Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Ukrayna tərəfindən işğal edilmiş əraziyə islamın nüfuz edilməsi Ərəb — Xəzər müharibələri dövründə başladı. VIII əsrdə Qafqaz vasitəsilə Qara dəniz regionuna dinc ərəbcə daxil olan yol açılmışdır. Müasir Ukraynanın cənub-şərqində arxeoloqlar müsəlman qəbri tapıblar. Bu qəbirlər Salto-Mayak mədəniyyətinə aiddir. Ruslar, ərəblər və digər müsəlman xalqları arasında sıx ticarət əlaqələrinin mövcudluğu orta əsr Ərəb-Fars müəllifləri İbn Fədlan, Məsudi, İbrahim İbn-Yaqub və başqaları tərəfindən sübuta yetirilir. Müsəlmanlar islamın biliyi, qədim Rusiyanın sakinləri ticarət əməliyyatları, səyahət və hərbi kampaniyalarda ilk məlumatlar aldılar. Ruslar İtilə səyahət etdi. Ərəb-müsəlman mədəniyyətinin böyük təsirini yaşayan bir ölkə ilə birbaşa əlaqə yarandı. Kiyev Rusiyası hərbi kampaniyalarda da müsəlman dövlətlərin nümayəndələri ilə təmaslara girdi. Rusiyanın ən yaxın qonşusu — Volqa Bolqarıstan 922-ci ildə islamı dövlət dini olaraq qəbul etdi. Qədim dövrdə (VIII–XIII əsrlər) Qara dənizdəki islam əsasən türkdilli qipçaq qrupuna aid müxtəlif türk tayfalarının və xalqlarının tədricən islamlaşması yolu ilə yayılmışdı. "Periferik" fəlsəfi və mədəniyyət mərkəzləri — Dərbənd və Volqa Bolqarıstan islam doktrinasının yayılmasında əsas rol oynamışdır. İkinci dövr hərbi kolonizasiya kimi təyin olunur.
İslam Xəzər xaqanlığında
İndiki Ukrayna ərazilərində islamın ilk sübutu VII əsrdə yaranmış Xəzər xaqanlığı ilə əlaqələndirilir. Xəzərin yaranması dağılması nəticəsində idi. Başlanğıcda yeni dövlətin ərazisi Şimali Qafqaz, Volqa və Don çaylarının aşağı hissəsi ilə məhdudlaşdı. Ancaq bir neçə onillikdən sonra Xəzərlər ərazilərini siyasət yolu ilə , şərqdə isə Aral dənizinə qədər genişləndirdi. VII əsrin sonunda Xəzərlər Krımi və Azov dənizini nəzarətə götürdülər. Slavyan tayfalari şimal-şərqdəki tayfalara hörmət qoyurdular. Arxeoloji qazıntılar göstərir ki, Xəzər dövrünün 48 qəsəbəsi müasir Ukraynanın ərazisində yerləşirdi. Arxeoloq E. Kravçenko tərəfindən aparılan qazıntılar Donetskin sahillərində yerləşən qədim yaşayış məntəqələrində çoxsaylı müsəlman məzarlarını aşkar etdi. Onların əksəriyyəti IX əsrin ikinci yarısına aiddir. Bu yaşayış məntəqələrinin əhalisi qarışıq idi. Cənubda Xəzər xaqanlığı, Sasanilər imperiyasının məğlubiyyətindən sonra Cənubi Xəzərin sahillərinə çatan Ərəb xilafətinin ordularına qarşı çıxdı. Xəlifə Ömər ibn əl-Xəttab (585–644) dövründə komandir Abdul Rahman bin ar-Rabiyanin başçılıq etdiyi müsəlman ordusu Xəzər şəhərinin Bələncərşəhərinə basqın etdi. Xəzərlərlə ilk hərbi qarşıdurma 642-ci ildə baş verdi. Beləliklə, Araz-Xəzər müharibələri başladı, bu da təxminən yüz il davam etdi. Qafqaz bölgəsində baş verən mübarizələr, 737-ci ildə Marvan ibn Məhəmməd ordusu Volqaya çatdıqda müxtəlif uğurlar qazanaraq Xəzərlərə ağır bir məğlubiyyət gətirdi. Çətin vəziyyətdə olan xaqan sülh axtarmağa başladı. Marvan, Xəzərlərin islamı qəbul etməsi şərtini ortaya qoydu. Marvan Xəzər hökmdarını təqib etməyə qaçdı, kiçik bir dəstə ilə şimala doğru hərəkət etdi. Zülmlər təxminən 15–20 gün davam etdi. Təslim şərtlərinə görə xaqan islamı qəbul etməli idi. Eyni zamanda qoşunları "Slavyan çayına" çatdı. Xaqanın müraciəti əslində baş vermədi. 737-ci ildən 750-ci ilə qədər müsəlman-xəzər münasibətlərində dünya hökmranlıq etdi. 744-cü ildə Xəzər Marvan ibn Məhəmməd son xəlifə idi. 750-ci ildə Şiə üsyanının nəticəsi olaraq,öldürüldü. Hakimiyyət Abbasilərin əlinə keçdi. Bu hadisə, müharibələrin yenidən başlamasına kifayət qədər səbəb oldu. Bir neçə on ildən sonra Xəzərin hakim elitası yəhudiliyi qəbul edir. Xəzər dövləti mövcudluğunun başlanğıcından etibarən çox etnikli idi. Bu da bir çox erkən orta əsr dövlətlərinin fərqli bir xüsusiyyəti idi. Bütün üç din əhali arasında yayıldı: xristianlıq, islam və yəhudilik. islam xəzərləri haqqında biliklər, Ərəb tacirlərinin Volqa, Don və Donetsk limanlarına gətirdikləri mallarla birlikdə qəbul edildi. İtildə geniş bir müsəlman cəmiyyəti yaranıb, müxtəlif xilafət ölkələrindən olan insanlar tərəfindən təzələnib. X əsrdə Xəzər dövləti tədricən zəiflədi. Slavyan tayfaları Xəzərlərin təsirindən qurtulur və öz dövlətlərini yaradırlar — Kiyev Rus dövləti. 965-ci ildə Kiyevin şahzadəsi Svyatoslav Xəzər ordusunu məğlub etdi və strateji cəhətdən əhəmiyyətli Sarkel qəsrini Don kənarında ələ keçirdi. Çox çətin vəziyyətdə olan Xəzər kralı Xarəzmdən kömək istədi. Bu yardımı aldıqdan sonra, Xəzər hökmdarı və qalan əhalinin əksəriyyəti islamı qəbul edir. Lakin bu Xəzəri fəlakətdən xilas etmədi. Xəzər dövlətini sonda yıxırlar.
İslam Kiyev Rus dövlətində
Xəzər xaqanlığının azalması regiondakı geosiyasi vəziyyətin tədricən dəyişməsinə gətirib çıxarır. 10-cu əsrin əvvəlində Rusiya paytaxtı Kiyev ilə Şərqi Avropanın ən güclü dövləti olmuşdur. Rusiyanın qərb qonşuları — macarlar və polyaklar xristianlığı qəbul edir. Şərqi Bolqarıstan islamı qəbul etdi. Kiyevin şahzadələri təkcə din seçməyi deyil, eləcə də qabaqcadan öncə böyük dövlətin inkişafını müəyyən edəcək bir vektorla üzləşirlər. Şahzadə Vladimir Svyatoslaviç tərəfindən xristianlığın qəbulunun tarixi keçmiş illər hekayəsində təsvir edilmişdir. Kiyevin şahzadəsinin seçimi, ilk növbədə, siyasi səbəblərdəndir. 986-cı ildə Rusiya-Volqa Bolqarıstanın ən yaxın qonşusu ruslari "bütpərəstlik zülmətindən" çəkməyə cəhd etdi. Bu sadəlövh əhvalatdan yazarın islamla çox səthi bir tanışlığı var. XIII–XIII əsrlərdəki bir sıra müsəlman yazıçıları (Şeraf əl-Zaman Tahir əl- Marvazi və Məhəmməd Aufi) ilk növbədə Rusiyanın islamı qəbul etdiyi məlumatları əks etdirir. Bu baxış məşhur Ukraynalı tarixçi Omelyan Pritsak tərəfindən də keçirilib. Göründüyü kimi, xristianlıq Rusiya tərəfindən qəbul edildikdən sonra ilk bir neçə əsr ərzində islam və müsəlmanlara olan münasibəti çox sadiq idi. XII əsrin əvvəllərində Kiyevdə böyük bir müsəlman icması vardı. Peçeneklər Rusiyayla təxminən bir əsr mübarizə apardı. 11-ci əsrdə onların bir hissəsi kiyev şahzadələrinin xidmətinə keçən türk tayfalarının birləşməsindəki qara başlıqlara çevrildi. Əl-Qarnatinin mesajından çıxış edərək, XII əsrdə Kiyevin Xristianlıq və islamın bir yerdə yaşadığı bir şəhər olduğunu düşünə bilərik. Yəqin ki, o dövrdə Rusiyanın paytaxtında müsəlmanlar məscidlərində olublar. Kiyev ərazisində aparılan arxeoloji qazıntılar şəhərin islam dövlətləri ilə sıx ticarət əlaqələrinde olduğunu göstərir. Kiyevdə təxminən 11 minə yaxın ərəb dirhəmləri tapılmışdır ki, bu da Qərbi Avropa və Bizans sikkələrinin tapıntılarından daha çoxdur. Rusiyanın ən yaxın islam qonşusu Volqa Bolqarı idi. Bir neçə əsr idi ki, iki ölkə arasındakı münasibətlər çox yaxşı idi daha sonra sülh dövrünü davamlı müharibələr izlədi. Ancaq vaxt keçəmdən sonra bu hörmət ile əvəzləndi. Bu illiklərin nümunəsində aydın görünür. Ancaq onlar monqol-tatarları və Kiyev Ruslarını qoruya bilməmişlər. İşğal zamanı demək olar ki, bütün böyük şəhərlər, o cümlədən Kiyev, məğlub oldu.
İslam tarixinin Qızıl Orda dövrü
1236–1241 illəri arasında Monqolustan xanı Batının orduları bütün Şərqi Avropa dövlətlərini fəth etmişdir. Asiyalı işğalçıların hücum miqyasının tarixdə əvvəlcədən yox idi. Təşkilat baxımından, XIII əsrin ortalarından etibarən Monqolların orduları dünya ordularının hamısından üstün idi. Qərbə gedən zaman monqol ordusu türk xalqlarının köçəri imperiyasını — Cənub Sibirdən Dunaya qədər uzanan Dəşt-i Qıpçaq fəth etdi. Ukraynanın şərq və cənubundakı torpaqlarda yaşayan qara başlıqlar da monqollar tərəfindən öz hərbi quruluşlarına daxil edilmişdir. Mərkəzi Asiya və Yaxın Şərq ölkələrinə qarşı kampaniyalarda monqollar islamla tanış oldu. Monqolların qərb ordusunun qoşun komandiri xan Batı, bu dinə təvəssül etdi, düşərgələrdə məscid yaradılmasına icazə verdi. İslamı qəbul edən ilk monqol xanı Çingiz xanın nəvəsi Bərkə xan idi. Bununla birlikdə Ulus, Böyük Monqol xanlarından müstəqil bir türk dövləti olan Qızıl Ordaya çevrilməyə başladı. Xan Bərkə öz siyasətində Xarəzm və Volqa Bolqarıstan şəhərlərinin ticarət dairələrinə güvənirdi və o, 1236 və 1239-cu illərdə baş verən proqramlardan tezliklə qurtarıb, Ulusu ən vacib iqtisadi mərkəzlərindən birinə çevirdi. Xan Bərkənin dövründə (1257–1266), Ulusun hökmdarı tərəfindən aktiv şəkildə irəliləyən sürətli şəhər inkişafı başladı. Xan səyləri sayəsində ticarət yolları təhlükəsiz və yaxşı təchiz olunmuşdur.Bərkə xan islam hökmdarına, müsəlmanlara hər cür dəstəyi göstərsə də, islam dövlət dini olmadı. Bərkənin ölümündən sonra Qızıl Orda türklər və moğollar üçün ənənəvi inanclara sadiq olan xanlar tərəfindən idarə olundu. Yalnız 1320-ci ildə Xan Özbək islamı əsas din elan etdi. Xan Özbəkin hökumətinin dövrü Qızıl Ordanın zirvəsi idi. Xan Ulusun içərisində olan fitnəni dayandırdı, inzibati islahatlar etdi. Ticarətin himayəsi sayəsində kiçik Qara dəniz şəhərləri böyük sənətkarlıq mərkəzlərinə çevrilmiş, sənətkarlar inkişaf etmis, saraylar və karvansaraylar tikilmişdir. Böyük İpək Yolunda gedən malların hərəkəti Krım və Qafqaz şəhərlərinə yönləndirildi. 14-cü əsrin ortalarında, müasir Ukraynanın əksəriyyəti islamın hakim olduğu bir ərazi idi. Dunay, Dnestr, Dneper və Don kəndlərində məscid, mədrəsə və türbələr yüksəldi. Qızıl Ordunun zirvəsi 1357-ci ildə xan Özbəkin oğlunun ölüm ilə bitdi. Bundan sonra, 20 il ərzində, "böyük murdarlıq" döyüşündə müharibə baş verdi. Bu, qonşu ölkələr tərəfindən istifadə olundu. Bir əsr sonra, islamın əsas xanlığı, Ukraynanın cənub və şərqindəki torpaqlarda Qızıl Orda xarabalıqları üzərində yaranan Krım xanlığı idi.
Krım xanlığının dövrü
İslam tarixinin ən parlaq səhifələri Ukrayna ərazilərində Krımla əlaqələndirilir. Müasir Ukraynanın bir hissəsi olan torpaqlarda islamı yaymaq üçün əsas yer Krım yarımadasıdır. Rusiya 1552-ci ildə Kazan xanlığını fəth etdikdən sonra Krım Qızıl Ordanın son parçası olaraq qaldı. İslam 300 ildən artıq Krım xanlığının dövlət dini olub. Krım yarımadası mövcud olan illərdən etibarən islam, Krım — tatar xalqının formalaşmasına çox böyük təsir göstərmişdir. XIII–XVI əsrlər dövründə Krım torpaqlarında olduğu üçün krım — tatarlarının din ilə ayrı bir etnik qrup olaraq formalaşdı. Eyni zamanda, uzun müddət Krım yarımadası Dneper rayonunun İslam və müsəlmanlar haqqında soruşduğu əsas yerdir. Tarixi olaraq türk — köçərilərinin yarımadasında görünüşü iki yolla başladı: ilk növbədə torpaqda — köçəri sonra dənizdə — Səlcuq türkləri. Ancaq müsəlman dünyası ilə qarşılaşan tatar-monqol xanlar, islamı cazibədar bir din, xalqı birləşdirmək və şəriət əsasında bir siyasi güc sistemini qurmaq üçün güclü bir mənəvi vasitə olaraq gördü. İslamın ilk müdafiəçilərindən biri, xan Bərkədir (1209–66). O islamı şəxsən qəbul edərək, onu yarımadanın əhalisinin yeni bir imana çevrilməsini təşviq etdi və millətində fəal şəkildə tanıtmağa başladı. Ancaq islamın Krımda son qələbəsi islamı yarımadada dövlət dini edən xan Özbəyin (1313–42) adıyla əlaqələndirilir. Qızıl Orda Krım xalqının inzibati mərkəzi Solxat şəhəri idi. Özbək bir müddət Krımda yaşamış, islam uyğun bir nümunə göstərmişdir. Krımda türkdilli əhalinin islamlaşması Tamerlan (1336–1405) tərəfindən tamamlanıb. Xan Toxtamışın aradan qaldırılmasından sonra, o Krımı böyük imperatorluğa daxil etmişdir. Tamerlan siyasətində, ruhani şəxsiyyətlərə güvəndi və islamın mövqeyini gücləndirməyə hər cür kömək etdi. Müsəlman dünyası ilə təmasda, xanlar islamda gəncləri möhkəmləndirmək və dövlətdə Şəriətə (islamın hüquqi sistemi) əsaslanan güclü güclü bir sistem yaratmaq üçün güclü bir mənəvi vasitə gördü.
Zamanla, tarixinin Qızılordu dövründən sonra, Krım xalqı müstəqil bir dövlət quruluşuna sahib oldu və müstəqil Krım tatar dövləti ortaya çıxdı. 1441-ci ildən Gerayev ailəsinin sülaləsi hakim idi. Ukraynadakı müsəlmanlar haqqında əhəmiyyətli xəbərlər, Xan Toxtamışın Qızıl Orda ərazisindəki məhkəməsi ilə bağlıdır. Tamerlandan müstəqillik qazanmaq ücün uğursuz cəhdindən sonra 1396–1399-cu illərdə Kiyevdə və ətrafında yaşayırdı. XV əsrin 20-ci illərində. təxminən 40 ildir ki, Kiyevdə Ordunun sırasında hər zaman bir qrup müsəlman var idi. Bundan Novqorod xronikası xəbər verir. Tatar dəstəsi 1362-ci ildə Litva şahzadəsi Olgerdin qoşunları tərəfindən şəhər tutulmasından sonra Kiyevdən ayrıldı. 1475-ci ildə Krım xanlığının tarixində yeni bir dövr başlandı. Bu il, Krımın hökmdarı, bütün müsəlmanların hökmdarı olan xalif, Osmanlı dövlətinin sultanı idi. Osmanlı imperatorluğunun qanunlarına əsasən, Girey sülaləsi Osmanlı sülaləsindən daha zəngin sayılmışdı. Xanlığın təsirli bir qüvvəsi yüksək ruhanilər idi. Bunların arasında baş müfti olmuşdur. O sultanın qubernatorundan sonra Dövlət Şurasının üzvü — divanın ikinci üzvü hesab edildi. Din adamlarının bu nümayəndəsi Şəriət qanununun ən yüksək tərcüməçisi olmuşdur. Hakimlərin təyin edilməsi və vəzifədən azad edilməsi onun əlində idi. Krıma xarici hökmdarlar qiymətli hədiyyələr göndərdikdə, müfti onları xanla bir araya gətirirdi. O, həmçinin müstəqil xarici ölkələrlə ünsiyyət qura bildi. Dünyəvi dövlət və dini orqanların birləşməsi burda var idi. Müfti müsəlmanları xanı düşünməyə başladı. Ruhani şəxslər dövlətdə nüfuzlu bir siyasi qüvvəyə çevrilmişdi. Krım müftisi imperiyanın Dövlət Şurasının üzvü idi. Onlar islam ruhunda Krımların formalaşmasına, sadiq müsəlmanları və vicdanlı subyektləri yetişdirməyə xidmət etmişlər.
İslam Krım — tatar xalqının mənəvi həyatının əsası oldu. Demək olar ki, bütün əhəmiyyətli yaşayış məntəqələri 1783-cü ildə 1660 nəfər olan məscidlərdən istifadə etmişdir. Demək olar ki, 1783-cü ildə 1660 nəfər məscidlərdən istifadə etmişdir. İslam hüququ məsələləri üzrə aparıcı hakimiyyət, 1424-cü ildə Osmanlı imperatorluğunda təsis edilmiş Şeyxülislam idi.
Uzun müddət dini dözümlülük mühiti Krımda üstünlük təşkil etdi. Pravoslav, katolik, yunan, erməni kilsələri və monastırları, yəhudi və karait sinaqoqları dövlət ərazisində sərbəst şəkildə fəaliyyət göstərmişdir. İslam ideyalarının və normalarının təsiriylə, Krım tatar xalqının milli mədəniyyəti, gündəlik ənənələri, dili, həyat tərzi, uşaqların təhsil sistemi və tərbiyəsi quruldu; kitablar, musiqi, daş və ağac oymalar, bəzək sənəti və xüsusilə memarlıq inkişaf etdi. Müsəlman arxitekturasının qiymətli abidələri qədim Krımda Özbək və Beybars, Kurşun-Cami və Taxtəli-Cami məscidləri ilə, zəngin mədrəsələr, karvansaralar və fəvvarələrlə zəngindir. Baxcasarayda müsəlman mədəniyyətinin bir çox xatirəsi var.
Müasir Ukraynada İslam
2014-cü il yanvarın 1-nə Ukrayna ərazisində qeydiyyatdan keçmiş 624 müsəlman icması və ən azı bir neçə yüz nəfər qeydiyyatdan keçməmişi var idi. Ukraynada müsəlman sayı 500 mindən 1 milyona qədərdir. Bu sayı Krım müsəlmanları (təxminən 300 min nəfər) əhatə edir. Ötən əsrin 80-ci illərinin sonuna qədər, Ukraynada islam əslində yeraltı idi. 1930-cu illərin repressiyasından və Krım tatarlarının deportasiyasından sonra, müsəlman icmaları formal olaraq yox idi. 1991-ci ildə müstəqillik elan edildikdən sonra, ukraynalılar yenidən dini fəaliyyət üçün azadlıq verdilər. Eyni ildə Krım Müsəlmanları Ruhani Müdirliyi quruldu. 1997-ci Ukraynada "Alraid" İctimai Birlikləri Assosiasiyası yaradılıb. Bu gün Ukraynada ondan artıq ictimai qurum var. "Alraid" müxtəlif dini ədəbiyyatı tərcümə etmək, "Alraid" adlı bir qəzetin dərc edilməsi və fəal dini və təhsil ilə məşğul olur.
Mənbə
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Ukrayna terefinden isgal edilmis eraziye islamin nufuz edilmesi Ereb Xezer muharibeleri dovrunde basladi VIII esrde Qafqaz vasitesile Qara deniz regionuna dinc erebce daxil olan yol acilmisdir Muasir Ukraynanin cenub serqinde arxeoloqlar muselman qebri tapiblar Bu qebirler Salto Mayak medeniyyetine aiddir Ruslar erebler ve diger muselman xalqlari arasinda six ticaret elaqelerinin movcudlugu orta esr Ereb Fars muellifleri Ibn Fedlan Mesudi Ibrahim Ibn Yaqub ve basqalari terefinden subuta yetirilir Muselmanlar islamin biliyi qedim Rusiyanin sakinleri ticaret emeliyyatlari seyahet ve herbi kampaniyalarda ilk melumatlar aldilar Ruslar Itile seyahet etdi Ereb muselman medeniyyetinin boyuk tesirini yasayan bir olke ile birbasa elaqe yarandi Kiyev Rusiyasi herbi kampaniyalarda da muselman dovletlerin numayendeleri ile temaslara girdi Rusiyanin en yaxin qonsusu Volqa Bolqaristan 922 ci ilde islami dovlet dini olaraq qebul etdi Qedim dovrde VIII XIII esrler Qara denizdeki islam esasen turkdilli qipcaq qrupuna aid muxtelif turk tayfalarinin ve xalqlarinin tedricen islamlasmasi yolu ile yayilmisdi Periferik felsefi ve medeniyyet merkezleri Derbend ve Volqa Bolqaristan islam doktrinasinin yayilmasinda esas rol oynamisdir Ikinci dovr herbi kolonizasiya kimi teyin olunur Islam Xezer xaqanligindaIndiki Ukrayna erazilerinde islamin ilk subutu VII esrde yaranmis Xezer xaqanligi ile elaqelendirilir Xezerin yaranmasi dagilmasi neticesinde idi Baslangicda yeni dovletin erazisi Simali Qafqaz Volqa ve Don caylarinin asagi hissesi ile mehdudlasdi Ancaq bir nece onillikden sonra Xezerler erazilerini siyaset yolu ile serqde ise Aral denizine qeder genislendirdi VII esrin sonunda Xezerler Krimi ve Azov denizini nezarete goturduler Slavyan tayfalari simal serqdeki tayfalara hormet qoyurdular Arxeoloji qazintilar gosterir ki Xezer dovrunun 48 qesebesi muasir Ukraynanin erazisinde yerlesirdi Arxeoloq E Kravcenko terefinden aparilan qazintilar Donetskin sahillerinde yerlesen qedim yasayis menteqelerinde coxsayli muselman mezarlarini askar etdi Onlarin ekseriyyeti IX esrin ikinci yarisina aiddir Bu yasayis menteqelerinin ehalisi qarisiq idi Cenubda Xezer xaqanligi Sasaniler imperiyasinin meglubiyyetinden sonra Cenubi Xezerin sahillerine catan Ereb xilafetinin ordularina qarsi cixdi Xelife Omer ibn el Xettab 585 644 dovrunde komandir Abdul Rahman bin ar Rabiyanin basciliq etdiyi muselman ordusu Xezer seherinin Belencerseherine basqin etdi Xezerlerle ilk herbi qarsidurma 642 ci ilde bas verdi Belelikle Araz Xezer muharibeleri basladi bu da texminen yuz il davam etdi Qafqaz bolgesinde bas veren mubarizeler 737 ci ilde Marvan ibn Mehemmed ordusu Volqaya catdiqda muxtelif ugurlar qazanaraq Xezerlere agir bir meglubiyyet getirdi Cetin veziyyetde olan xaqan sulh axtarmaga basladi Marvan Xezerlerin islami qebul etmesi sertini ortaya qoydu Marvan Xezer hokmdarini teqib etmeye qacdi kicik bir deste ile simala dogru hereket etdi Zulmler texminen 15 20 gun davam etdi Teslim sertlerine gore xaqan islami qebul etmeli idi Eyni zamanda qosunlari Slavyan cayina catdi Xaqanin muracieti eslinde bas vermedi 737 ci ilden 750 ci ile qeder muselman xezer munasibetlerinde dunya hokmranliq etdi 744 cu ilde Xezer Marvan ibn Mehemmed son xelife idi 750 ci ilde Sie usyaninin neticesi olaraq olduruldu Hakimiyyet Abbasilerin eline kecdi Bu hadise muharibelerin yeniden baslamasina kifayet qeder sebeb oldu Bir nece on ilden sonra Xezerin hakim elitasi yehudiliyi qebul edir Xezer dovleti movcudlugunun baslangicindan etibaren cox etnikli idi Bu da bir cox erken orta esr dovletlerinin ferqli bir xususiyyeti idi Butun uc din ehali arasinda yayildi xristianliq islam ve yehudilik islam xezerleri haqqinda bilikler Ereb tacirlerinin Volqa Don ve Donetsk limanlarina getirdikleri mallarla birlikde qebul edildi Itilde genis bir muselman cemiyyeti yaranib muxtelif xilafet olkelerinden olan insanlar terefinden tezelenib X esrde Xezer dovleti tedricen zeifledi Slavyan tayfalari Xezerlerin tesirinden qurtulur ve oz dovletlerini yaradirlar Kiyev Rus dovleti 965 ci ilde Kiyevin sahzadesi Svyatoslav Xezer ordusunu meglub etdi ve strateji cehetden ehemiyyetli Sarkel qesrini Don kenarinda ele kecirdi Cox cetin veziyyetde olan Xezer krali Xarezmden komek istedi Bu yardimi aldiqdan sonra Xezer hokmdari ve qalan ehalinin ekseriyyeti islami qebul edir Lakin bu Xezeri felaketden xilas etmedi Xezer dovletini sonda yixirlar Islam Kiyev Rus dovletindeXezer xaqanliginin azalmasi regiondaki geosiyasi veziyyetin tedricen deyismesine getirib cixarir 10 cu esrin evvelinde Rusiya paytaxti Kiyev ile Serqi Avropanin en guclu dovleti olmusdur Rusiyanin qerb qonsulari macarlar ve polyaklar xristianligi qebul edir Serqi Bolqaristan islami qebul etdi Kiyevin sahzadeleri tekce din secmeyi deyil elece de qabaqcadan once boyuk dovletin inkisafini mueyyen edecek bir vektorla uzlesirler Sahzade Vladimir Svyatoslavic terefinden xristianligin qebulunun tarixi kecmis iller hekayesinde tesvir edilmisdir Kiyevin sahzadesinin secimi ilk novbede siyasi sebeblerdendir 986 ci ilde Rusiya Volqa Bolqaristanin en yaxin qonsusu ruslari butperestlik zulmetinden cekmeye cehd etdi Bu sadelovh ehvalatdan yazarin islamla cox sethi bir tanisligi var XIII XIII esrlerdeki bir sira muselman yazicilari Seraf el Zaman Tahir el Marvazi ve Mehemmed Aufi ilk novbede Rusiyanin islami qebul etdiyi melumatlari eks etdirir Bu baxis meshur Ukraynali tarixci Omelyan Pritsak terefinden de kecirilib Gorunduyu kimi xristianliq Rusiya terefinden qebul edildikden sonra ilk bir nece esr erzinde islam ve muselmanlara olan munasibeti cox sadiq idi XII esrin evvellerinde Kiyevde boyuk bir muselman icmasi vardi Pecenekler Rusiyayla texminen bir esr mubarize apardi 11 ci esrde onlarin bir hissesi kiyev sahzadelerinin xidmetine kecen turk tayfalarinin birlesmesindeki qara basliqlara cevrildi El Qarnatinin mesajindan cixis ederek XII esrde Kiyevin Xristianliq ve islamin bir yerde yasadigi bir seher oldugunu dusune bilerik Yeqin ki o dovrde Rusiyanin paytaxtinda muselmanlar mescidlerinde olublar Kiyev erazisinde aparilan arxeoloji qazintilar seherin islam dovletleri ile six ticaret elaqelerinde oldugunu gosterir Kiyevde texminen 11 mine yaxin ereb dirhemleri tapilmisdir ki bu da Qerbi Avropa ve Bizans sikkelerinin tapintilarindan daha coxdur Rusiyanin en yaxin islam qonsusu Volqa Bolqari idi Bir nece esr idi ki iki olke arasindaki munasibetler cox yaxsi idi daha sonra sulh dovrunu davamli muharibeler izledi Ancaq vaxt kecemden sonra bu hormet ile evezlendi Bu illiklerin numunesinde aydin gorunur Ancaq onlar monqol tatarlari ve Kiyev Ruslarini qoruya bilmemisler Isgal zamani demek olar ki butun boyuk seherler o cumleden Kiyev meglub oldu Islam tarixinin Qizil Orda dovru1236 1241 illeri arasinda Monqolustan xani Batinin ordulari butun Serqi Avropa dovletlerini feth etmisdir Asiyali isgalcilarin hucum miqyasinin tarixde evvelceden yox idi Teskilat baximindan XIII esrin ortalarindan etibaren Monqollarin ordulari dunya ordularinin hamisindan ustun idi Qerbe geden zaman monqol ordusu turk xalqlarinin koceri imperiyasini Cenub Sibirden Dunaya qeder uzanan Dest i Qipcaq feth etdi Ukraynanin serq ve cenubundaki torpaqlarda yasayan qara basliqlar da monqollar terefinden oz herbi quruluslarina daxil edilmisdir Merkezi Asiya ve Yaxin Serq olkelerine qarsi kampaniyalarda monqollar islamla tanis oldu Monqollarin qerb ordusunun qosun komandiri xan Bati bu dine tevessul etdi dusergelerde mescid yaradilmasina icaze verdi Islami qebul eden ilk monqol xani Cingiz xanin nevesi Berke xan idi Bununla birlikde Ulus Boyuk Monqol xanlarindan musteqil bir turk dovleti olan Qizil Ordaya cevrilmeye basladi Xan Berke oz siyasetinde Xarezm ve Volqa Bolqaristan seherlerinin ticaret dairelerine guvenirdi ve o 1236 ve 1239 cu illerde bas veren proqramlardan tezlikle qurtarib Ulusu en vacib iqtisadi merkezlerinden birine cevirdi Xan Berkenin dovrunde 1257 1266 Ulusun hokmdari terefinden aktiv sekilde irelileyen suretli seher inkisafi basladi Xan seyleri sayesinde ticaret yollari tehlukesiz ve yaxsi techiz olunmusdur Berke xan islam hokmdarina muselmanlara her cur desteyi gosterse de islam dovlet dini olmadi Berkenin olumunden sonra Qizil Orda turkler ve mogollar ucun enenevi inanclara sadiq olan xanlar terefinden idare olundu Yalniz 1320 ci ilde Xan Ozbek islami esas din elan etdi Xan Ozbekin hokumetinin dovru Qizil Ordanin zirvesi idi Xan Ulusun icerisinde olan fitneni dayandirdi inzibati islahatlar etdi Ticaretin himayesi sayesinde kicik Qara deniz seherleri boyuk senetkarliq merkezlerine cevrilmis senetkarlar inkisaf etmis saraylar ve karvansaraylar tikilmisdir Boyuk Ipek Yolunda geden mallarin hereketi Krim ve Qafqaz seherlerine yonlendirildi 14 cu esrin ortalarinda muasir Ukraynanin ekseriyyeti islamin hakim oldugu bir erazi idi Dunay Dnestr Dneper ve Don kendlerinde mescid medrese ve turbeler yukseldi Qizil Ordunun zirvesi 1357 ci ilde xan Ozbekin oglunun olum ile bitdi Bundan sonra 20 il erzinde boyuk murdarliq doyusunde muharibe bas verdi Bu qonsu olkeler terefinden istifade olundu Bir esr sonra islamin esas xanligi Ukraynanin cenub ve serqindeki torpaqlarda Qizil Orda xarabaliqlari uzerinde yaranan Krim xanligi idi Krim xanliginin dovruIslam tarixinin en parlaq sehifeleri Ukrayna erazilerinde Krimla elaqelendirilir Muasir Ukraynanin bir hissesi olan torpaqlarda islami yaymaq ucun esas yer Krim yarimadasidir Rusiya 1552 ci ilde Kazan xanligini feth etdikden sonra Krim Qizil Ordanin son parcasi olaraq qaldi Islam 300 ilden artiq Krim xanliginin dovlet dini olub Krim yarimadasi movcud olan illerden etibaren islam Krim tatar xalqinin formalasmasina cox boyuk tesir gostermisdir XIII XVI esrler dovrunde Krim torpaqlarinda oldugu ucun krim tatarlarinin din ile ayri bir etnik qrup olaraq formalasdi Eyni zamanda uzun muddet Krim yarimadasi Dneper rayonunun Islam ve muselmanlar haqqinda sorusdugu esas yerdir Tarixi olaraq turk kocerilerinin yarimadasinda gorunusu iki yolla basladi ilk novbede torpaqda koceri sonra denizde Selcuq turkleri Ancaq muselman dunyasi ile qarsilasan tatar monqol xanlar islami cazibedar bir din xalqi birlesdirmek ve seriet esasinda bir siyasi guc sistemini qurmaq ucun guclu bir menevi vasite olaraq gordu Islamin ilk mudafiecilerinden biri xan Berkedir 1209 66 O islami sexsen qebul ederek onu yarimadanin ehalisinin yeni bir imana cevrilmesini tesviq etdi ve milletinde feal sekilde tanitmaga basladi Ancaq islamin Krimda son qelebesi islami yarimadada dovlet dini eden xan Ozbeyin 1313 42 adiyla elaqelendirilir Qizil Orda Krim xalqinin inzibati merkezi Solxat seheri idi Ozbek bir muddet Krimda yasamis islam uygun bir numune gostermisdir Krimda turkdilli ehalinin islamlasmasi Tamerlan 1336 1405 terefinden tamamlanib Xan Toxtamisin aradan qaldirilmasindan sonra o Krimi boyuk imperatorluga daxil etmisdir Tamerlan siyasetinde ruhani sexsiyyetlere guvendi ve islamin movqeyini guclendirmeye her cur komek etdi Muselman dunyasi ile temasda xanlar islamda gencleri mohkemlendirmek ve dovletde Seriete islamin huquqi sistemi esaslanan guclu guclu bir sistem yaratmaq ucun guclu bir menevi vasite gordu Xan Ozbek mescidi Solxat Zamanla tarixinin Qizilordu dovrunden sonra Krim xalqi musteqil bir dovlet qurulusuna sahib oldu ve musteqil Krim tatar dovleti ortaya cixdi 1441 ci ilden Gerayev ailesinin sulalesi hakim idi Ukraynadaki muselmanlar haqqinda ehemiyyetli xeberler Xan Toxtamisin Qizil Orda erazisindeki mehkemesi ile baglidir Tamerlandan musteqillik qazanmaq ucun ugursuz cehdinden sonra 1396 1399 cu illerde Kiyevde ve etrafinda yasayirdi XV esrin 20 ci illerinde texminen 40 ildir ki Kiyevde Ordunun sirasinda her zaman bir qrup muselman var idi Bundan Novqorod xronikasi xeber verir Tatar destesi 1362 ci ilde Litva sahzadesi Olgerdin qosunlari terefinden seher tutulmasindan sonra Kiyevden ayrildi 1475 ci ilde Krim xanliginin tarixinde yeni bir dovr baslandi Bu il Krimin hokmdari butun muselmanlarin hokmdari olan xalif Osmanli dovletinin sultani idi Osmanli imperatorlugunun qanunlarina esasen Girey sulalesi Osmanli sulalesinden daha zengin sayilmisdi Xanligin tesirli bir quvvesi yuksek ruhaniler idi Bunlarin arasinda bas mufti olmusdur O sultanin qubernatorundan sonra Dovlet Surasinin uzvu divanin ikinci uzvu hesab edildi Din adamlarinin bu numayendesi Seriet qanununun en yuksek tercumecisi olmusdur Hakimlerin teyin edilmesi ve vezifeden azad edilmesi onun elinde idi Krima xarici hokmdarlar qiymetli hediyyeler gonderdikde mufti onlari xanla bir araya getirirdi O hemcinin musteqil xarici olkelerle unsiyyet qura bildi Dunyevi dovlet ve dini orqanlarin birlesmesi burda var idi Mufti muselmanlari xani dusunmeye basladi Ruhani sexsler dovletde nufuzlu bir siyasi quvveye cevrilmisdi Krim muftisi imperiyanin Dovlet Surasinin uzvu idi Onlar islam ruhunda Krimlarin formalasmasina sadiq muselmanlari ve vicdanli subyektleri yetisdirmeye xidmet etmisler Islam Krim tatar xalqinin menevi heyatinin esasi oldu Demek olar ki butun ehemiyyetli yasayis menteqeleri 1783 cu ilde 1660 nefer olan mescidlerden istifade etmisdir Demek olar ki 1783 cu ilde 1660 nefer mescidlerden istifade etmisdir Islam huququ meseleleri uzre aparici hakimiyyet 1424 cu ilde Osmanli imperatorlugunda tesis edilmis Seyxulislam idi Uzun muddet dini dozumluluk muhiti Krimda ustunluk teskil etdi Pravoslav katolik yunan ermeni kilseleri ve monastirlari yehudi ve karait sinaqoqlari dovlet erazisinde serbest sekilde fealiyyet gostermisdir Islam ideyalarinin ve normalarinin tesiriyle Krim tatar xalqinin milli medeniyyeti gundelik eneneleri dili heyat terzi usaqlarin tehsil sistemi ve terbiyesi quruldu kitablar musiqi das ve agac oymalar bezek seneti ve xususile memarliq inkisaf etdi Muselman arxitekturasinin qiymetli abideleri qedim Krimda Ozbek ve Beybars Kursun Cami ve Taxteli Cami mescidleri ile zengin medreseler karvansaralar ve fevvarelerle zengindir Baxcasarayda muselman medeniyyetinin bir cox xatiresi var Muasir Ukraynada Islam2014 cu il yanvarin 1 ne Ukrayna erazisinde qeydiyyatdan kecmis 624 muselman icmasi ve en azi bir nece yuz nefer qeydiyyatdan kecmemisi var idi Ukraynada muselman sayi 500 minden 1 milyona qederdir Bu sayi Krim muselmanlari texminen 300 min nefer ehate edir Oten esrin 80 ci illerinin sonuna qeder Ukraynada islam eslinde yeralti idi 1930 cu illerin repressiyasindan ve Krim tatarlarinin deportasiyasindan sonra muselman icmalari formal olaraq yox idi 1991 ci ilde musteqillik elan edildikden sonra ukraynalilar yeniden dini fealiyyet ucun azadliq verdiler Eyni ilde Krim Muselmanlari Ruhani Mudirliyi quruldu 1997 ci Ukraynada Alraid Ictimai Birlikleri Assosiasiyasi yaradilib Bu gun Ukraynada ondan artiq ictimai qurum var Alraid muxtelif dini edebiyyati tercume etmek Alraid adli bir qezetin derc edilmesi ve feal dini ve tehsil ile mesgul olur Menbehttp www vostlit info Texts rus Kufi framepred htm http kiev history com ua http islam in ua ru istoriya rascvet islama na zemlyah ukrainy v period zolotoy ordy