Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Süsən (lat. Iris) — bitkilər aləminin qulançarçiçəklilər dəstəsinin süsənkimilər fəsiləsinə aid bitki cinsi.
| Süsən | ||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Süsən | ||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||
| ||||||||
Müxtəli formalı və rəng çalarları olan 800-ə yaxın növü məlumdur. Bu xüsusiyyətinə görə süsən yunanca ἶρῐς — göy qurşağı adlandırılmışdır.
Ümumi məlumatlar
Süsənin (Iris L.) dünya florasının tərkibində 200-ə qədər növü yayılmışdır. Bunlara ən çox Orta Aralıq dənizi ölkələrinin dağlıq ərazisində, Şimal yarımkürəsinin mülayim iqlimli zonalarında rast gəlmək olar. Qafqazda 33, Azərbaycanda 26 növü yayılmışdır. Süsənin xalq təsərrüfatında ancaq bir neçə növündən: sarı süsən — Iris pseudacorus L., Florensiya süsəni — I. florentina L., Almaniya süsəni — I. germanica L., solğun süsən — I. pallida Lam. və s. növlərindən istifadə olunur.
Süsən çiçəyi təbiətin yaratdığı gözəl canlı abidədir. Çox qədim zamanlardan bizə qədər gəlib çatan bir xalq əfsanəsində bu zərif çiçək haqqında deyilir ki, min il bundan qabaq ilk süsən çiçək açır. O, qədər gözəl olur ki, bütün quşlar və heyvanlar onu sevməyə başlayır. Nə vaxt ki, toxumlar yetişir, külək bunları götürüb dünyanın hər yerinə aparır. Bu zaman yer kürəsinin hər yerində müxtəlif rəng çalarlarına malik süsən əmələ gəlir. Məsələn, nəmli çəmənliklərdə qızılı-sarı süsən, səhralarda qəşəng süsən, dəniz kənarlarında qırmızı süsən, ən gözəli isə mavi (hava) rəngli və ətirli dağ süsəni yaranmağa başlayır.
Bitkinin adı "İris", "İdos" yunan sözü olub, "göy qurşağı" mənası verir. Beləliklə müxtəlif rənglərdə olan süsən çiçəklərini gözəllik rəmzi olan göy qurşağına bənzədirlər.
Qədim insanlar hər hansı bitki ilə tanış olan zaman onun müalicəvi xüsusiyyətlərinə fıkir verirdilər. Yunan həkimi Dioskorid (bizim eranın I əsrində) "Dərman vəsaiti" əsərində süsənin müalicəvi xüsusiyyətlərindən geniş söz açır. Süsənin yarpaq, kökümsov və kök hissələri dərman, aşı maddəsi, ədviyyat və s. əldə etmək üçün əvəzsiz xammal sayıla bilər. Belə ki, 300 ildən artıqdır ki, İtaliyada "bənövşə kökü" adı ilə məşhur olan Florensiya süsənindən yüksək keyfiyyətli, xoş ətirli, iron maddəsi ilə zəngin efır yağı istehsal olunur. Bu yağdan isə incə bənövşə çiçəyinin iyini xatırladan ətir alınır. Süsənin bir çox növlərinin kökümsov və yarpaq hissələrində C vitamini, karotin, flavonoid, aşı maddəsi, kversetin, lyuteolin, 57%-ə qədər nişasta, 9,6% piyli yağ, qatran və s. maddələr tapılmışdır.
Sarı süsən — I. pseudacorus
Hündürlüyü 80–100 (110) sm olan çoxillik ot bitkisidir. Yerüstü hissəsi budaqsızdır. Sarı süsən yabanı halda su kənarlarında, bataqlıqlarda və rütubətli çəmənliklərdə bitir. Sarı süsənin torpaq altında yaxşı inkişaf etmiş iri kökümsov gövdəsi olur. Yayın əvvəllərində kökümsovlardakı tumurcuqlardan gövdə, yarpaq, çiçək və meyvə inkişaf edir. Süsən sürətlə böyüyür, çəmən bitkilərindən hündürə qalxır, digər bitkilərin inkişafına imkan vermir, bütöv və ya adda-budda təmiz qruplaşmalar əmələ gətirir. Sarı süsənin yarpaqları uzun müddət, hətta qışda da yaşıl qalır. Yarpaqları lansetşəkilli və paralel damarlıdır. Çiçəkləri iri və gözəl görünüşə malikdir. Ləçəkləri aşağıdan bitişik olub, iri dairə üzrə üç-üç yerləşir. Xarici dairədəki ləçəkləri iri olub, aşağıya əyilir, daxildəkilər isə kiçik olub, yuxarıya qalxır. Kasa yarpağı yoxdur. Meyvəsi üçyuvalı qutucuqdan ibarətdir. Bitki may-iyun aylarında çiçəkləyir, meyvələri iyul-avqust aylarında yetişir.
Sarı süsən mülayim, subtropik və tropik iqlimi sevir. Respublikamızın torpaq və iqlim şəraiti süsənlərin inkişafı üçün çox əlverişlidir. Sarı süsən dərman, efir yağlı, boyaq, aşı və bəzək bitkisi kimi olduqca qiymətlidir.
Kökümsovları təzə vaxtı iysiz və zəhərli olur. Ondan istifadə etmək üçün kökümsovları yerdən qazıb çıxarır, torpağını yuyub təmizləyirlər. Sonra doğranmış xırda hissələri sərib qurudurlar. Qurudulmuş kökümsovları kağız torbalara doldurub xüsusi anbarlarda saxlayırlar. 3–4 aydan sonra kökümsovlar incə bənövşə iyi verməyə başlayır. Bu zaman onun köklərini narın toz halına salıb, "bənövşə kökü" adlı efır yağı alırlar. Sonra alınmış yağdan ətriyyat, kosmetika, sabunbişirmə və s. ilə yanaşı, qənnadı məmulatları və spirtsiz içkilər istehsalında da geniş istifadə edirlər. Bundan əlavə, narın kökümsovları ədviyyat kimi bir çox xörəklərə qatılır. Çiçək və kökümsovunun tərkibində 0,1–0,4% efır yağı, ürək qlükozidləri, 55–57% nişasta, 10%-ə qədər yağ, 14%-ə qədər aşı maddələri və s. tapılmışdır. Bundan başqa çiçəklərindən 8–10% flavonoid maddələri, 9–15(26)%-ə qədər antosian tərkibli boyaq konsentratları və s. alınmışdır. Sarı süsənin qurudulmuş kökümsov və gövdəsindən xalq təbabətində sidikqovucu və qurdqovucu dərman kimi istifadə edilir. Təbabətdə isə diş ağrısı, qarın yatalağı və başqa xəstəliklərin müalicəsində işlədilir. Kökümsovu alkoloidlə zəngin olduğundan onlardan yalnız qurudulmuş halda istifadə etmək lazımdır.
İstehsalatda istifadəsi
Süsənin bir çox növlərinin çiçək və kökümsovlarının tərkibində yeyinti və toxuculuq sənayesində, gön-dəri istehsalında, eləcə də əczaçılıq, ətriyyat və kosmetika sahələrində istifadəsi mümkün olan antosian və aşı maddələri, dərman, efir yağları var. Biz ilk dəfə olaraq süsən çiçəklərindən zəhərsiz və tərkibi bioloji fəal maddələrlə zəngin olan boyaq maddələri alaraq, qida məhsullarının boyadılmasında sınaqdan keçirib maraqlı nəticələr əldə etdik.
Süsən, əsasən toxumla, vegetativ üsulla və kökümsovları vasitəsilə çoxaldılır. Çoxaltma üçün sağlam, cavan cücərtilərin şitillərindən istifadə olunur. Növbəti əkin zamanı süsəni biçilmiş taxıl və yaxud mədəni bitkilər üçün nəzərdə tutulmuş sahələrdə əkib becərirlər. Şumlama 27–40 sm dərinliyində aparılır. Şumlamadan sonra hər hektar sahəyə 200–300 kq superfosfat, 100–150 kq kalium gübrələri verilir. Bitkinin inkişafı prosesində hər suvarmadan sonra kultivasiya işləri aparılır, sahə alaq otlarından təmizlənir. Bitkinin hündürlüyü 10–12 sm-ə çatdıqdan sonra hər hektar sahəyə təkrarən 150–250 kq superfosfat, 80–125 kq kalium gübrəsi verilir. İkinci il bitkinin dibi yumşaldılır, alaq otlarından təmizlənir və suvarılır.
Süsəni qida sahəsi 70x30 sm olan yerdə əkib becərirlər. Hər hektar sahədən 5–8 ton kökümsov məhsulu əldə edilir.
Müalicə praktikasında istifadəsi
Sarı süsənin qurudulmuş kökümsovlarının sulu dəmləməsi və bişmişi ishalın qarşısını alır. Sulu dəmləməsi həm də böyrək və sidik yollarının iltihabını, ağrıları və daxili qanaxmaları (uşaqlıq qanaxmalarını) kəsir.
Aristotel, Dioskorid öz əsərlərində xalq arasında süsənin kökündən bir çox xəstəliklərin müalicəsində geniş istifadə edilməsi haqqında maraqlı məlumatlar verirlər. Qədim zamanlarda süsənin kökünü yerdən qazıb çıxarır, yuyub qurudur, əzərək narın toz halına saldıqdan sonra spirtdə, çaxırda həll edərək kəskin ağrı verən sidik kisəsi xəstəliklərini müalicə edərmişlər.
Orta əsrlərdə kosmetika sahəsində süsənin kökündən geniş istifadə etmişlər. Bitkinin cövhəri diş dibini möhkəmləndirir. Bundan başqa üzdə olan çilin yox edilməsində, qanın kəsilməsində, tozunu balla qarışdırıb yaranın üzərinə çəkərək və döyülmüş ətlə qarışdırıb açıq sümüyün üzərinə qoyaraq müalicə edirmişlər. Tozu balla qarışdırıb üzdəki çillərin üzərinə sürtməklə onları yox edirmişlər.
Sinonimləri
- Hermodactylus Mill. (1754).
- Xiphion Mill. (1754).
- Belamcanda Adans. (1763), nom. cons.
- Beverna Adans. (1763).
- Chamoletta Adans. (1763).
- Gemmingia ex (1763).
- Iriastrum ex (1763).
- Xuris Adans. (1763).
- Chamaeiris Medik. (1790).
- Gattenhofia Medik. (1790).
- Pseudo-iris Medik. (1790).
- Xyphion Medik. (1790), orth. var.
- Xeris Medik. (1791).
- Pardanthus (1804).
- Evansia (1812).
- Thelysia Salisb. (1812).
- Juno (1821).
- Oncocyclus (1846).
- Limnirion (1852).
- Costia (1860).
- Coresantha (1863).
- Neubeckia Alef. (1863).
- Limniris (1866).
- Spathula (1869).
- Xyridion Fourr. (1869).
- Joniris () (1872).
- Ioniris Baker (1876), orth. var.
- Cryptobasis Nevski (1937).
- Sclerosiphon Nevski (1937).
- Iridodictyum (1961).
- Siphonostylis (1965).
- Junopsis Wern. Schulze (1970).
- Pardancanda (1972).
- Pardanthopsis () L. W. Lenz (1972).
- Alatavia Rodion. (1999).
- Ophioiris () Rodion. (2004).
- Eremiris (Spach) Rodion. (2006).
Növləri
- Mavi süsən (Iris germanica L.)
- Şoranlıq süsəni (Iris halophila Pall.)
- Solğun süsən (Iris pallida Lam.)
- Nazikyarpaq süsən (Iris tenuifolia Pall.)
- C.A.Mey.
- (Trautv.) B.Mathew & Wendelbo
- Trinajstic ex Mitic
- Wendelbo
- (Baker) Boiss.
- Regel
- Iris albicans Lange
- Alexander
- R.C.Foster
- Iris alexeenkoi Grossh.
- Pavlov
- Small
- Alexander
- Y.T.Zhao & X.J.Xue
- Dinsm.
- L.
- Waldst. & Kit.
- Chaudhary, G.Kirkw. & C.Weymouth
- Small
- Baker
- Grossh.
- Baker
- Iris aucheri (Baker) Sealy
- Small
- Dinsm.
- O.Fedtsch.
- Noltie & K.Y.Guan
- Foster & Baker
- (Bornm.) B.Mathew & Wendelbo
- (Stapf) B.Mathew & Wendelbo
- (Hoog) B.Mathew & Wendelbo
- Dinsm.
- A.Kern. ex Stapf
- Colas.
- Small
- Vahl
- Schur
- Damman & Sprenger
- Ledeb.
- Henriq.
- Mouterde
- Iris bracteata S.Watson
- Prod.
- Raf.
- Small
- Grossh.
- Foster
- Dykes
- Maxim.
- Gilli
- Grossh.
- (N.Terracc.) Peruzzi
- Alexander
- Grossh.
- (Vved.) T.Hall & Seisums
- B.Mathew & Wendelbo
- Migo
- Iris caucasica Hoffm.
- Dinsm. ex Chaudhary
- Akpulat & K.I.Chr.
- Alexander
- Small
- Iris chrysographes Dykes
- Small
- Small
- Iris chrysophylla Howell
- Small
- Baker ex Hook.f.
- Kem.-Nath.
- Hook.f.
- Noltie
- Iris confusa Sealy
- Iris cristata Aiton
- Jacquem. ex R.C.Foster
- Alexander
- Noltie & K.Y.Guan
- Y.T.Zhao
- Alexander
- Small
- Wendelbo
- Mouterde
- (Baker) Boiss.
- Regel
- Wall.
- Micheli
- Small
- Pall.
- B.Mathew
- Noltie
- Iris domestica (L.) Goldblatt & Mabb.
- Iris douglasiana Herb.
- Aitch. & Baker
- Sealy
- Iris ensata Thunb.
- Bunge
- Dykes
- Iris fernaldii R.C.Foster
- Boiss.
- Small
- Iris foetidissima L.
- Ohwi
- Dykes
- Aitch. & Baker
- Ker Gawl.
- Dykes
- Alexander
- Small
- M.Bieb.
- Small
- Small
- Alexander
- Small
- Siehe
- Iris gatesii Foster
- Alexander
- Iris × germanica L.
- Iris giganticaerulea Small
- Bunge
- Baker
- A.Gray
- Sealy
- L.
- Baker
- Baker
- Iris grossheimii Woronow ex Grossh.
- Iris halophila Pall.
- (Bunge) Grubov
- Iris hartwegii Baker
- Baker
- C. Koch
- Mermygkas
- Baker
- Dinsm.
- Grey-Wilson & B.Mathew
- Walter
- Boiss. & Reut.
- (Vved.) Kamelin
- Rchb.f.
- (G.F.Wilson) S.Arn.
- Dykes
- Penny ex G.Don
- Foster
- Georgi
- B.Mathew & Wendelbo
- Alexander
- Iris iberica Steven
- (Sosn.) Fed. & Takht.
- (Woronow) Takht.
- Lindl.
- (Vved.) T.Hall & Seisums
- Iris innominata L.F.Hend.
- Small
- Small
- Alexander
- Alexander
- Alexander
- Doronkin
- Iris japonica Thunb.
- Poir.
- Schott
- Alexeeva
- Baker
- Wall. ex D.Don
- Iris kerneriana Asch. & Sint. ex Baker
- Chaudhary
- Prodán
- Kitag.
- Sosn.
- Regel
- (Vved.) B.Mathew & Wendelbo
- Nakai
- Regel
- B.Fedtsch.
- Grey-Wilson & B.Mathew
- Pall.
- Nutt.
- Iris laevigata Fisch.
- Alexander
- Iris latifolia (Mill.) Voss
- Y.T.Zhao
- Albov
- Lingelsh. ex H.Limpr.
- (Vved.) Vved.
- Alexander
- Foster ex Regel
- (Regel) O.Fedtsch.
- Kanitz
- Herb.
- Ledeb.
- Barbey ex Boiss.
- (Dinsm.) Feinbrun
- Small
- Maxim.
- Iris lusitanica Ker Gawl.
- Iris lutescens Lam.
- (Brot.) D.A.Webb & Chater
- Maxim.
- Iris macrosiphon Torr.
- Vved.
- Maxim.
- (Vved.) Wendelbo
- Barbey
- Alexander
- I.Ricci & Colas.
- Dykes
- Stapf
- Wendelbo
- Iris milesii Baker ex Foster
- Makino
- Iris missouriensis Nutt.
- Small
- Iris munzii R.C.Foster
- Rodion.
- S.S.Ying
- O.Fedtsch.
- Diels
- O.Fedtsch.
- Güner
- Randolph
- Y.N.Lee
- Y.N.Lee
- Janch. ex Holub
- Güner & H.Duman
- (Vved.) Vved.
- Dinsm.
- M.Bieb.
- Mouterde
- Y.N.Lee
- B.Mathew & Wendelbo
- Small
- Alexander
- Carrière
- Mill.
- Iris orjenii Bräuchler & Cikovac
- Bunge
- (Baker) Boiss.
- Fisch. ex Trevir.
- Iris pallida Lam.
- (Ambrosi ex A.Kern.) Foster
- (Tomm. ex Vis.) K.Richt.
- Alexander
- Alexander
- Hedge
- Iris paradoxa Steven
- Iris paradoxa f. choschab (Hoog) B.Mathew & Wendelbo
- Alexander
- Small
- (Vved.) T.Hall & Seisums
- Simonet ex N.Service
- L.
- Dinsm.
- Small
- (Mill.) T.Durand & Schinz
- B.Mathew & Wendelbo
- Zapal.
- (Vved.) Vved.
- Wendelbo
- Mouterde
- Maxim.
- Pursh
- Diels
- (S.S.Chien) Y.T.Zhao
- Y.T.Zhao
- Sarı süsən (Iris pseudacorus L.)
- Rukšāns
- Grossh.
- Small
- Galushko
- Iris pseudopumila Tineo
- Rukšāns
- Iris pumila L.
- (Boiss. & Heldr.) K.Richt.
- Iris purdyi Eastw.
- B.Mathew & T.Baytop
- Small
- Alexander
- Y.T.Zhao
- Small
- Alexander
- Feinbrun
- Iris reichenbachii Heuff.
- Colas.
- Iris reticulata M.Bieb.
- (Foster) B.Mathew & Wendelbo
- Colas.
- Alexander
- Small
- E.S.Anderson
- Regel
- Small
- Alexander
- Alexander
- Baker
- Alexander
- Small
- Alexander
- Ker Gawl.
- (Maxim.) Doronkin
- J.Mart.Rodr., P.Vargas, Carine & Jury
- Small
- J.Rousseau
- Donn ex Hornem.
- Makino
- Schott ex Baker
- Small
- Willd. ex Link
- Markgr.
- (Fomin) Fomin
- Grossh.
- Alexander
- Willk.
- Colas.
- Pall. ex Link
- H.Koidz. ex T.Shimizu
- Iris sibirica L.
- Sosn.
- Janka
- (Prodán) D.A.Webb & Chater
- Schrenk
- Hance
- Siehe
- Iris spuria L.
- (Fomin) B.Mathew
- Iris spuria subsp. demetrii (Achv. & Mirzoeva) B.Mathew
- (Dykes) P.Fourn.
- (Fomin) Takht.
- H.Hara
- Hausskn. ex Baker
- (Baker) Boiss.
- Maxim.
- Boiss. & Reut.
- Vved.
- Y.T.Zhao
- Small
- L.
- (Vved.) T.Hall & Seisums
- Chaudhary, G.Kirkw. & C.Weymouth
- (Vved.) Vved.
- Woronow ex Grossh.
- Iris tectorum Maxim.
- Iris tenax Douglas ex Lindl.
- Iris tenuifolia Pall.
- S.Watson
- Iris tenuissima Dykes
- Small
- R.C.Foster
- Bunge ex Ledeb.
- Woronow
- Boiss. & Reut.
- Pursh
- Foster
- L.
- Kitag.
- Small
- Poir.
- (Boiss. & Heldr.) A.P.Davis & Jury
- (Wern.Schulze) A.P.Davis & Jury
- (Janka) A.P.Davis & Jury
- (Wern.Schulze) A.P.Davis & Jury
- Pall. ex Link
- L.
- Foster
- Pall.
- L.
- Iris versicolor L.
- Vved.
- Small
- Alexander
- Small
- Small
- L.
- Alexander
- Small
- N.S.Pavlova
- Nevski ex Woronow & Popov
- Foster
- Baker ex Hook.f.
- Grey-Wilson & B.Mathew
- Dinsm.
- Foster
- C.H.Wright
- Regel
- Fomin
- Wendelbo
- B.Mathew & T.Baytop
- Iris xiphium L.
- Dinsm. ex Chaudhary
- B.Mathew & Zarrei
- (N.V.Abramov) T.Hall & Seisums
İstinadlar
- Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 24. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 38.
- http://www.nkpi.az/?page=addread&id=13710
- http://www.nkpi.az/?page=addread&id=13717
- http://www.nkpi.az/?page=addread&id=13731
- ↑ "Iris (planta)" 2019-09-12 at the Wayback Machine. Royal Botanic Gardens, Kew: World Checklist of Selected Plant Families. Consultado el 23 de marzo de 2010.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Susen lat Iris bitkiler aleminin qulancarcicekliler destesinin susenkimiler fesilesine aid bitki cinsi SusenElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad BirlepelilerDeste QulancarciceklilerFesile SusenkimilerYarimfesile Triba Cins SusenBeynelxalq elmi adiIris L 1753Sekil axtarisiITIS 43191NCBI 26378 Muxteli formali ve reng calarlari olan 800 e yaxin novu melumdur Bu xususiyyetine gore susen yunanca ἶrῐs goy qursagi adlandirilmisdir Umumi melumatlarSusenin Iris L dunya florasinin terkibinde 200 e qeder novu yayilmisdir Bunlara en cox Orta Araliq denizi olkelerinin dagliq erazisinde Simal yarimkuresinin mulayim iqlimli zonalarinda rast gelmek olar Qafqazda 33 Azerbaycanda 26 novu yayilmisdir Susenin xalq teserrufatinda ancaq bir nece novunden sari susen Iris pseudacorus L Florensiya suseni I florentina L Almaniya suseni I germanica L solgun susen I pallida Lam ve s novlerinden istifade olunur Susen ciceyi tebietin yaratdigi gozel canli abidedir Cox qedim zamanlardan bize qeder gelib catan bir xalq efsanesinde bu zerif cicek haqqinda deyilir ki min il bundan qabaq ilk susen cicek acir O qeder gozel olur ki butun quslar ve heyvanlar onu sevmeye baslayir Ne vaxt ki toxumlar yetisir kulek bunlari goturub dunyanin her yerine aparir Bu zaman yer kuresinin her yerinde muxtelif reng calarlarina malik susen emele gelir Meselen nemli cemenliklerde qizili sari susen sehralarda qeseng susen deniz kenarlarinda qirmizi susen en gozeli ise mavi hava rengli ve etirli dag suseni yaranmaga baslayir Bitkinin adi Iris Idos yunan sozu olub goy qursagi menasi verir Belelikle muxtelif renglerde olan susen ciceklerini gozellik remzi olan goy qursagina benzedirler Qedim insanlar her hansi bitki ile tanis olan zaman onun mualicevi xususiyyetlerine fikir verirdiler Yunan hekimi Dioskorid bizim eranin I esrinde Derman vesaiti eserinde susenin mualicevi xususiyyetlerinden genis soz acir Susenin yarpaq kokumsov ve kok hisseleri derman asi maddesi edviyyat ve s elde etmek ucun evezsiz xammal sayila biler Bele ki 300 ilden artiqdir ki Italiyada benovse koku adi ile meshur olan Florensiya suseninden yuksek keyfiyyetli xos etirli iron maddesi ile zengin efir yagi istehsal olunur Bu yagdan ise ince benovse ciceyinin iyini xatirladan etir alinir Susenin bir cox novlerinin kokumsov ve yarpaq hisselerinde C vitamini karotin flavonoid asi maddesi kversetin lyuteolin 57 e qeder nisasta 9 6 piyli yag qatran ve s maddeler tapilmisdir Sari susen I pseudacorus Hundurluyu 80 100 110 sm olan coxillik ot bitkisidir Yerustu hissesi budaqsizdir Sari susen yabani halda su kenarlarinda bataqliqlarda ve rutubetli cemenliklerde bitir Sari susenin torpaq altinda yaxsi inkisaf etmis iri kokumsov govdesi olur Yayin evvellerinde kokumsovlardaki tumurcuqlardan govde yarpaq cicek ve meyve inkisaf edir Susen suretle boyuyur cemen bitkilerinden hundure qalxir diger bitkilerin inkisafina imkan vermir butov ve ya adda budda temiz qruplasmalar emele getirir Sari susenin yarpaqlari uzun muddet hetta qisda da yasil qalir Yarpaqlari lansetsekilli ve paralel damarlidir Cicekleri iri ve gozel gorunuse malikdir Lecekleri asagidan bitisik olub iri daire uzre uc uc yerlesir Xarici dairedeki lecekleri iri olub asagiya eyilir daxildekiler ise kicik olub yuxariya qalxir Kasa yarpagi yoxdur Meyvesi ucyuvali qutucuqdan ibaretdir Bitki may iyun aylarinda cicekleyir meyveleri iyul avqust aylarinda yetisir Sari susen mulayim subtropik ve tropik iqlimi sevir Respublikamizin torpaq ve iqlim seraiti susenlerin inkisafi ucun cox elverislidir Sari susen derman efir yagli boyaq asi ve bezek bitkisi kimi olduqca qiymetlidir Kokumsovlari teze vaxti iysiz ve zeherli olur Ondan istifade etmek ucun kokumsovlari yerden qazib cixarir torpagini yuyub temizleyirler Sonra dogranmis xirda hisseleri serib qurudurlar Qurudulmus kokumsovlari kagiz torbalara doldurub xususi anbarlarda saxlayirlar 3 4 aydan sonra kokumsovlar ince benovse iyi vermeye baslayir Bu zaman onun koklerini narin toz halina salib benovse koku adli efir yagi alirlar Sonra alinmis yagdan etriyyat kosmetika sabunbisirme ve s ile yanasi qennadi memulatlari ve spirtsiz ickiler istehsalinda da genis istifade edirler Bundan elave narin kokumsovlari edviyyat kimi bir cox xoreklere qatilir Cicek ve kokumsovunun terkibinde 0 1 0 4 efir yagi urek qlukozidleri 55 57 nisasta 10 e qeder yag 14 e qeder asi maddeleri ve s tapilmisdir Bundan basqa ciceklerinden 8 10 flavonoid maddeleri 9 15 26 e qeder antosian terkibli boyaq konsentratlari ve s alinmisdir Sari susenin qurudulmus kokumsov ve govdesinden xalq tebabetinde sidikqovucu ve qurdqovucu derman kimi istifade edilir Tebabetde ise dis agrisi qarin yatalagi ve basqa xesteliklerin mualicesinde isledilir Kokumsovu alkoloidle zengin oldugundan onlardan yalniz qurudulmus halda istifade etmek lazimdir Istehsalatda istifadesiSusenin bir cox novlerinin cicek ve kokumsovlarinin terkibinde yeyinti ve toxuculuq senayesinde gon deri istehsalinda elece de eczaciliq etriyyat ve kosmetika sahelerinde istifadesi mumkun olan antosian ve asi maddeleri derman efir yaglari var Biz ilk defe olaraq susen ciceklerinden zehersiz ve terkibi bioloji feal maddelerle zengin olan boyaq maddeleri alaraq qida mehsullarinin boyadilmasinda sinaqdan kecirib maraqli neticeler elde etdik Susen esasen toxumla vegetativ usulla ve kokumsovlari vasitesile coxaldilir Coxaltma ucun saglam cavan cucertilerin sitillerinden istifade olunur Novbeti ekin zamani suseni bicilmis taxil ve yaxud medeni bitkiler ucun nezerde tutulmus sahelerde ekib becerirler Sumlama 27 40 sm derinliyinde aparilir Sumlamadan sonra her hektar saheye 200 300 kq superfosfat 100 150 kq kalium gubreleri verilir Bitkinin inkisafi prosesinde her suvarmadan sonra kultivasiya isleri aparilir sahe alaq otlarindan temizlenir Bitkinin hundurluyu 10 12 sm e catdiqdan sonra her hektar saheye tekraren 150 250 kq superfosfat 80 125 kq kalium gubresi verilir Ikinci il bitkinin dibi yumsaldilir alaq otlarindan temizlenir ve suvarilir Suseni qida sahesi 70x30 sm olan yerde ekib becerirler Her hektar saheden 5 8 ton kokumsov mehsulu elde edilir Mualice praktikasinda istifadesiSari susenin qurudulmus kokumsovlarinin sulu demlemesi ve bismisi ishalin qarsisini alir Sulu demlemesi hem de boyrek ve sidik yollarinin iltihabini agrilari ve daxili qanaxmalari usaqliq qanaxmalarini kesir Aristotel Dioskorid oz eserlerinde xalq arasinda susenin kokunden bir cox xesteliklerin mualicesinde genis istifade edilmesi haqqinda maraqli melumatlar verirler Qedim zamanlarda susenin kokunu yerden qazib cixarir yuyub qurudur ezerek narin toz halina saldiqdan sonra spirtde caxirda hell ederek keskin agri veren sidik kisesi xesteliklerini mualice edermisler Orta esrlerde kosmetika sahesinde susenin kokunden genis istifade etmisler Bitkinin covheri dis dibini mohkemlendirir Bundan basqa uzde olan cilin yox edilmesinde qanin kesilmesinde tozunu balla qarisdirib yaranin uzerine cekerek ve doyulmus etle qarisdirib aciq sumuyun uzerine qoyaraq mualice edirmisler Tozu balla qarisdirib uzdeki cillerin uzerine surtmekle onlari yox edirmisler SinonimleriHermodactylus Mill 1754 Xiphion Mill 1754 Belamcanda Adans 1763 nom cons Beverna Adans 1763 Chamoletta Adans 1763 Gemmingia ex 1763 Iriastrum ex 1763 Xuris Adans 1763 Chamaeiris Medik 1790 Gattenhofia Medik 1790 Pseudo iris Medik 1790 Xyphion Medik 1790 orth var Xeris Medik 1791 Pardanthus 1804 Evansia 1812 Thelysia Salisb 1812 Juno 1821 Oncocyclus 1846 Limnirion 1852 Costia 1860 Coresantha 1863 Neubeckia Alef 1863 Limniris 1866 Spathula 1869 Xyridion Fourr 1869 Joniris 1872 Ioniris Baker 1876 orth var Cryptobasis Nevski 1937 Sclerosiphon Nevski 1937 Iridodictyum 1961 Siphonostylis 1965 Junopsis Wern Schulze 1970 Pardancanda 1972 Pardanthopsis L W Lenz 1972 Alatavia Rodion 1999 Ophioiris Rodion 2004 Eremiris Spach Rodion 2006 NovleriMavi susen Iris germanica L Soranliq suseni Iris halophila Pall Solgun susen Iris pallida Lam Nazikyarpaq susen Iris tenuifolia Pall C A Mey Trautv B Mathew amp Wendelbo Trinajstic ex Mitic Wendelbo Baker Boiss Regel Iris albicans Lange Alexander R C Foster Iris alexeenkoi Grossh Pavlov Small Alexander Y T Zhao amp X J Xue Dinsm L Waldst amp Kit Chaudhary G Kirkw amp C Weymouth Small Baker Grossh Baker Iris aucheri Baker Sealy Small Dinsm O Fedtsch Noltie amp K Y Guan Foster amp Baker Bornm B Mathew amp Wendelbo Stapf B Mathew amp Wendelbo Hoog B Mathew amp Wendelbo Dinsm A Kern ex Stapf Colas Small Vahl Schur Damman amp Sprenger Ledeb Henriq Mouterde Iris bracteata S Watson Prod Raf Small Grossh Foster Dykes Maxim Gilli Grossh N Terracc Peruzzi Alexander Grossh Vved T Hall amp Seisums B Mathew amp Wendelbo Migo Iris caucasica Hoffm Dinsm ex Chaudhary Akpulat amp K I Chr Alexander Small Iris chrysographes Dykes Small Small Iris chrysophylla Howell Small Baker ex Hook f Kem Nath Hook f Noltie Iris confusa Sealy Iris cristata Aiton Jacquem ex R C Foster Alexander Noltie amp K Y Guan Y T Zhao Alexander Small Wendelbo Mouterde Baker Boiss Regel Wall Micheli Small Pall B Mathew Noltie Iris domestica L Goldblatt amp Mabb Iris douglasiana Herb Aitch amp Baker Sealy Iris ensata Thunb Bunge Dykes Iris fernaldii R C Foster Boiss Small Iris foetidissima L Ohwi Dykes Aitch amp Baker Ker Gawl Dykes Alexander Small M Bieb Small Small Alexander Small Siehe Iris gatesii Foster Alexander Iris germanica L Iris giganticaerulea Small Bunge Baker A Gray Sealy L Baker Baker Iris grossheimii Woronow ex Grossh Iris halophila Pall Bunge Grubov Iris hartwegii Baker Baker C Koch Mermygkas Baker Dinsm Grey Wilson amp B Mathew Walter Boiss amp Reut Vved Kamelin Rchb f G F Wilson S Arn Dykes Penny ex G Don Foster Georgi B Mathew amp Wendelbo Alexander Iris iberica Steven Sosn Fed amp Takht Woronow Takht Lindl Vved T Hall amp Seisums Iris innominata L F Hend Small Small Alexander Alexander Alexander Doronkin Iris japonica Thunb Poir Schott Alexeeva Baker Wall ex D Don Iris kerneriana Asch amp Sint ex Baker Chaudhary Prodan Kitag Sosn Regel Vved B Mathew amp Wendelbo Nakai Regel B Fedtsch Grey Wilson amp B Mathew Pall Nutt Iris laevigata Fisch Alexander Iris latifolia Mill Voss Y T Zhao Albov Lingelsh ex H Limpr Vved Vved Alexander Foster ex Regel Regel O Fedtsch Kanitz Herb Ledeb Barbey ex Boiss Dinsm Feinbrun Small Maxim Iris lusitanica Ker Gawl Iris lutescens Lam Brot D A Webb amp Chater Maxim Iris macrosiphon Torr Vved Maxim Vved Wendelbo Barbey Alexander I Ricci amp Colas Dykes Stapf Wendelbo Iris milesii Baker ex Foster Makino Iris missouriensis Nutt Small Iris munzii R C Foster Rodion S S Ying O Fedtsch Diels O Fedtsch Guner Randolph Y N Lee Y N Lee Janch ex Holub Guner amp H Duman Vved Vved Dinsm M Bieb Mouterde Y N Lee B Mathew amp Wendelbo Small Alexander Carriere Mill Iris orjenii Brauchler amp Cikovac Bunge Baker Boiss Fisch ex Trevir Iris pallida Lam Ambrosi ex A Kern Foster Tomm ex Vis K Richt Alexander Alexander Hedge Iris paradoxa Steven Iris paradoxa f choschab Hoog B Mathew amp Wendelbo Alexander Small Vved T Hall amp Seisums Simonet ex N Service L Dinsm Small Mill T Durand amp Schinz B Mathew amp Wendelbo Zapal Vved Vved Wendelbo Mouterde Maxim Pursh Diels S S Chien Y T Zhao Y T Zhao Sari susen Iris pseudacorus L Ruksans Grossh Small Galushko Iris pseudopumila Tineo Ruksans Iris pumila L Boiss amp Heldr K Richt Iris purdyi Eastw B Mathew amp T Baytop Small Alexander Y T Zhao Small Alexander Feinbrun Iris reichenbachii Heuff Colas Iris reticulata M Bieb Foster B Mathew amp Wendelbo Colas Alexander Small E S Anderson Regel Small Alexander Alexander Baker Alexander Small Alexander Ker Gawl Maxim Doronkin J Mart Rodr P Vargas Carine amp Jury Small J Rousseau Donn ex Hornem Makino Schott ex Baker Small Willd ex Link Markgr Fomin Fomin Grossh Alexander Willk Colas Pall ex Link H Koidz ex T Shimizu Iris sibirica L Sosn Janka Prodan D A Webb amp Chater Schrenk Hance Siehe Iris spuria L Fomin B Mathew Iris spuria subsp demetrii Achv amp Mirzoeva B Mathew Dykes P Fourn Fomin Takht H Hara Hausskn ex Baker Baker Boiss Maxim Boiss amp Reut Vved Y T Zhao Small L Vved T Hall amp Seisums Chaudhary G Kirkw amp C Weymouth Vved Vved Woronow ex Grossh Iris tectorum Maxim Iris tenax Douglas ex Lindl Iris tenuifolia Pall S Watson Iris tenuissima Dykes Small R C Foster Bunge ex Ledeb Woronow Boiss amp Reut Pursh Foster L Kitag Small Poir Boiss amp Heldr A P Davis amp Jury Wern Schulze A P Davis amp Jury Janka A P Davis amp Jury Wern Schulze A P Davis amp Jury Pall ex Link L Foster Pall L Iris versicolor L Vved Small Alexander Small Small L Alexander Small N S Pavlova Nevski ex Woronow amp Popov Foster Baker ex Hook f Grey Wilson amp B Mathew Dinsm Foster C H Wright Regel Fomin Wendelbo B Mathew amp T Baytop Iris xiphium L Dinsm ex Chaudhary B Mathew amp Zarrei N V Abramov T Hall amp SeisumsIstinadlarLinney K Genera plantarum eorumque characteres naturales secundum numerum figuram situm amp proportionem omnium fructificationis partium 5 Stokholm 1754 S 24 doi 10 5962 BHL TITLE 746 Linnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 38 http www nkpi az page addread amp id 13710 http www nkpi az page addread amp id 13717 http www nkpi az page addread amp id 13731 Iris planta 2019 09 12 at the Wayback Machine Royal Botanic Gardens Kew World Checklist of Selected Plant Families Consultado el 23 de marzo de 2010 Hemcinin bax