Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Türbə – görkəmli müsəlman alimlərinin, vəliəhdlərin, hökmdar və hökmdar ailəsi üzvlərinin, əmirlərin, vəzir və hərbi rəhbərlərin qəbirləri üzərində ucaldılan, üzəri xüsusi qübbələrlə örtülmüş tikili. Tanınmış İslam mütəffəkirlərinin üstü açıq olan məzarlarına da onlara hörmət əlaməti olaraq türbə deyilir. Türbələr camaat tərəfindən ziyarətgaha çevrilir.
Bütövlükdə türbə anlayışı İslam təliminə ziddir və İslam ölkələrində türbə tikintisinin çox geniş yayılması, başlıca olaraq əsgi türk gələnəklərinin bu regionun xatirə memarlığına yönəldici təsir göstərməsi ilə bağlıdır.
İslam ölkələrinin memarlığını araşdıran mütəxəssislər qülləvari türbələrin məkan-konstruksiya və bədii memarlıq həllinin genetik kökləri barədə müxtəlif fikirlər irəli sürmüşlər. Qülləvari türbələrin soykökü haqqında elmi baxışlardan ən geniş yayılanı və daha inandırıcı dəlillərlə əsaslandırılanı bu memarlıq tipinin türk mənşəli olmasıdır.
Bir qrup alim (M. Van – Beşem, E. Dits, N. Baçinski, O. Aslanapa) qülləvari türbələrin türk mənşəli olmasını təsdiq edərək, onların yaranmasını köçəri çadırının, yaxud köçəri xalqların başçılarının iri çadırlarının monumental memarlıqda yamsılanması ilə bağlayırlar. Q. A. Puqaçenkovanın fikrinə görə bu türbələr "ideyaca Orta Asiyanın və Qafqazın türk xalqlarının qədim kurqanabənzər dəfn tikintilərinə bağlıdır."
Sərdabənin dəfn tikilisi kimi ortaya çıxması isə başlıca olaraq tabbutda basdırma mərasimi ilə (Avropada bu adət daha çox xristianlıqda özünü göstərir) bağlıdır. Çin alimlərinin məlumatına görə hələ eradan əvvəl ikinci yüzildə hunlar ölüləri qızıl və gümüş işləməli, qalın parçaya bürünmüş ikiqatlı tabuta qoyurdular. Türk ədəbi abidələrində də belə mərasimlər və tikililər haqqında bilgilər saxlanmışdır. Məsələn Manas dastanında göstərilir ki, Manas öləndə "onu tabuta qoydular." Buradaca sərdabənin tikintisi səbəbi aydınlaşdırılır:
"Altından rütubət sızmasın deyə, Üstündən günəş istisi keçməsin deyə, Tabutu sarayın içərisində yerləşdirdilər."
"Yeraltı sarayda" belə dəfn mərasimi əbədi yeraltı həyat haqqında əski türk anlayışları ilə bağlı olub, sərdabə içərisində əlverişli, əgər belə demək mümkünsə, gerçək yaşayış şəraiti yaratmaq istəyindən doğmuşdur. Adı çəkilən türk xalq dastanında türbə "gerçək ev" adlandırılır ("Manas öldü…özünün gerçək evinə getdi").
Deyilməlidir ki, müsəlmanlıq çağının türk hökmdarları monumental xatirə tikililərinin inşaatına çox ciddi yanaşırdılar. XII yüzildə Böyük Səlcuq Sultanı Səncər sağ ikən paytaxtı Mərvdə özünə əzəmətli bir türbə tikdirir və onu "gələcək yaşayışın evi" adlandırır. Elxani hökmdarlarından Qazan xan XIII yüzilin sonunda Təbrizdə, isə Sultaniyyədə öncədəb özləri üçün azman türbələr ucaltmışlar. XIV yüzildə Əmir Teymur deyirdi ki, "xoşbəxt o kəsdir ki, içərisinə girməzdən öncə özünə türbə hazırlayır." XIII əsrin mütəfəkkir türk şairi Mövlana Cəlaləddin Rumi öz ardıcıllarına vəsiyyət etmişdi: "Bizim türbələrimizi elə uca tikin ki, onlar hər yerdən görünsün." Bu xatirə tikililərinin türkcə orijinal adı – türbət sözünün də anlamı "duran (daimi) ev" deməkdir. ("Tu / u / r" – duran – dayanan, "bet / d" – bina, xatirə binası, ev)
Bəllidir ki, insanın əski məqbərələri yaşayış evi obrazına yaxın olmuşdur. Ona görə təəccüblü deyil ki, qədim türklərin qəbirüstü tikililərinin müəyyən tipi yeraltı hissəsində qaradamı, yerüstü hissəsində isə biçimcə yurtanı – köçərilərin universal evini yamsılayırdı.
İstər şərq, istərsə də qərb səyyahları türk ellərinin kurqanabənzər çadırabənzər qəbirüstü tikililəri haqqında məlumatlar vermişlər. Onlardan İbn Fədlanın X yüzilin başlanğıcında Qərbi Türküstanda yaşayan oğuz türklərinin dəfn mərasimi haqqında olan məlumatıdır. O yazmışdı: "Əgər onlardan adam ölübsə, onun üçün evəbənzər, böyük bir qəbir qazırlar…Sonra onu həmin evə qoyurlar, üstünü tirlərlə örtürlər, onun üstündə isə gildən yurtabənzər tikili ucaldırlar."
Oğuz türklərinin bu ikiqatlı xatirə binaları dəfn tikililərinin türk tiplərinin təkamülü nəticəsində yaranmış, habelə özündə kurqanabənzər (qaradamabənzər) və yurtabənzər qəbirüstü tikililərin gələnəklərini birləşdirmişdi. Elə bu xatirə tikililəri qülləvari türbələrin prototipi – örnəyi olmuşdur. Onların müsəlman dünyasında əsas yayıcıları Səlcuqlular olmuşlar.
Qülləvari türbələrin intensiv formalaşma prosesi Səlcuqlular dövründə getmiş, onlar XI – XII yüzillərdə bitkin quruluş kompozisiyası olaraq geniş ərazidə dayanıqlı memarlıq tipinə çevrilmişdir. Elə buna görə də çağdaş Avropa alimləri onları çox vaxt Səlcuq türbələri adlandırırlar.
İstinadlar
- C. Qiyasi – Nizami dövrünün memarlıq abidələri, Bakı, İşıq nəşriyyatı, 1991, səh 83
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Turbe gorkemli muselman alimlerinin veliehdlerin hokmdar ve hokmdar ailesi uzvlerinin emirlerin vezir ve herbi rehberlerin qebirleri uzerinde ucaldilan uzeri xususi qubbelerle ortulmus tikili Taninmis Islam muteffekirlerinin ustu aciq olan mezarlarina da onlara hormet elameti olaraq turbe deyilir Turbeler camaat terefinden ziyaretgaha cevrilir Novxani qebiristanligi TurbeMomine Xatun turbesi Butovlukde turbe anlayisi Islam telimine ziddir ve Islam olkelerinde turbe tikintisinin cox genis yayilmasi baslica olaraq esgi turk geleneklerinin bu regionun xatire memarligina yoneldici tesir gostermesi ile baglidir Islam olkelerinin memarligini arasdiran mutexessisler qullevari turbelerin mekan konstruksiya ve bedii memarliq hellinin genetik kokleri barede muxtelif fikirler ireli surmusler Qullevari turbelerin soykoku haqqinda elmi baxislardan en genis yayilani ve daha inandirici delillerle esaslandirilani bu memarliq tipinin turk menseli olmasidir Bir qrup alim M Van Besem E Dits N Bacinski O Aslanapa qullevari turbelerin turk menseli olmasini tesdiq ederek onlarin yaranmasini koceri cadirinin yaxud koceri xalqlarin bascilarinin iri cadirlarinin monumental memarliqda yamsilanmasi ile baglayirlar Q A Puqacenkovanin fikrine gore bu turbeler ideyaca Orta Asiyanin ve Qafqazin turk xalqlarinin qedim kurqanabenzer defn tikintilerine baglidir Serdabenin defn tikilisi kimi ortaya cixmasi ise baslica olaraq tabbutda basdirma merasimi ile Avropada bu adet daha cox xristianliqda ozunu gosterir baglidir Cin alimlerinin melumatina gore hele eradan evvel ikinci yuzilde hunlar oluleri qizil ve gumus islemeli qalin parcaya burunmus ikiqatli tabuta qoyurdular Turk edebi abidelerinde de bele merasimler ve tikililer haqqinda bilgiler saxlanmisdir Meselen Manas dastaninda gosterilir ki Manas olende onu tabuta qoydular Buradaca serdabenin tikintisi sebebi aydinlasdirilir Altindan rutubet sizmasin deye Ustunden gunes istisi kecmesin deye Tabutu sarayin icerisinde yerlesdirdiler Yeralti sarayda bele defn merasimi ebedi yeralti heyat haqqinda eski turk anlayislari ile bagli olub serdabe icerisinde elverisli eger bele demek mumkunse gercek yasayis seraiti yaratmaq isteyinden dogmusdur Adi cekilen turk xalq dastaninda turbe gercek ev adlandirilir Manas oldu ozunun gercek evine getdi Deyilmelidir ki muselmanliq caginin turk hokmdarlari monumental xatire tikililerinin insaatina cox ciddi yanasirdilar XII yuzilde Boyuk Selcuq Sultani Sencer sag iken paytaxti Mervde ozune ezemetli bir turbe tikdirir ve onu gelecek yasayisin evi adlandirir Elxani hokmdarlarindan Qazan xan XIII yuzilin sonunda Tebrizde ise Sultaniyyede oncedeb ozleri ucun azman turbeler ucaltmislar XIV yuzilde Emir Teymur deyirdi ki xosbext o kesdir ki icerisine girmezden once ozune turbe hazirlayir XIII esrin mutefekkir turk sairi Movlana Celaleddin Rumi oz ardicillarina vesiyyet etmisdi Bizim turbelerimizi ele uca tikin ki onlar her yerden gorunsun Bu xatire tikililerinin turkce orijinal adi turbet sozunun de anlami duran daimi ev demekdir Tu u r duran dayanan bet d bina xatire binasi ev Bellidir ki insanin eski meqbereleri yasayis evi obrazina yaxin olmusdur Ona gore teeccublu deyil ki qedim turklerin qebirustu tikililerinin mueyyen tipi yeralti hissesinde qaradami yerustu hissesinde ise bicimce yurtani kocerilerin universal evini yamsilayirdi Ister serq isterse de qerb seyyahlari turk ellerinin kurqanabenzer cadirabenzer qebirustu tikilileri haqqinda melumatlar vermisler Onlardan Ibn Fedlanin X yuzilin baslangicinda Qerbi Turkustanda yasayan oguz turklerinin defn merasimi haqqinda olan melumatidir O yazmisdi Eger onlardan adam olubse onun ucun evebenzer boyuk bir qebir qazirlar Sonra onu hemin eve qoyurlar ustunu tirlerle orturler onun ustunde ise gilden yurtabenzer tikili ucaldirlar Oguz turklerinin bu ikiqatli xatire binalari defn tikililerinin turk tiplerinin tekamulu neticesinde yaranmis habele ozunde kurqanabenzer qaradamabenzer ve yurtabenzer qebirustu tikililerin geleneklerini birlesdirmisdi Ele bu xatire tikilileri qullevari turbelerin prototipi orneyi olmusdur Onlarin muselman dunyasinda esas yayicilari Selcuqlular olmuslar Qullevari turbelerin intensiv formalasma prosesi Selcuqlular dovrunde getmis onlar XI XII yuzillerde bitkin qurulus kompozisiyasi olaraq genis erazide dayaniqli memarliq tipine cevrilmisdir Ele buna gore de cagdas Avropa alimleri onlari cox vaxt Selcuq turbeleri adlandirirlar IstinadlarC Qiyasi Nizami dovrunun memarliq abideleri Baki Isiq nesriyyati 1991 seh 83Hemcinin baxGunbez