Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsi — Mustafa Kamal Atatürkün istəyi üzərinə Fethi Okyar tərəfindən qurulmuş siyasi partiya. Partiyanın yaradılması Türkiyə Cumhuriyyətinin təkpartiyalı dövrdən çoxpartiyalı dövrə keçid üçün ikinci cəhdi olaraq səciyyələndirilir.
Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsi | |
|---|---|
 | |
| Sədri | Fəthi Okyar |
| Quruluş tarixi | 9 avqust 1930 |
| Dağılma tarixi | 17 noyabr 1930 |
| Baş qərargah | |
| İdeologiya | liberalizm |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarixi
Türkiyədə yeni rejim möhkəmləndikcə ölkənin ictimai-siyasi, iqtisadi və mədəni sahələrində avtoritorizm güclənirdi. 1926-cı ildə Əhməd bəy Ağaoğlu hakimiyyətdə olan Cümhuriyyət Xalq Firqəsini sərt tənqid edən hesabat məktubunu Atatürkə yollayır. Əhməd bəy partiyanın nüfuzdan düşməsinə, hakimiyyət funksionerlərinin vəzifələrindən sui istifadə etmələrinə səbəb kimi ölkədə tək partiyalı idarəetmənin olduğunu göstərirdi. Və ölkədə demokratik proseslərin gələcək inkişafı üçün çoxpartiyalı sistemə keçməyin vacibliyini vurğulayırdı. Bundan başqa Əhməd bəy hakim partiyadan olan millət vəkillərinin vəkilliklə bərabər iqtisadiyyatın fərqli sahələrində olan dövlət şirkətlərinə rəhbərlik etmələrinə də qarşı idi. Və o bu hesabat məktubunu da Dövlət Şəkər tozu Şirkətinin direktorlar şurasına rəhbərlik etməsi təklif edildikdən sonra yazmışdır.
Atatürk ölkədəki açıq və ya gizlin müxalif qüvvələri bir yerə toplayıb onları idarə etmək üçün Türkiyənin Parisdəki səfiri Fethi Okyara yeni yaradılacaq müxalif partiyaya rəhbərlik etməyi təklif edir. Yeni yaradılan Sərbəst Firqəyə sonradan Atatürkün istəyi ilə Əhməd bəy də qatılır. Onunla yanaşı həm də Atatürkün bacısı Makbule Atadan da partiyaya üzv olur. 1930-cu ilin avqust ayında yeni yaradılan partiyanın proqramı Əhməd bəy tərəfindən yazılıb dərc edilir. Partiyanın nizamnaməsi də Əhməd bəy Ağaoğlu tərəfindən yazılır. İzmir Mitinqindən sonra irtica tərəfdarı bir hərəkətə çevrilməyə başlaması ilə günahlandırılması üzərinə, Fəthi Okyarın öz istəyi və Atatürkün təlimatı ilə 17 noyabr 1930-cu ildə partiya ləğv edildi və Fəthi Okyar yenidən ölkə xaricinə getdi. Partiya fəaliyyətini dayandırdıqdan sonra partiyanın lideri də daxil olmaqla üzvlərin mütləq çoxluğu yenidən Cümhuriyyət Xalq Firqəsinə üzv oldular. Hətta partiyanın rəhbəri Fəthi Okyar 1931-ci ildə Türkiyənin Böyük Britaniyadakı səfiri təyin olunur. Seçilən üzvlərdən yalnız Əhməd bəy Atatürkə verdiyi sözünü tutaraq partiyaya üzv olmur. Beləki Sərbəst Firqə dağılmamışdan öncə Əhməd bəy Atatürklə olan şəxsi görüşündə partiyanın dağılacağı təqdirdə bir daha siyasətlə məşğul olmayacağını yalnız pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olacağını söz vermişdi.
Seçkilərdə
Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsi qurulduqdan 1 ay sonra keçirilmiş qatılmışdır.
Bu seçki Türkiyə tarixindəki ilk çoxpartiyalı seçkidir. Bu seçkidə bələdiyyə başçılarını xalq yox, xalqın seçdiyi bələdiyyə məclis üzvləri seçirdi. Seçki nəticələrinə görə Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsi 502 seçki dairəsindən 24-ündə qələbə qazandı. Bunlar Aydının Bozdoğan, Nazilli, Çinə qəzaları ilə Yenibazar Atça Qarapınar nahiyələri, Ədirnənin Keşan qəzası, Silifkenin Mərkəz qəzası, İzmirin Berqama, Quşadası, Menəmən, Səfərihisar, Urla qəzaları və Buca, Qınıq Armudlu nahiyələri, Manisanın Gördes qəzası, Samsunun Mərkəz və Ladik qəzaları, Amasyanın Mərzifon qəzası, Balıkəsirin Edremit və Susığırlıq qəzaları və Kırklarelinin Lüləburqaz qəzası olmaqla 2 il (Balıkəsir ili, Silifke ili), 16 qəza və 6 nahiyədir. Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsinin qələbə qazandığı seçki bölgələri oldu.
Bəzi bölgələrdə isə firqənin nəticələri gözləniləndən də yüksək olmuşdur. Məsələn, rəsmi nəticələrə görə İstanbulda Cümhuriyyət Xalq Firqəsi 35 942, Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsi isə 12 868 səs toplamışdır. Lakin Vakit qəzeti nəticənin Cümhuriyyət Xalq Firqəsi üçün 35 934, Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsi üçün isə 12 813 olduğunu, həmçinin İstanbulda 250 746 nəfərin seçkidə iştirak etmədiyini yazmışdır. Digər bölgələrdən isə nəticələr aşağıdakı kimi olmuşdur.
| Bölgə | Cümhuriyyət Xalq Firqəsi | Sərbəst Cümhuriyyət Firqəsi |
|---|---|---|
| Ayvalık | 1 143 | 1 044 |
| İzmir | 14 624 | 9 600 |
| Berqama | 250 | 1 371 |
| Mərzifon | 496 | 557 |
| Samsun | 416 | 3 312 |
| Lüləburqaz | 1 320 | 1 989 |
Rəhbərlik
Partiya Mustafa Kamal Atatürkün tapşırığı ilə Fəthi Okyar tərəfindən qurulmuşdur. Fəthi Okyar partiyanın sədri, isə baş katibi olmuşdur. Partiyaya həmçinin Atatürkün bacısı Makbule Atadan, Əhməd bəy Ağaoğlu, kimi məşhur şəxslər də qatılmışdır.
Sədrlər
 Fəthi Okyar |
İstinadlar
- Əhməd bəy Ağaoğlu. Serbest Fırka Hatıraları. İstanbul: İletişim Yayınları. 2011. səh. 10. ISBN .
- Sürəyya Ağaoğlu. Bir Ömür Böyle Geçti. İstanbul: Ağaoğlu yayın evi. 1984. səh. 57.
- Çetin Yetkin. Serbest Cumhuriyet Fırkası Olayı. İstanbul: Karacan Yayınları. 1982. səh. 92-93.
- Dilqəm Əhməd. . kultura.az. 8 iyul 2013. 16 September 2019 tarixində orijinalından arxivləşdirilib.
- Hasan Rıza Soyak. Atatürk'ten Hatıralar. Yapı Kredi yayınları. 2005. səh. 443-444.
- Əhməd bəy Ağaoğlu. Serbest Fırka Hatıraları. İstanbul: İletişim Yayınları. 2011. səh. 64. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Serbest Cumhuriyyet Firqesi Mustafa Kamal Ataturkun isteyi uzerine Fethi Okyar terefinden qurulmus siyasi partiya Partiyanin yaradilmasi Turkiye Cumhuriyyetinin tekpartiyali dovrden coxpartiyali dovre kecid ucun ikinci cehdi olaraq seciyyelendirilir Serbest Cumhuriyyet FirqesiSedri Fethi OkyarQurulus tarixi 9 avqust 1930Dagilma tarixi 17 noyabr 1930Bas qerargah AnkaraIdeologiya liberalizm Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiTurkiyede yeni rejim mohkemlendikce olkenin ictimai siyasi iqtisadi ve medeni sahelerinde avtoritorizm guclenirdi 1926 ci ilde Ehmed bey Agaoglu hakimiyyetde olan Cumhuriyyet Xalq Firqesini sert tenqid eden hesabat mektubunu Ataturke yollayir Ehmed bey partiyanin nufuzdan dusmesine hakimiyyet funksionerlerinin vezifelerinden sui istifade etmelerine sebeb kimi olkede tek partiyali idareetmenin oldugunu gosterirdi Ve olkede demokratik proseslerin gelecek inkisafi ucun coxpartiyali sisteme kecmeyin vacibliyini vurgulayirdi Bundan basqa Ehmed bey hakim partiyadan olan millet vekillerinin vekillikle beraber iqtisadiyyatin ferqli sahelerinde olan dovlet sirketlerine rehberlik etmelerine de qarsi idi Ve o bu hesabat mektubunu da Dovlet Seker tozu Sirketinin direktorlar surasina rehberlik etmesi teklif edildikden sonra yazmisdir Serbest Firqenin quruculari soldan Nuri Conker Eli Fethi Okyar Ehmed bey Agaoglu ve Telet Sonmez Ataturk olkedeki aciq ve ya gizlin muxalif quvveleri bir yere toplayib onlari idare etmek ucun Turkiyenin Parisdeki sefiri Fethi Okyara yeni yaradilacaq muxalif partiyaya rehberlik etmeyi teklif edir Yeni yaradilan Serbest Firqeye sonradan Ataturkun isteyi ile Ehmed bey de qatilir Onunla yanasi hem de Ataturkun bacisi Makbule Atadan da partiyaya uzv olur 1930 cu ilin avqust ayinda yeni yaradilan partiyanin proqrami Ehmed bey terefinden yazilib derc edilir Partiyanin nizamnamesi de Ehmed bey Agaoglu terefinden yazilir Izmir Mitinqinden sonra irtica terefdari bir herekete cevrilmeye baslamasi ile gunahlandirilmasi uzerine Fethi Okyarin oz isteyi ve Ataturkun telimati ile 17 noyabr 1930 cu ilde partiya legv edildi ve Fethi Okyar yeniden olke xaricine getdi Partiya fealiyyetini dayandirdiqdan sonra partiyanin lideri de daxil olmaqla uzvlerin mutleq coxlugu yeniden Cumhuriyyet Xalq Firqesine uzv oldular Hetta partiyanin rehberi Fethi Okyar 1931 ci ilde Turkiyenin Boyuk Britaniyadaki sefiri teyin olunur Secilen uzvlerden yalniz Ehmed bey Ataturke verdiyi sozunu tutaraq partiyaya uzv olmur Beleki Serbest Firqe dagilmamisdan once Ehmed bey Ataturkle olan sexsi gorusunde partiyanin dagilacagi teqdirde bir daha siyasetle mesgul olmayacagini yalniz pedaqoji fealiyyetle mesgul olacagini soz vermisdi SeckilerdeSerbest Cumhuriyyet Firqesi qurulduqdan 1 ay sonra kecirilmis qatilmisdir 1930 cu il seckilerinin neticeleri Bu secki Turkiye tarixindeki ilk coxpartiyali seckidir Bu seckide belediyye bascilarini xalq yox xalqin secdiyi belediyye meclis uzvleri secirdi Secki neticelerine gore Serbest Cumhuriyyet Firqesi 502 secki dairesinden 24 unde qelebe qazandi Bunlar Aydinin Bozdogan Nazilli Cine qezalari ile Yenibazar Atca Qarapinar nahiyeleri Edirnenin Kesan qezasi Silifkenin Merkez qezasi Izmirin Berqama Qusadasi Menemen Seferihisar Urla qezalari ve Buca Qiniq Armudlu nahiyeleri Manisanin Gordes qezasi Samsunun Merkez ve Ladik qezalari Amasyanin Merzifon qezasi Balikesirin Edremit ve Susigirliq qezalari ve Kirklarelinin Luleburqaz qezasi olmaqla 2 il Balikesir ili Silifke ili 16 qeza ve 6 nahiyedir Serbest Cumhuriyyet Firqesinin qelebe qazandigi secki bolgeleri oldu Bezi bolgelerde ise firqenin neticeleri gozlenilenden de yuksek olmusdur Meselen resmi neticelere gore Istanbulda Cumhuriyyet Xalq Firqesi 35 942 Serbest Cumhuriyyet Firqesi ise 12 868 ses toplamisdir Lakin Vakit qezeti neticenin Cumhuriyyet Xalq Firqesi ucun 35 934 Serbest Cumhuriyyet Firqesi ucun ise 12 813 oldugunu hemcinin Istanbulda 250 746 neferin seckide istirak etmediyini yazmisdir Diger bolgelerden ise neticeler asagidaki kimi olmusdur Bolge Cumhuriyyet Xalq Firqesi Serbest Cumhuriyyet FirqesiAyvalik 1 143 1 044Izmir 14 624 9 600Berqama 250 1 371Merzifon 496 557Samsun 416 3 312Luleburqaz 1 320 1 989RehberlikPartiya Mustafa Kamal Ataturkun tapsirigi ile Fethi Okyar terefinden qurulmusdur Fethi Okyar partiyanin sedri ise bas katibi olmusdur Partiyaya hemcinin Ataturkun bacisi Makbule Atadan Ehmed bey Agaoglu kimi meshur sexsler de qatilmisdir Sedrler Sira Sedr Baslangic Bitme1 Fethi Okyar 12 avqust 1930 17 noyabr 1930IstinadlarEhmed bey Agaoglu Serbest Firka Hatiralari Istanbul Iletisim Yayinlari 2011 seh 10 ISBN 9789754703962 Sureyya Agaoglu Bir Omur Boyle Gecti Istanbul Agaoglu yayin evi 1984 seh 57 Cetin Yetkin Serbest Cumhuriyet Firkasi Olayi Istanbul Karacan Yayinlari 1982 seh 92 93 Dilqem Ehmed kultura az 8 iyul 2013 16 September 2019 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Hasan Riza Soyak Ataturk ten Hatiralar Yapi Kredi yayinlari 2005 seh 443 444 Ehmed bey Agaoglu Serbest Firka Hatiralari Istanbul Iletisim Yayinlari 2011 seh 64 ISBN 9789754703962