Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Tura - türk, çuvaş və altay inancında tanrı, Rəbb mənalarına gəlir. Türə və ya Turı da deyilir. Türk xalq inancındakı və türk tarixindəki özünə xas bir tək tanrı inancıdır.
Tərif və Xüsusiyyətlər
İslamdakı Allah inancı ilə böyük nisbətdə üst-üstə düşən bir anlayışdır. Təkdir. Hər şey ona bağlıdır. Hər şeyə hökm edər. Şəriki yoxdur. Çuvaşçada iştirak edər. Digər türk-monqol dillərində Tanrı anlayışına heç bir zaman təklik daxil edilmir. Məsələn, ən üstün güc vəziyyətində olan Göytanrı qarşısında belə bir Yertanrı vardır. Lakin Tura sözü bu mövzudakı yeganə nümunə olaraq tək və mütləq yaradıcını izah etməkdədir. Burada maraqlı və diqqətə dəyər olan şey, çuvaşlar İslam inancına coğrafi olaraq ən uzaq və ən izolyasiya cəmiyyətlərdən biri olmasıdır. Bu səbəbdən xarici təsirlərlə və ya interaktiv deyil, tamamilə özbaşına ortaya çıxmış kimi görünməkdədir. . Tura anlayışı ilə əlaqəli, ailələrin uşaqları olduqda qalıb uzun yaşaması və sağlam olması və çox köhnələrə söykənən bir ənənə bu gün də davam etdirilməkdədir. Duran, Dursun, Durmuş, Durdu, Duran, Turan və s. adlar da həmişə eyni psixologiya və ənənənin məhsuludur.
Tanrının dəyişik xüsusiyyətləri xarakterizə edilir: Bağışlayan, Əsirgəyən, Güdən, Bilən... İslam əvvəlində Tanrı müxtəlif ad və sifətlərlə xatırlanmışdır. Ən əhəmiyyətliləri aşağıdakı kimi sıralana bilər.
- Bar: Var olan deməkdir.
- Oğan: Rəbb, Var edən, yaradan deməkdir.
- Quday: Xuda, yaradıcı deməkdir.
- Çalap: Qüdrətli deməkdir.
- Yalap: Nur deməkdir.
- Yaradan: Yoxdan var edən deməkdir.
- Bayar: Zəngin, ulu deməkdir.
- Bayat: Əzəli deməkdir.
- Buyan: Əziz, comərd deməkdir.
- Olcay: Hər şeyi edə bilən, gücü çatan deməkdir.
- Yazqan: Qədəri təyin edən deməkdir.
Tura, ən uca yaradıcıdır. Mücərrəd bir anlayış olaraq tanınır. İnsan formalı deyildir. Həyat yoldaşı və bənzəri olmayan, insanlara yol göstərən, onların yaranmasına hökm edən, cəzalandıran və mükafatlandıran bir ulu varlıqdır. İnsanların həyatına birbaşa qarışar, buyruqlar verər, iradəsinə boyun əyməyənləri cəzalandırar, insanlara bağışladığı iqtidar (qut) və qisməti (ülüğ), dəyərini bilməyənlərdən geri götürər. Şəfəq söktürən (tan üntürü) və bitkiləri meydana gətirən də "Ulu Tanrı" dır. O, həyat verici və yaradıcıdır, ölüm də Tanrının iradəsinə bağlıdır. Çuvaşca da Tüpe Tura (Göy Tanrı) olaraq da adlanır. Skiflərdə Goytosır olaraq adı çəkilən Tanrının Göytanrı demək olduğu iddia edilməkdədir. Mengü Xanın Rubruk vasitəsi ilə Fransa kralına göndərdiyi məktubda, monqolların inanc anlayışı açıq bir şəkildə görülməkdədir: "Beyrü (əzəli) və Bengü (əbədi) Tanrının buyruğu budur. Göydə bir Tanrı vardır, yer üzündə də bir xaqan olacaq. "
Ad və Sifətlər
Türk mədəniyyətinə aid müxtəlif yazılarda və əsərlərdə rast gəlinən, "tək tanrını" ifadə etmək üçün istifadə edilən əsas anlayışlar bu şəkildədir.
Bar
Rəbb, yaradan deməkdir. Mütləq varlıq mənasını verər. Ərəbcə Rəbb sözcüyünün tərsdən oxunuşu olması səbəbiylə bu adı çağrıştırması tamamilə bir təsadüfdür. Söz mənası "var olan" deməkdir. Farscaya türkcədən keçmişdir. Türkcə ve monqolcada, həmçinin Tunguscada genişlik mənası vardır. Bar Var sözünün çevrilməsiylə ortaya çıxmış bir sözdür.
Quday
Xuda, tanrı, yaradıcı mənalarına gəlir. Guday və ya Kutay olaraq da deyilər. Söz, təmizlik mənasını mənasını verir. Fars Xuda sözünün çevrilmiş forması olduğu önə sürülsə də əsli türkcə Qut (müqəddəslik, kutluluk) kökündən törəmişdir.
Oğan
Rəbb, yaradıcı mənalarına gəlir. Uğan və ya Uqan olaraq da deyilər. Kainatı və varlıqları yaradan gücdür. "Oğulduruq" sözü ana bətnini ifadə edir ki, bir canlının yaranmasıyla əlaqədar olaraq eyni kökdən gələn bir sözdür. Yaratmaq, öyrətmək mənaları vardır. Qüdrət və güc mənalarını da bildirməkdədir. Oğul, oğulduruq (döl yatağı) kimi sözlər bu kökə aiddir. Monqol Oqtarqay/Oqtorguy sözü cənnət deməkdir və bu sözlə əlaqəli olması ehtimal edilir.
Yalap
Nur, müqəddəs işıq mənalarına gəlir. Yalabux olaraq da deyilər. Yalap forması köhnə qeydlərdə tanrının bir sifəti olaraq da iştirak edər. Sözün işıq mənası vardır. Yalabımaq feli, parlamaq, işıqlanmaq deməkdir.
Çalap
Tanrı, yaradıcı mənalarına gəlir. Monqol mənşəli bir sözdür. Sahib olma, güc, qüdrət kimi mənaları saxlayır.
Meyrü
Əzəli yəni əvvəli olmayan, başlanğıcı olmayan deməkdir. Beyrü (Mayru, Bayru, Bayrı) şəklində də deyilər. İslam dinində öncesizlik yalnız Yaradana məxsus bir xüsusiyyət olaraq görülməkdədir. İlk başda mövcud olan tək odur. Ancaq onun yaratması ilə hər şey bədən tapmışdır. Bayrı (sonsuz) sözüylə əlaqəlidir.
Mengü
Əbədi, sonu olmayan, sonsuza qədər var olacaq olan deməkdir. Mengi (Bengü, Bengi) şəklində də adlanır. Monqollar Monge və ya Münhe adlandırırlar. Əbədi olma anlayışı İslam dinində yalnız Yaradan üçün nəzərdə tutulur. Ancaq onun lütfü və istəyiylə insanların cənnətdə sonsuza qədər yaşayacağı deyilər. Sonsuzluq Ölümün sonlandırdığı həyat səbəbiylə yaşanan qorxunun qarşısında insan zehininin qəbul etdiyi ilk mücərrəd anlayışlardan biridir . Ölümdən sonra dirilərək sonsuza qədər yaşaya bilmək insanoğlunun ən böyük arzularından biridir.
Mənbə
- Türk Əfsanə Sözlüyü, Dəniz Qaraqurd, Türkiyə, 2011, (OTRS: CC BY-SA 3.0) (türk.)
Mifologiya ilə əlaqədar olan bu məqalə halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Tura turk cuvas ve altay inancinda tanri Rebb menalarina gelir Ture ve ya Turi da deyilir Turk xalq inancindaki ve turk tarixindeki ozune xas bir tek tanri inancidir Terif ve XususiyyetlerIslamdaki Allah inanci ile boyuk nisbetde ust uste dusen bir anlayisdir Tekdir Her sey ona baglidir Her seye hokm eder Seriki yoxdur Cuvascada istirak eder Diger turk monqol dillerinde Tanri anlayisina hec bir zaman teklik daxil edilmir Meselen en ustun guc veziyyetinde olan Goytanri qarsisinda bele bir Yertanri vardir Lakin Tura sozu bu movzudaki yegane numune olaraq tek ve mutleq yaradicini izah etmekdedir Burada maraqli ve diqqete deyer olan sey cuvaslar Islam inancina cografi olaraq en uzaq ve en izolyasiya cemiyyetlerden biri olmasidir Bu sebebden xarici tesirlerle ve ya interaktiv deyil tamamile ozbasina ortaya cixmis kimi gorunmekdedir Tura anlayisi ile elaqeli ailelerin usaqlari olduqda qalib uzun yasamasi ve saglam olmasi ve cox kohnelere soykenen bir enene bu gun de davam etdirilmekdedir Duran Dursun Durmus Durdu Duran Turan ve s adlar da hemise eyni psixologiya ve enenenin mehsuludur Tanrinin deyisik xususiyyetleri xarakterize edilir Bagislayan Esirgeyen Guden Bilen Islam evvelinde Tanri muxtelif ad ve sifetlerle xatirlanmisdir En ehemiyyetlileri asagidaki kimi siralana biler Bar Var olan demekdir Ogan Rebb Var eden yaradan demekdir Quday Xuda yaradici demekdir Calap Qudretli demekdir Yalap Nur demekdir Yaradan Yoxdan var eden demekdir Bayar Zengin ulu demekdir Bayat Ezeli demekdir Buyan Eziz comerd demekdir Olcay Her seyi ede bilen gucu catan demekdir Yazqan Qederi teyin eden demekdir Tura en uca yaradicidir Mucerred bir anlayis olaraq taninir Insan formali deyildir Heyat yoldasi ve benzeri olmayan insanlara yol gosteren onlarin yaranmasina hokm eden cezalandiran ve mukafatlandiran bir ulu varliqdir Insanlarin heyatina birbasa qarisar buyruqlar verer iradesine boyun eymeyenleri cezalandirar insanlara bagisladigi iqtidar qut ve qismeti ulug deyerini bilmeyenlerden geri goturer Sefeq sokturen tan unturu ve bitkileri meydana getiren de Ulu Tanri dir O heyat verici ve yaradicidir olum de Tanrinin iradesine baglidir Cuvasca da Tupe Tura Goy Tanri olaraq da adlanir Skiflerde Goytosir olaraq adi cekilen Tanrinin Goytanri demek oldugu iddia edilmekdedir Mengu Xanin Rubruk vasitesi ile Fransa kralina gonderdiyi mektubda monqollarin inanc anlayisi aciq bir sekilde gorulmekdedir Beyru ezeli ve Bengu ebedi Tanrinin buyrugu budur Goyde bir Tanri vardir yer uzunde de bir xaqan olacaq Ad ve SifetlerTurk medeniyyetine aid muxtelif yazilarda ve eserlerde rast gelinen tek tanrini ifade etmek ucun istifade edilen esas anlayislar bu sekildedir Bar Rebb yaradan demekdir Mutleq varliq menasini verer Erebce Rebb sozcuyunun tersden oxunusu olmasi sebebiyle bu adi cagristirmasi tamamile bir tesadufdur Soz menasi var olan demekdir Farscaya turkceden kecmisdir Turkce ve monqolcada hemcinin Tunguscada genislik menasi vardir Bar Var sozunun cevrilmesiyle ortaya cixmis bir sozdur Quday Xuda tanri yaradici menalarina gelir Guday ve ya Kutay olaraq da deyiler Soz temizlik menasini menasini verir Fars Xuda sozunun cevrilmis formasi oldugu one surulse de esli turkce Qut muqeddeslik kutluluk kokunden toremisdir Ogan Rebb yaradici menalarina gelir Ugan ve ya Uqan olaraq da deyiler Kainati ve varliqlari yaradan gucdur Ogulduruq sozu ana betnini ifade edir ki bir canlinin yaranmasiyla elaqedar olaraq eyni kokden gelen bir sozdur Yaratmaq oyretmek menalari vardir Qudret ve guc menalarini da bildirmekdedir Ogul ogulduruq dol yatagi kimi sozler bu koke aiddir Monqol Oqtarqay Oqtorguy sozu cennet demekdir ve bu sozle elaqeli olmasi ehtimal edilir Yalap Nur muqeddes isiq menalarina gelir Yalabux olaraq da deyiler Yalap formasi kohne qeydlerde tanrinin bir sifeti olaraq da istirak eder Sozun isiq menasi vardir Yalabimaq feli parlamaq isiqlanmaq demekdir Calap Tanri yaradici menalarina gelir Monqol menseli bir sozdur Sahib olma guc qudret kimi menalari saxlayir Meyru Ezeli yeni evveli olmayan baslangici olmayan demekdir Beyru Mayru Bayru Bayri seklinde de deyiler Islam dininde oncesizlik yalniz Yaradana mexsus bir xususiyyet olaraq gorulmekdedir Ilk basda movcud olan tek odur Ancaq onun yaratmasi ile her sey beden tapmisdir Bayri sonsuz sozuyle elaqelidir Mengu Ebedi sonu olmayan sonsuza qeder var olacaq olan demekdir Mengi Bengu Bengi seklinde de adlanir Monqollar Monge ve ya Munhe adlandirirlar Ebedi olma anlayisi Islam dininde yalniz Yaradan ucun nezerde tutulur Ancaq onun lutfu ve isteyiyle insanlarin cennetde sonsuza qeder yasayacagi deyiler Sonsuzluq Olumun sonlandirdigi heyat sebebiyle yasanan qorxunun qarsisinda insan zehininin qebul etdiyi ilk mucerred anlayislardan biridir Olumden sonra dirilerek sonsuza qeder yasaya bilmek insanoglunun en boyuk arzularindan biridir MenbeTurk Efsane Sozluyu Deniz Qaraqurd Turkiye 2011 OTRS CC BY SA 3 0 turk Mifologiya ile elaqedar olan bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin