Tavtologiya

Tavtologiya (yun.tavto - həmin, özü, loqos - söz) — adı çəkilmiş məhfumların başqa sözlərlə təkrar ifadəsidir. Bu termin üç mənalıdır:

• Cümlədə eyni sözlərin birləşməsindən ibarət artıqlıq. Məsələn, Ölsə ölün, quyla əmanət onu – (Ə.Nəzmi). Sevgi sevən mərd olar.(M.Rahim).
• Eyni şeyi başqa sözlərlər təkrar etmək, yeni bir şey demək. Məsələn, O mənim qardaşımdır, mən də onun qardaşı.
• Əsassız yerə ifadədə işlənən artıq ünsürlər. Məsələn, Mən özüm öz gözlərimlə gördüm.
• Eyni bir fikir bu və ya digər bir sözlə ifadə olunur. Mənasına və səslənməsinə, ahənginə görə bir-birinə yaxın olan sözlər (gözəl-göyçək-qəşəng) və ya ahənginə səslənməsinə görə müxtəlif , lakin mənaca demək olar ki, eyni sözlər( nur saçmaq, işıq saçmaq) təkrarlanır. Deməli, tavtologiya bir-birinə mənaca yaxın və ya eyni olan sözlərin təkrarlanmasıdır. Bunlar həm öz sözlərimizlə, əcnəbi sözlərin, həm də qohum sözlərlə ifadə olunur. “humanizm və insanpərvərlik” , “memorial xatirə” kimi ifadələr birlikdə işlədilir, lakin humanizm və insanpərvərlik, memorial, xatirə sözləri eyni məna daşıyır. Bunların bir cümlədə işlədilməsi , birləşmə əmələ gətirməsi tavtologiyanı xatırladır. Başqa dillərdən alınmış sözlərin bu kökdən olsa da, bir cümlədə işlədilməsi tavtoloji sözlər sayılmır, çünki bu sözləri əvəz edəcək söz yoxdur, eyni zamanda həmin sözün sinonimi də yoxdur. Tavtoloji birləşmənin epitet, aforistik tipləri də vardır. Tavtoloji birləşmələrin bir qismi terminoloji leksika kimi istifadə olunur. Hər bir təkrar kimi tavtoloji birləşmə publisistik nitqin emosionallığını artırır. Eyni köklü sözlərin düzülüşündə qradisiyaya yol verilir. Qradasiya (yun.tədricilik) üslubi fiqur kimi emosional-ekspressiv mənanın ardıcıllıqla yüksəlməsinə və ya zəifləməsinə əsaslanır.

İstinadlar

1. Həsrət Həsənov "Azərbaycan dilinin üslubları və nitq mədəniyyəti" Səh.257-259