| Yeri | Şanlıurfa, Türkiyə | ||
| Nəticəsi | Qüvayi-milliyənin qələbəsi | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| | |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
| İtkilər | |||
| |||
Urfanın işğalı
Mudros barışığının 7-ci maddəsinə görə "Müttəfiqlər, təhlükəsizliyi şübhə altına alan bir vəziyyətdə hər hansı bir strateji bölgəni işğal haqqı verilir" hökmü ilə hərəkətə keçən ingilislər 1919-cu il 24 martda Şanlıurfa bölgəsini işğal etdilər.
Bir ingilis , iki zabit və 1 zirehli avtomobillər ilə Urfaya gələn ingilis komandiri ziyarət getdiyi Mutasarrıfı Nüsrət bəyə "Qalib bir hökumətin zabiti niyə qarşılanmır?" soruşduqda Nüsrət bəy "Haqsız yerə məmləkəyi işğal edən bir ordunu qarşılamağa çıxmaq bir türk mutasarrıfa yaraşmır. Siz bir qonaq kimi gəlsəydiniz,sizi qarşılamağa çıxardım" cavabını vermişdi.
200 nəfərlik bir piyada bölüyü, 1 zirehli, 6 yük və 3 sərnişin olmaqla ümumilikdə 10 avtombil və 50 yük avtomobili ilə Urfanı işğal edən ingilislər, səhərisi gün Urfada olan 1-ci süvari Alay komandiri Mayor Hüseyn bəydən Alayın Urfanı tərk etməsini istədi. Vəziyyət rəhbərliyə bildirildikdən sonra Urfada 1 zabir və 1 süvari taqımı saxlanılaraq Alay , sonra isə bölgəsinə getdi.
İngilislər Urfada
İngilislər bölgədə olduqları müddətdə xüsusilə əsgərlərlə əlaqə qurmağa çalışırdılar. İngilislər üçün əhəmiyyətli olan Milli tayfa rəisi İbrahim Paşanın oğlu Mahmud bəyə, kürd Lavrenc adlandırılan mayor Noel və kapitan Voleyi göndərib Qafqaz və Mesopotamiya arasındakı bölgəni yoxlamağa göndərdi. Bununla da kifayətlənməyərək ingilis generalı Barrov, Mahmud bəyi 30 iyunda Urfaya dəvət etdi. Mahmud bəy 13-cü Diviziyadan aldığı təlimatlara əməl edərək Urfaya getmədi. bölgəsində tayfa ilə edilən iclasda rəisi Basravi tayfasının Osmanlıya tabe olmayacağı, ya köhnə dostları ingilislərə, ya əcnəbi bir dövlətə və yaxud da ərəb dövlətlərinə tabe olacağını bildirdi.
İngilislər şəhər mərkəzindəki ermənilərə xüsusi münasibət bəsləyirdi. Hətta erməni məhəllələrində silahla davranma təlimləri keçirilirdi. İngilislərlə birgə Urfaya gələn erməni könüllülər tez-tez mağazaları bağlayıb evlərə çəkilir, zəngləri çalır, asayişsizlik vəziyyəti yaratmağa çalışır və ingilis kəşfiyyatçılarına kömək edirdilər.
Mutasarrıfı Nüsrət bəyin davranışlarından xoşlanmayan ingilislər köç bəhanəsi ilə onu vəzifəsindən çıxararaq İstanbula göndərdilər. Ancaq Nüsrət bəyin 6-cı Ordu komandiri tövsiyəsi ilə yaratdığı milis dəstələrinin silahları hələ toplanmamışdı. Ərzurum konqresinə qatıla biləcəyini mutassarıfa bildirən Müftü Həsən əfəndiyə heyranlıq duyan Jandarma komandiri mayor , Ərzurum konqresi bəyannaməsini Mahmud bəydən əldə edərək dağılan milis dəstələrini yenidən bir cəmiyyət olaraq təşkilatlandırmaq istəyini bildirmiş və Hacı Kamilzadə Hacı Mustafanın köməkliyi ilə 4-5 sentyabr 1919-cu il tarixində Güllüzadə Hacı Osman əfəndinin evində toplanan ziyalılar Müdafaa-i hüquq cəmiyyətinin əsasını qoymuşdular. Bu toplantıda iştirak edənlər xalq arasında onikilər adlandırılmışdır. Qurtuluşa qədər mübarizəyə davam edəcəklərini Quran üzərində and içən Jandarma komandiri mayor Əli Rza bəyin rəhbərliyində toplanan 12 rəis aşağıdakılar idi.
- keçmiş bələdiyyə rəisi Hacı Kamilzadə Hacı Mustafa əfəndi
- Barutçuzadə Hacı İmam əfəndi
- Əşraftan Tacir Hacı Kamilzadə Hacı Mustafa Rəşid əfəndi
- Mollazadə Mahmud əfəndi
- Polis kommisarlığından müstafi Ərəbikatibizadə Şakif əfəndi
- Güllüzadə Osman əfəndi
- Əsnaftan Şəllizadə Əli ağa
- Tacir Nəbizadə Hacı İmam əfəndi
- Əşraftan Hacı Bədirağazadə Xəlil ağa
- Jandarma tabor mülhakı İzmirli Adil Xulusi əfəndi
- Tağım komandiri Mülazim-i Əvvəl Hüseyn Pertev əfəndi
- Jandarma çavuşu Sofi oğlu Hacı Mustafa çavuş
Cəmiyyətin qurulmasını Sivasda Heyət-i Təmsiliyə başçılığında məruzə edildi və alınan cavabda təşkilatlanmanın genişləşdirilməsini, 13-cü Divizya qərargahı və Mardindəki 5-ci Tümən rəhbərliyi ilə əlaqənin qurulması istənildi. Ərəbikatibizadə Şakir əfəndi və Mollazadə Mahmud əfəndi 13-cü Diviziya qərargah rəisi Xalid bəy ilə görüşmək üçün getdi.
Fransızların Urfaya girməsi və Döyüş
Oktyabr ayında ingilislərin işğal etdiyi bölgələrin Fransızlara təhvil veriləcəyi barədə söhbətlər yayıldı. 15 sentyabr 1919-cu ildə Parisdə Suriya müqaviləsi kimi bilinən Suriya və Kilikiyada işğalçı birliklərin dəyişdirilməsi barədə İngilis-Fransız müqaviləsinə əsasən Urfa və ətraf bölgələr fransızlara təhvil verilməli idi. Fransız general E.Bremondun "Tariximizdə Fransanın başına qonan taleh quşunun bir daha da ürküdüb qaçırdığı bir dövrdə" dediyi Kilikiya bölgəsinin işğalı qərarlaşdırılarkən Musatafa Kamal paşa fransız işğalını "haqsızlıq üstünə haqsızlıq" kimi şərh edir və bölgənin fransızlara verilməməsini istəyirdi. 13-cü Diviziya rəhbərliyinə teleqrafla ingilislərin Urfanı boşaltdıqdan sonra Urfadan çəkilən 1-ci Süvari Alayı ilə Urfaya daxil olaraq Fransızlar tərəfindən işğalının qarşısının alınmasının lazım olduğunu bildirdi. Lakin 13-cü Divizya komandiri bu barədə hökumətdən təsdiq ala bilmirdi. Bundan sonra Mustafa Kamal paşa Urfa mütfisi və əşrafına teleqrafla "Köç doğru deyil, milli təşkilatlanmanı genişləndirmək, hər cür haqsızlığı protesto etmək lazım olduğu" təlimatını verdi. Ancaq, heç bir faktiki hərəkət həyata keçirilmir və ingilislər oktyabr ayında Urfanı boşaldaraq fransızlara təslim edir. Nüsrət bəyin ingilislərə qarşı davranışı ilə çıxarıldığını bilən Mutasarrıf Əli Rza bəy, fransız sərkərdəsini ayaqda qarşılayır və daha əvvəlki itaətli davranışları ilə Mustafa Kamal paşayı və 13-cü Diviziya komandirini qıcıqlandırır. Fransız birliklərinin komandiri mayor Hauger və siyasi rəhbər yüzbaşı Sajous, hökumət dairələrində çalışan bütün məmurları öyrənməyə başladı və onlara Osmanlı hökuməti ilə Fransanın dost olduğu, istənmədən müharibəyə girdiklərini bildirdi. Bundan başqa jandarmalara yaxşı işləməyi və Fransız zabitlərlə yaxşı rəftar etməyi tövsiyə etdi. Noyabr ayında mayor Əli Rza bəy, tayfaları daxil etməyə çalışırdı. imam Bakırda Ərəb tayfalarını toplayaraq hamınısa İmam Bakirin və Quranın üstünə əl qoyaraq and içdirdi. Toplantıya bütün qəbilələr qatılsada rəisi qatılmadı və iclas barədə Fransızlara məlumat verdi. Podpolkovnik Depoir Urfaya gəldi və mayor Əli Rza Bəyi Qərargaha dəvət etdi. Əli Rza bəyin həbs edildiyini və İstanbul hökumətinə göndəriləcəyi Mutasarrıflığa bildirildi. Əli Rza bəy, Taburunu digərlərinə təslim etmək bəhanəsi ilə icazə aldı və doğru qaçdı. Fransızlar Əli Rza bəyin bölgəyə girişini qadağan etdi. Əli Rza bəyə hirslənən Fransızlar Urfa xalqına qarşı münasibəti sərtləşdirdi.
Mayor Əli Rza bəyin yerinə Urfa Jandarma Komandanlığına təyin olunmuş Kapitan Əli Sahib bəy, dekabr ayında Urfaya gəldi. Təqaüdçü mayor İhsan bəy, Harran məmuru Şövkət bəy, Baytar müfəttişi Adil bəy, Məclis-i Mebusan azası Adil Əfəndi, Bələdiyyə rəisi Hacı Mustafa əfəndi, Barutçuzadə Hacı İmam əfəndi və Bədrağazadə Xəlil ağa ilə görüşdü və qiyam fikrini onlara açıqladı. Onlardan müsbət rəy aldıqdan sonra 15 yanvar tarixi üçün qiyam planını hazırladı. Belə ki, 15 yanvarda saat 8-də tayfa rəisləri Urva, və fransız ordusu rəhbərliyinə bir ultimatum göndərəcəklərdi. Ultimatima əsasən fransız ordusu 24 saat içində bölgəni tərk etməli idilər. Fransızlar ultimatumu rədd edəcəyi təqdirdə Aneze tayfası rəisi Hacı bəy, şimendifer xəttinin Şifte ilə Fırat arasıdakı bölgədə təcribat törədib teleqraf xəttlərini kəsəcək, Suruç tayfaları Suruç və Ərəbpınarındakı Fransız birliklərini püskürtəcək, Dögərli Dadıllı, mərkəzə bağlı tayfalarla birlikldə Qüvayi-milliyə və Jandarma birlikləri Urfadakı Fransız birliklərini çıxardacaq və Urfa ilə digər yerlər arasındakı teleqraf xətlərini kəsəcəklərdi. 14 yanvarda Fransız polkovniki Normandın Urfaya gəlməsi və Fransızların çay ziyafəətinə dəvət alan Əli Sahib bəy, Fransızların qiyamdan xəbərdar olduğunu öyrəndi və bir qrup yoldaşı ilə birlikdə Urfadan qaçdı. 24 yanvarda iki fransız zabitinin sərxoş halda qadınların olduğu Vəzir Hamamına girməsi şəhərdə fransızlara qarşı nifrəti birazda artırdı. Üst-üstə gələn hadisələrdə xalq xeyli qəzəblənmişdir. Mutasarrıfı Əli Rza bəy 13-cü Divizyaya çəkdiyi teleqrafda "Urfada qiyam hiss edilir" deyirdi. Əli Sahib bəyin bəyannaməsi ilə bölgədə Suruç tayfası işə başlamışdı. Aneze tayfası rəisi Hacı bəy və Beraz tayfası rəisi Mustafa bəy, qatar xəttinin bəzi hissələrini tutmuş və fransızlara ultimatumu göndərmişdilər. Milli tayfası rəisi Mahmud bəy, Fransız diviziyasından dəstək istəyərək bildirir, fransızlar erməniləri silahlandıraraq onları öz aralarına daxil edib qırğın edərcəsinə hərəkətlər davam edərsə qiyam yalnız Urfada deyil, hər tərəfə yayılacaqdır. Fransız komandir ermənilərin əsgər paltarı geydiyi iddiasını rədd etdi. Siverek tayfaları ilə görüşüb Siverek xalqının və tam dəstəyini alan Əli Sahib bəy, 6 fevral tarixində tayfa birlikləri ilə birlikdə Urfaya doğru hərəkət edir. 7 fevral tarixində digər tayfalarla görüşür və "Qüvayi-milliyə Komandanı Namık" imzasıyla Fransızlara 24 saat içində Urfanın boşaldılması barədə ultimatum göndərdi. Fransızlar cavabda isə Urfanın boşaldılmasına General Gouraur qərar verə biləcəyini bildirdilər. 9 fevralda Əli Sahib bəy Urfaya daxil oldu. Protokol yazılaraq silah-sursat ağalar arasında bölüşdürüldü. Həbsxanaların boşaldılması əsnasında xəbərsiz növbətçinin fərarilik zənni ilə bir əl xəbərdarlıq atəşi açması ilə Fransızların şəhərə şiddətli atəşi başladı. Sonrakı günlərdə Fransızlar istehkam binalarında mühasirəyə alındılar. 17 fevral tarixində şəhərdə təşkil edilən milis dəstələrinin rəislərindən ehtiyat zabit Akif Sözerin başçılığı ilə bir dəstə Kulaflı təpəsindəki fransızlara hücum etdi və fransızlar ordan çəkildilər. 20 fevralda ermənilərlə fransızların rabitə nöqtəsi olan Bədiüzzaman polis bölməsi İzollu tayfası rəisi Bozam bəy tərəfindən ələ keçirildi. 28 fevralda düşmən qərargahına 200 m məsafədəki Karakölün Bağına bir hücum planlaşdırıldı. Ehtiyat zabit Əhməd Məstçinində olduğu birliklər bağa hücum etdilər. Şiddətli atəşə dözə bilməyib fransızlar təsil olacaqlarını bildirdilər. Ancaq, Erməni Yetimxanasından atılan atəşlə mücahidlər tələyə düşdülər. Kəmancızadə Fuad əfəndi və Əhməd Məstçi yaralandı. Rəstgəldizadə Hacı Əhməd əfəndi, Teyfur, Mamıki və Mühacir Arif şəhid oldular. Əli Sahib bəy, Erməni Yetimxanasının katibəsi Mss. Holmesin və Dr. Fişerə məktub yazaraq bu hadisəni qınadı. Martın əvvəlində 2 top Siverekdən Urfaya gətirildi. Tayfa birlikləri və qruplaşmalar ümumi bir hücum planlaşdırırdılar. Belə ki, Fransızların əlində olan Kürkçüzadə Osman əfəndi, Kürçüzadə Mahmud Nedim əfəndi və Şişkonun evinə hücum təşkil ediləcəkdi. 4 martda toplar gəldi və döyüşdə ən təsirli hücum başladıldı. türklər,Bir neçə fransız mövqelərinə daxil olmasına baxmayaraq, hər dəfə məğlub oldular. Çox şiddətli döyüşdə Urfalılar çoxlu sayda şəhid verdilər. Bir fransız zabiti "türklər sabahda belə şiddətlə hücum etsələr dayana bilməyəcəyik" deyirdi. Aprelin əvvəllərində, fransızların gözlədiyi köməkdən ümidləri kəsilmiş və ərzaqları bitmişdi. Urfanı boşaltmağı düşünürdülər. Ancaq, bu geri çəkilməni ermənilərin üstünə yıxmaq fikrinə idilər. Ermənilər isə buna etiraz edirdilər. Dr.Beşilyan deyirdi:"Başa düşdük ki, fransızlar bizi bir qoyun kimi Hacı Mustafaya buraxıb özləri şərəflə işdən çıxmaq istəyirlər." Ermənilərin etirazlarına baxmayaraq İsveçrəli Dr.Fişer Ermənilərin aclığını irəli sürərək Urfayı boşaltmaq haqqında danışıqlara başlamaq istədiklərini bildirdilər. Sonralar Əli Sahib körpüsü adı verilən Millət Körpüsü üzərində 9 aprel günü Mutasarrıf Əli Rza bəy, Urfa Jandarma komutanı Əli Sahib bəy, Bələdiyyə rəisi Hacı Mustafa, Fransız komandanı mayor Hauger, yüzbaşı Sajous və Dr. Beşilyan sülh danışıqlarına başladılar. Şərtlərə görə:
- ermənilər üçün həyati bir təhlükə olmayacaq;
- Amerkalıların malları və həyatları təhlükəsizlikdə olacaq;
- Urfada ölən fransızların məzarlarına hörmət ediləcək;
- Carablusa qədər ağır əşyaları daşımaq üçün 60 dəvə və 25 yük arabası veriləcək;
- 17 fevralda əsir alınan fransızlar geri veriləcək;
- Urfalı 10 kişinin Carablusa qədər onlarla getməli;
- Dr.Fişer xəstəxanasından daşınması mümkün olmayan xəstələrin təhlükəsizliyi qorunacaq;
- Fransız birliklərinə hücum olunmayacaq;
- Döyüşə dərhal son veriləcəkⅦ
- barışığın imzalanaraq təsdiqlənməsi.
Digər şərtlərlə birgə 6-cı maddədəki "10 kişi" əvəzində leytenant Ömər İzzət əfəndi rəhbərliyində 10 jandarma əsgəri fransızlarla birgə getdi. 10-11 aprel arası Fransız birlikləri Xəstəxana və Xızmalı Körpü yolu ilə iki qoldan istiqamətində yola çıxdılar. Səhər saatlarında silah səsləri eşidildi. Fransız birliklərini arxadan izləyən leytenant Xəlil Münir əfəndi vəziyyəti Əli Sahib bəyə bildirdi. Hadisə yerinə çoxlu sayda Urfalı hərəkət edirdi. Əli Sahib bəy, hadisə yerinə gedərkən yolda Ömər İzzət əfəndi ilə rastlaşdı. Vəziyyəti məruzə etdikdən sonra hadisə yerinə gedən Əli Sahib bəy, Fransız yüzbaşı Sajous başda olmaqla fransızların cəsədlərini tapır.Sağ qalan 100-ə yaxın fransız əsgəri isə əsir kimi Urfaya aparılır.
Urfanın təltif olunması
Əli Sahib bəyin rəhbərliyi altında Qüvayi-milliyə qüvvələrinin Urfa bölgəsini fransızlardan azad etməsindən bir neçə il sonra Urfa millət vəkili və onun digər dostları Türkiyə Qurtuluş Savaşında Urfa əhalisinin göstərdiyi qəhrəmanlığına görə Urfa rayonunun adının olaraq dəyişdirilməsi təklifini irəli sürdü. 6 dekabr 1984-cü ildə Türkiyə Böyük Millət Məclisi tərəfindən bu təklif təsdiqləndi və Urfa rayonunun adı Şanlıurfa olaraq dəyişdirildi. Əli Sahib bəyin Urfanın azad edilməsində göstərdiyi igidliyə görə Mustafa Kamal Atatürk tərəfindən adına Ursavaş adı artırıldı.
Həmçinin bax
İstinadlar
- "E-kitap - Kurtuluş savaşında Urfa". 2018-09-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-09-14.
- . 2016-03-05 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-14.
- "Türkiyə Vikipediyası - Şanlıurfa". 2004-12-24 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-09-14.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Urfa doyusu Quvayi milliye birlikleri ile Fransa ordusu arasinda Fransa Turkiye muharibesi zamani bas vermis doyus Urfa doyusuTurkiye Istiqlaliyyet muharibesi Fransa Turkiye muharibesiTarix 9 fevral 11 aprel 1920Yeri Sanliurfa TurkiyeNeticesi Quvayi milliyenin qelebesiMunaqise terefleriQuvayi milliye FransaKomandan lar Eli Sahib BeyItkiler1000 teqribi 460 olu ve yaraliUrfanin isgaliMudros barisiginin 7 ci maddesine gore Muttefiqler tehlukesizliyi subhe altina alan bir veziyyetde her hansi bir strateji bolgeni isgal haqqi verilir hokmu ile herekete kecen ingilisler 1919 cu il 24 martda Sanliurfa bolgesini isgal etdiler Bir ingilis iki zabit ve 1 zirehli avtomobiller ile Urfaya gelen ingilis komandiri ziyaret getdiyi Mutasarrifi Nusret beye Qalib bir hokumetin zabiti niye qarsilanmir sorusduqda Nusret bey Haqsiz yere memlekeyi isgal eden bir ordunu qarsilamaga cixmaq bir turk mutasarrifa yarasmir Siz bir qonaq kimi gelseydiniz sizi qarsilamaga cixardim cavabini vermisdi 200 neferlik bir piyada boluyu 1 zirehli 6 yuk ve 3 sernisin olmaqla umumilikde 10 avtombil ve 50 yuk avtomobili ile Urfani isgal eden ingilisler seherisi gun Urfada olan 1 ci suvari Alay komandiri Mayor Huseyn beyden Alayin Urfani terk etmesini istedi Veziyyet rehberliye bildirildikden sonra Urfada 1 zabir ve 1 suvari taqimi saxlanilaraq Alay sonra ise bolgesine getdi Ingilisler UrfadaIngilisler bolgede olduqlari muddetde xususile esgerlerle elaqe qurmaga calisirdilar Ingilisler ucun ehemiyyetli olan Milli tayfa reisi Ibrahim Pasanin oglu Mahmud beye kurd Lavrenc adlandirilan mayor Noel ve kapitan Voleyi gonderib Qafqaz ve Mesopotamiya arasindaki bolgeni yoxlamaga gonderdi Bununla da kifayetlenmeyerek ingilis generali Barrov Mahmud beyi 30 iyunda Urfaya devet etdi Mahmud bey 13 cu Diviziyadan aldigi telimatlara emel ederek Urfaya getmedi bolgesinde tayfa ile edilen iclasda reisi Basravi tayfasinin Osmanliya tabe olmayacagi ya kohne dostlari ingilislere ya ecnebi bir dovlete ve yaxud da ereb dovletlerine tabe olacagini bildirdi Ingilisler seher merkezindeki ermenilere xususi munasibet besleyirdi Hetta ermeni mehellelerinde silahla davranma telimleri kecirilirdi Ingilislerle birge Urfaya gelen ermeni konulluler tez tez magazalari baglayib evlere cekilir zengleri calir asayissizlik veziyyeti yaratmaga calisir ve ingilis kesfiyyatcilarina komek edirdiler Mutasarrifi Nusret beyin davranislarindan xoslanmayan ingilisler koc behanesi ile onu vezifesinden cixararaq Istanbula gonderdiler Ancaq Nusret beyin 6 ci Ordu komandiri tovsiyesi ile yaratdigi milis destelerinin silahlari hele toplanmamisdi Erzurum konqresine qatila bileceyini mutassarifa bildiren Muftu Hesen efendiye heyranliq duyan Jandarma komandiri mayor Erzurum konqresi beyannamesini Mahmud beyden elde ederek dagilan milis destelerini yeniden bir cemiyyet olaraq teskilatlandirmaq isteyini bildirmis ve Haci Kamilzade Haci Mustafanin komekliyi ile 4 5 sentyabr 1919 cu il tarixinde Gulluzade Haci Osman efendinin evinde toplanan ziyalilar Mudafaa i huquq cemiyyetinin esasini qoymusdular Bu toplantida istirak edenler xalq arasinda onikiler adlandirilmisdir Qurtulusa qeder mubarizeye davam edeceklerini Quran uzerinde and icen Jandarma komandiri mayor Eli Rza beyin rehberliyinde toplanan 12 reis asagidakilar idi kecmis belediyye reisi Haci Kamilzade Haci Mustafa efendi Barutcuzade Haci Imam efendi Esraftan Tacir Haci Kamilzade Haci Mustafa Resid efendi Mollazade Mahmud efendi Polis kommisarligindan mustafi Erebikatibizade Sakif efendi Gulluzade Osman efendi Esnaftan Sellizade Eli aga Tacir Nebizade Haci Imam efendi Esraftan Haci Bediragazade Xelil aga Jandarma tabor mulhaki Izmirli Adil Xulusi efendi Tagim komandiri Mulazim i Evvel Huseyn Pertev efendi Jandarma cavusu Sofi oglu Haci Mustafa cavus Cemiyyetin qurulmasini Sivasda Heyet i Temsiliye basciliginda meruze edildi ve alinan cavabda teskilatlanmanin genislesdirilmesini 13 cu Divizya qerargahi ve Mardindeki 5 ci Tumen rehberliyi ile elaqenin qurulmasi istenildi Erebikatibizade Sakir efendi ve Mollazade Mahmud efendi 13 cu Diviziya qerargah reisi Xalid bey ile gorusmek ucun getdi Fransizlarin Urfaya girmesi ve DoyusOktyabr ayinda ingilislerin isgal etdiyi bolgelerin Fransizlara tehvil verileceyi barede sohbetler yayildi 15 sentyabr 1919 cu ilde Parisde Suriya muqavilesi kimi bilinen Suriya ve Kilikiyada isgalci birliklerin deyisdirilmesi barede Ingilis Fransiz muqavilesine esasen Urfa ve etraf bolgeler fransizlara tehvil verilmeli idi Fransiz general E Bremondun Tariximizde Fransanin basina qonan taleh qusunun bir daha da urkudub qacirdigi bir dovrde dediyi Kilikiya bolgesinin isgali qerarlasdirilarken Musatafa Kamal pasa fransiz isgalini haqsizliq ustune haqsizliq kimi serh edir ve bolgenin fransizlara verilmemesini isteyirdi 13 cu Diviziya rehberliyine teleqrafla ingilislerin Urfani bosaltdiqdan sonra Urfadan cekilen 1 ci Suvari Alayi ile Urfaya daxil olaraq Fransizlar terefinden isgalinin qarsisinin alinmasinin lazim oldugunu bildirdi Lakin 13 cu Divizya komandiri bu barede hokumetden tesdiq ala bilmirdi Bundan sonra Mustafa Kamal pasa Urfa mutfisi ve esrafina teleqrafla Koc dogru deyil milli teskilatlanmani genislendirmek her cur haqsizligi protesto etmek lazim oldugu telimatini verdi Ancaq hec bir faktiki hereket heyata kecirilmir ve ingilisler oktyabr ayinda Urfani bosaldaraq fransizlara teslim edir Nusret beyin ingilislere qarsi davranisi ile cixarildigini bilen Mutasarrif Eli Rza bey fransiz serkerdesini ayaqda qarsilayir ve daha evvelki itaetli davranislari ile Mustafa Kamal pasayi ve 13 cu Diviziya komandirini qiciqlandirir Fransiz birliklerinin komandiri mayor Hauger ve siyasi rehber yuzbasi Sajous hokumet dairelerinde calisan butun memurlari oyrenmeye basladi ve onlara Osmanli hokumeti ile Fransanin dost oldugu istenmeden muharibeye girdiklerini bildirdi Bundan basqa jandarmalara yaxsi islemeyi ve Fransiz zabitlerle yaxsi reftar etmeyi tovsiye etdi Noyabr ayinda mayor Eli Rza bey tayfalari daxil etmeye calisirdi imam Bakirda Ereb tayfalarini toplayaraq haminisa Imam Bakirin ve Quranin ustune el qoyaraq and icdirdi Toplantiya butun qebileler qatilsada reisi qatilmadi ve iclas barede Fransizlara melumat verdi Podpolkovnik Depoir Urfaya geldi ve mayor Eli Rza Beyi Qerargaha devet etdi Eli Rza beyin hebs edildiyini ve Istanbul hokumetine gonderileceyi Mutasarrifliga bildirildi Eli Rza bey Taburunu digerlerine teslim etmek behanesi ile icaze aldi ve dogru qacdi Fransizlar Eli Rza beyin bolgeye girisini qadagan etdi Eli Rza beye hirslenen Fransizlar Urfa xalqina qarsi munasibeti sertlesdirdi Mayor Eli Rza beyin yerine Urfa Jandarma Komandanligina teyin olunmus Kapitan Eli Sahib bey dekabr ayinda Urfaya geldi Teqaudcu mayor Ihsan bey Harran memuru Sovket bey Baytar mufettisi Adil bey Meclis i Mebusan azasi Adil Efendi Belediyye reisi Haci Mustafa efendi Barutcuzade Haci Imam efendi ve Bedragazade Xelil aga ile gorusdu ve qiyam fikrini onlara aciqladi Onlardan musbet rey aldiqdan sonra 15 yanvar tarixi ucun qiyam planini hazirladi Bele ki 15 yanvarda saat 8 de tayfa reisleri Urva ve fransiz ordusu rehberliyine bir ultimatum gondereceklerdi Ultimatima esasen fransiz ordusu 24 saat icinde bolgeni terk etmeli idiler Fransizlar ultimatumu redd edeceyi teqdirde Aneze tayfasi reisi Haci bey simendifer xettinin Sifte ile Firat arasidaki bolgede tecribat toredib teleqraf xettlerini kesecek Suruc tayfalari Suruc ve Erebpinarindaki Fransiz birliklerini puskurtecek Dogerli Dadilli merkeze bagli tayfalarla birliklde Quvayi milliye ve Jandarma birlikleri Urfadaki Fransiz birliklerini cixardacaq ve Urfa ile diger yerler arasindaki teleqraf xetlerini keseceklerdi 14 yanvarda Fransiz polkovniki Normandin Urfaya gelmesi ve Fransizlarin cay ziyafeetine devet alan Eli Sahib bey Fransizlarin qiyamdan xeberdar oldugunu oyrendi ve bir qrup yoldasi ile birlikde Urfadan qacdi 24 yanvarda iki fransiz zabitinin serxos halda qadinlarin oldugu Vezir Hamamina girmesi seherde fransizlara qarsi nifreti birazda artirdi Ust uste gelen hadiselerde xalq xeyli qezeblenmisdir Mutasarrifi Eli Rza bey 13 cu Divizyaya cekdiyi teleqrafda Urfada qiyam hiss edilir deyirdi Eli Sahib beyin beyannamesi ile bolgede Suruc tayfasi ise baslamisdi Aneze tayfasi reisi Haci bey ve Beraz tayfasi reisi Mustafa bey qatar xettinin bezi hisselerini tutmus ve fransizlara ultimatumu gondermisdiler Milli tayfasi reisi Mahmud bey Fransiz diviziyasindan destek isteyerek bildirir fransizlar ermenileri silahlandiraraq onlari oz aralarina daxil edib qirgin edercesine hereketler davam ederse qiyam yalniz Urfada deyil her terefe yayilacaqdir Fransiz komandir ermenilerin esger paltari geydiyi iddiasini redd etdi Siverek tayfalari ile gorusub Siverek xalqinin ve tam desteyini alan Eli Sahib bey 6 fevral tarixinde tayfa birlikleri ile birlikde Urfaya dogru hereket edir 7 fevral tarixinde diger tayfalarla gorusur ve Quvayi milliye Komandani Namik imzasiyla Fransizlara 24 saat icinde Urfanin bosaldilmasi barede ultimatum gonderdi Fransizlar cavabda ise Urfanin bosaldilmasina General Gouraur qerar vere bileceyini bildirdiler 9 fevralda Eli Sahib bey Urfaya daxil oldu Protokol yazilaraq silah sursat agalar arasinda bolusduruldu Hebsxanalarin bosaldilmasi esnasinda xebersiz novbetcinin ferarilik zenni ile bir el xeberdarliq atesi acmasi ile Fransizlarin sehere siddetli atesi basladi Sonraki gunlerde Fransizlar istehkam binalarinda muhasireye alindilar 17 fevral tarixinde seherde teskil edilen milis destelerinin reislerinden ehtiyat zabit Akif Sozerin basciligi ile bir deste Kulafli tepesindeki fransizlara hucum etdi ve fransizlar ordan cekildiler 20 fevralda ermenilerle fransizlarin rabite noqtesi olan Bediuzzaman polis bolmesi Izollu tayfasi reisi Bozam bey terefinden ele kecirildi 28 fevralda dusmen qerargahina 200 m mesafedeki Karakolun Bagina bir hucum planlasdirildi Ehtiyat zabit Ehmed Mestcininde oldugu birlikler baga hucum etdiler Siddetli atese doze bilmeyib fransizlar tesil olacaqlarini bildirdiler Ancaq Ermeni Yetimxanasindan atilan atesle mucahidler teleye dusduler Kemancizade Fuad efendi ve Ehmed Mestci yaralandi Restgeldizade Haci Ehmed efendi Teyfur Mamiki ve Muhacir Arif sehid oldular Eli Sahib bey Ermeni Yetimxanasinin katibesi Mss Holmesin ve Dr Fisere mektub yazaraq bu hadiseni qinadi Martin evvelinde 2 top Siverekden Urfaya getirildi Tayfa birlikleri ve qruplasmalar umumi bir hucum planlasdirirdilar Bele ki Fransizlarin elinde olan Kurkcuzade Osman efendi Kurcuzade Mahmud Nedim efendi ve Siskonun evine hucum teskil edilecekdi 4 martda toplar geldi ve doyusde en tesirli hucum basladildi turkler Bir nece fransiz movqelerine daxil olmasina baxmayaraq her defe meglub oldular Cox siddetli doyusde Urfalilar coxlu sayda sehid verdiler Bir fransiz zabiti turkler sabahda bele siddetle hucum etseler dayana bilmeyeceyik deyirdi Aprelin evvellerinde fransizlarin gozlediyi komekden umidleri kesilmis ve erzaqlari bitmisdi Urfani bosaltmagi dusunurduler Ancaq bu geri cekilmeni ermenilerin ustune yixmaq fikrine idiler Ermeniler ise buna etiraz edirdiler Dr Besilyan deyirdi Basa dusduk ki fransizlar bizi bir qoyun kimi Haci Mustafaya buraxib ozleri serefle isden cixmaq isteyirler Ermenilerin etirazlarina baxmayaraq Isvecreli Dr Fiser Ermenilerin acligini ireli surerek Urfayi bosaltmaq haqqinda danisiqlara baslamaq istediklerini bildirdiler Sonralar Eli Sahib korpusu adi verilen Millet Korpusu uzerinde 9 aprel gunu Mutasarrif Eli Rza bey Urfa Jandarma komutani Eli Sahib bey Belediyye reisi Haci Mustafa Fransiz komandani mayor Hauger yuzbasi Sajous ve Dr Besilyan sulh danisiqlarina basladilar Sertlere gore ermeniler ucun heyati bir tehluke olmayacaq Amerkalilarin mallari ve heyatlari tehlukesizlikde olacaq Urfada olen fransizlarin mezarlarina hormet edilecek Carablusa qeder agir esyalari dasimaq ucun 60 deve ve 25 yuk arabasi verilecek 17 fevralda esir alinan fransizlar geri verilecek Urfali 10 kisinin Carablusa qeder onlarla getmeli Dr Fiser xestexanasindan dasinmasi mumkun olmayan xestelerin tehlukesizliyi qorunacaq Fransiz birliklerine hucum olunmayacaq Doyuse derhal son verilecek barisigin imzalanaraq tesdiqlenmesi Diger sertlerle birge 6 ci maddedeki 10 kisi evezinde leytenant Omer Izzet efendi rehberliyinde 10 jandarma esgeri fransizlarla birge getdi 10 11 aprel arasi Fransiz birlikleri Xestexana ve Xizmali Korpu yolu ile iki qoldan istiqametinde yola cixdilar Seher saatlarinda silah sesleri esidildi Fransiz birliklerini arxadan izleyen leytenant Xelil Munir efendi veziyyeti Eli Sahib beye bildirdi Hadise yerine coxlu sayda Urfali hereket edirdi Eli Sahib bey hadise yerine gederken yolda Omer Izzet efendi ile rastlasdi Veziyyeti meruze etdikden sonra hadise yerine geden Eli Sahib bey Fransiz yuzbasi Sajous basda olmaqla fransizlarin cesedlerini tapir Sag qalan 100 e yaxin fransiz esgeri ise esir kimi Urfaya aparilir Urfanin teltif olunmasiEli Sahib beyin rehberliyi altinda Quvayi milliye quvvelerinin Urfa bolgesini fransizlardan azad etmesinden bir nece il sonra Urfa millet vekili ve onun diger dostlari Turkiye Qurtulus Savasinda Urfa ehalisinin gosterdiyi qehremanligina gore Urfa rayonunun adinin olaraq deyisdirilmesi teklifini ireli surdu 6 dekabr 1984 cu ilde Turkiye Boyuk Millet Meclisi terefinden bu teklif tesdiqlendi ve Urfa rayonunun adi Sanliurfa olaraq deyisdirildi Eli Sahib beyin Urfanin azad edilmesinde gosterdiyi igidliye gore Mustafa Kamal Ataturk terefinden adina Ursavas adi artirildi Hemcinin baxSanliurfa Turkiye Qurtulus SavasiIstinadlar E kitap Kurtulus savasinda Urfa 2018 09 05 tarixinde Istifade tarixi 2015 09 14 2016 03 05 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 09 14 Turkiye Vikipediyasi Sanliurfa 2004 12 24 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 09 14