Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Sürünənlər (lat. Reptilia) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinə aid heyvan sinfi.
| Sürünənlər | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Klad: Yarımtip: İnfratip: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Sinifüstü: Klad: Klad: Klad: Sinif: Sürünənlər | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
| ||||||||||
Xarakteristikası
Sürünənlər onurğalıların əsl quru həyatı keçirən ilk sinfidir. Bədən temperaturu dəyişkəndir. Mayalanma daxilidir.
Bədən forması və hərəkəti
Hərəkət qaydalarının xeyli mürəkkəb və müxtəlif olması ilə əlaqədar sürünənlərin də bədən formaları müxtəlifdir. Bədəni yığcamdır, boyun hissə gövdədən yaxşı fərqlənir, quyruq nazikdir, ətraflar daha güclüdür, ətrafları vasitəsilə gövdəni yerdən qaldıraraq hərəkət etdirirlər. Sürünənlərin ağacda yaşayan formaları da vardır. Belə sürünənlərin arxa ətrafları daha uzun olur, gövdənin yanında dəri çıxıntıları əmələ gəlir ki, bunun sayəsində süzmə hərəkəti edərək ağacdan-ağaca düşürlər. Sürünənlərdə hərəkətin təkamülü manevretmənin güclənməsi istiqamətində getmişdir ki, bu, yemlənmə, yırtıcıdan qorunma və optimal sığınacaq şəraiti tapmaq imkanlarını genişləndirir. Üzəri sümük, qərni qalxa, zireh və digər törəmələrlə örtülmüş, buna görə də passiv müdafiə uyğunlaşması qazanmış tısbağalarda, nəsli kəsilmiş bir çox sürünənlərdə hərəkətlilik məhdud olub. Sürünənlərin bəziləri dörd ayaq üzərində nisbətən yavaş hərəkət edir, tipik skelet quruluşuna malikdir. Bunların eyni uzunluqda olan qısa cüt ətrafları gövdənin yanlarında yerləşir, gövdə xeyli hərəkətli olur, quyruq çox uzun olmur, boyun hissə qısadır.
Skelet
Sürünənlərin skeleti güclü və proqressiv sümükləşmə ilə xarakterizə olunur. Onurğa fəqərələrdən ibarətdir. Fəqərələr əksər növlərdə prosöldür. Boyun hissədə 7–10 fəqərə var, kəllə ilə hərəkətli birləşmişdir. Döş və oma fəqərələri bir-birindən aydın sərhədlə ayrılmır, ümumi sayı 16–25 olur. Bu fəqərələrin hamısında hərəki qabırğaların olmasına baxmayaraq, yalnız öndə yerləşən 5 fəqərəyə birləşmiş qabırğalar daha uzun olub döş sümüyü ilə birləşərək döş qəfəsini əmələ gətirir. Onurğanın çanaq hissəsində 2 fəqərə olur, onlara çanaq qurşağı birləşir. Quyruq fəqərələrinin sayı çoxdur-40-a qədərdir.
Ətraflar və onların qurşaqları
Quru onurğalılarda ön ətraflarda bazu və said, arxa ətraflarda bud və baldır sümüklərinin uzanmasında, ön və arxa pəncələrin ümumi sahələrinin azalmasında özünü göstərir. Karakoid və kürək sümüklərinin birləşdiyi yerdə oynaq çuxuru əmələ gəlir. Bu çuxura bazu sümüyünün başı keçir. Karakoid sümüyünə üstdən kürək sümüyü, öndən qığırdaqdan olan prokarakoid birləşir. Kürək sümüyünə isə yastı kürəküstü qığırdaq bitişir. Hər iki tərəfin karakoid sümüyü və prokarakoid qığırdağı tək döş sümüyünə birləşir. Döş sümüyü aşağı tərəfdən xaçşəkilli örtük sümüyü olan döşüstü sümüklə də bitişir. Digər örtük sümükləri olan körpücük sümükləri bir ucları ilə kürək sümüklərinə, digər ucları ilə döşüstü sümüyə bitişir.
Çanaq qurşağı
İki adsız sümükdən ibarətdir. Bunların hər biri üç tipik çanaq sümüyünün birləşməsindən əmələ gəlmişdir. Hər üç sümüyün birləşdiyi yerdə sirkə kasası əmələ gəlir. Qalça sümükləri oma fəqərələrinin yan çıxıntılarına birləşir.
Kəllə
Sürünənlərin kəlləsi çənələrin çox uzun olması ilə xarakterizə olunur. Çənələrin uzanması şikarı aktiv surətdə izləməyi, onu tutmağı asanlaşdırır. Kəllənin peysər hissəsində 4 sümük var: əsas, üst, iki yan peysər sümükləri. Bu hissədə peysər dəliyi, onun altında tək peysər çıxıntısı var. Peysər dəliyini tək əsas və cüt yan peysər sümükləri əmələ gətirir. Əsas peysər sümüyünün önündə kəllə qutusunun əsasını əmələ gətirən enli əsas pazvari sümük yerləşir. Ona ön tərəfdən zəif inkişaf edən kiçik qalığı bitişir. Kəllə qutusunun ön hissəsinin əsasında örtük sümüklərindən olan xış sümükləri var. Bu sümüklərin yanlarında xoanalar yerləşir. Eşitmə kapsulu nahiyəsində üç cüt sümük əmələ gəlir. Qoxu nahiyəsi sümükləşmir, qığırdaq olaraq qalır.
Əzələ sistemi
Əzələ sistemi mürəkkəb differensiasiya etmişdir. Kəllə və gicgah çuxurlarında çənələri hərəkət etdirən güclü çeynəmə əzələləri inkişaf edir. Boynun hərəkətli olması ilə əlaqədar boyun əzələləri inkişaf etmişdir. Gövdə hissədə isə lentvari əzələlər bədənin yanlara əyilməsini və ətrafların hərəkətini təmin edir.
Həzm orqanları və qidalanma
Ağız boşluğu udlaqdan yaxşı ayrılır. Bu boşluqda yaxşı inkişaf etmiş vəzilər var. Vəzilərin ifraz etdiyi selik yemi isladaraq udulmasını asanlaşdırır. Bəzi zəhərli ilanlarda və kərtənkələlərdə selik vəziləri zəhər vəzilərinə çevrilmişdir. Dilin forması müxtəlifdir. Sürünənlərin əksəriyyətində şikar tutmaq və saxlamaq üçün konusvari dişlər var. Bu dişlər üst çənə, çənəarası, qanadvari və alt çənə sümükləri üzərində yerləşir. Timsahlarda dişlər xüsusi yuvalarda yerləşir, bunlara tekodont dişlər deyilir. Yem borusu mədəyə qidanı ötürür. Mədənin divarı əzələlidir. Sürünənlərin bağırsaqları uzundur, qurtaracağı kloakaya açılır. Qaraciyər böyükdür, öd kisəsi var.
Tənəffüs orqanları
Sürünənlərin ağciyər və nəfəs yolları differensiasiya etmişdir. Ağciyərlər arakəsməli, torvaridir. Ağız boşluğunun dibində yerləşən xirtdək yarığı eyni adlı kameraya açılır. Xirtdək kamerasını tək üzgəcvari və cüt calovşəkilli qığırdaqlar saxlayır. Xirtdəkdən uzun nəfəs borusu çıxır. Traxeya geridə bir cüt bronxlara ayrılır. Bronxların hər biri ciyərə daxil olub, daha xırda borucuqlara şaxələnir.
Qan damar sistemi
Sürünənlərin əksəriyyətinin ürəyi üç kameralıdır: iki qulaqcıq və bir qarıncıq. Qulaqcıqlar arasında olan arakəsmə tamdır, qarıncıqda isə arakəsmə tam deyil. Ürək yığılarkən qarıncıq qısa müddətdə sağ və sol hissələrə ayrılır. Sürünənlərdə arteriya konusu reduskiya etmişdir. Qarıncığın sağ hissəsindən venoz qan aparan ağciyər arteriyası başlayır. Sonra o sağ və sol şaxələrə ayrılıb, ağciyərlərə gedir. Qarıncığın sol arterial qan olan hissəsindən sağ aorta qövsü, ortasından isə sol aorta qövsü çıxır. Vena sistemində isə qan quyruq venasına toplanır. Quyruq venası cüt çanaq venalarına ayrılır. Bu isə öz növbəsində bud venalarına birləşir. Arxa boş vena sağ qulaqcığa açılır. Başdan yığılan qan cüt vidacı venalara toplanır. Vidacı venalar isə körpücükaltı venalarla birləşərək ön sağ və sol boş venaları əmələ gətirir. Bu venalar sağ qulaqcıqa açılır. Ağciyərlərdən arterial qan gətirən sağ və sol venaları birləşərək ümumi ağciyər venasını əmələ gətirir və sol qulaqcığa tökülür.
İfrazat orqanları
İfrazat orqanları əsasən böyrəklərdir. Böyrəklər cütdür. Metanefrosdur. Metanefros böyrəklər sıx, yığcam cisimlər olub, çanaq nahiyəsinin bel divarında yerləşir. Onların inkişafı zamanı Volf borularının aşağı hissəsindən müvafiq sidik axarı ayrılır və kloakanın bel tərəfinə açılır. Sürünənlərin böyrəklərində baş verən dəyişikliklər eyni vaxtda orqanizmdən xaric olan azot mübadiləsi məhsullarının da tərkibinin dəyişməsinə səbəb olmuşdur. Sidik turşusu suda çox zəif həll olur.
Cinsiyyət orqanları
Cinsiyyət vəziləri bədən boşluğunda, böyrəklərə yaxın, onurğanın yanlarında yerləşir. Cüt toxumluqlar oval cisim şəklindədir. Toxumluqlardan çoxlu miqdarda kanalcıqları olan toxumluq axarları ayrılır. Bu axarların kanalcıqları sürünənlərin erkəyində yalnız toxum kanalı vəzifəsini görən Volf kanalına açılır. Sağ və sol toxum kanalları kloakanın yaxınlığında müvafiq tərəfin sidik axarına tökülür. Yumurtalıqlar qabarıq səthli, dənəvər formalı oval cisim şəklindədir. Dişilərdə Volf kanalı yoxdur. Yumurta yolu vəzifəsini Müller kanalı yerinə yetirir. Nazikdivarlı geniş yumurta kanalları qıfla təchiz edilmiş ucları ilə bədən boşluğuna, digər ucları ilə kloakaya açılır. Mayalanma yumurta kanalının yuxarı hissəsində gedir.
Sinir sistemi
Ön beyin daha böyükdür, yarımkürələrdə az da olsa beyin tağı və boz beyin maddəsindən ibarət olan qabıq əmələ gəlir. İlk beyin tağı və neopallumun başlanğıcı aydın seçilir. Boz beyin maddəsi zəif inkişaf edib, ön beynin çox hissəsi zolaqlı cisimdən ibarətdir. Ön beyin yarımkürələri aralıq beyni örtdüyündən görünmür. Aralıq beynin üzərində epifiz və yaxşı inkişaf etmiş təpə orqanı yerləşir. Təpə orqanı quruluşca gözə oxşayır. Beyinciyi iridir və yaxşı inkişaf etmişdir.
Mənşəyi və təkamülü
Sürünənlərin qazıntı qalıqları yuxarı daş kömür dövründən başlayır. Bu qazıntılara əsasən sürünənlərin primitiv steqosefallardan başlanğıc götürməsi güman edilir. Karbon dövrünün ortalarında reptililərin yeni bir budağı- seymurilər inkişafa başlayıb. Karbon dövründə anapsidlər yarımsinfinin kotilozavrlar və ya bütövkələzlilər (lat. )dəstəsi meydana gəlir və sonraki sürünənlərə başlanğıc verir. Sürünənlər sinfi yura və təbaşir dövrlərində yer üzərində çoxluq təşkil edərək "hökmranlıq" ediblər. Kaynozoy erasının başlanğıcında çoxsaylı və nəhəng reptililər qırılıb, hazırda onların yalnız qazıntı qalıqları tapılır. Bu böyük hadisənin səbəbi iqlimdə və coğrafi ərazidə güclü dəyişikliklərin baş verməsidir. Dağəmələgəlmə prosesi və onun nəticəsində qurunun və dənizlərin yenidən bölünməsi, iqlimin mövsümdən və təbii zonalardan asılı olaraq kəskin dəyişməsi səbəb olmuşdur.
Təsnifatı
Mezozoy erasında yaşamış çoxsaylı sürünənlər sinfinin qalığı olan növlərin sayı 6000–6300-ə qədərdir. Bunlar 3 yarımsinfə, cəmi 4 dəstəyə aiddir:
- Timsahlar (Crocodilia) dəstəsi
- "Əsl timsahlar" (Crocodylidae) fəsiləsi
- "Alliqatorlar" (Alligatoridae) fəsiləsi
- (Gavialidae) fəsiləsi
- Dimdikbaşlar (Rhynchocephalia) dəstəsi
- "Gephyrosauridae" fəsiləsi
- "Pleurosauridae" fəsiləsi
- "Sphenodontidae" fəsiləsi
- Tısbağalar (Testudines) dəstəsi
- Pulcuqlular (Squamata) dəstəsi
İstinadlar
- Integrated Taxonomic Information System (ing.). 2000.
- Mustafayev Q. T., Tağıyev Ə. N., Sadıqova N. A., "Onurğalılar zoologiyası", (Ali məktəblər üçün dərslik), Bakı-2009, səh.280
Xarici keçidlər
- Пресмыкающиеся (Рептилии): органы движения
- РЕПТИЛИИ
Ədəbiyyat
- Mustafayev Q. T., Tağıyev Ə. N., Sadıqova N. A., "Onurğalılar zoologiyası", (Ali məktəblər üçün dərslik), Bakı-2009
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Surunenler lat Reptilia heyvanlar aleminin xordalilar tipine aid heyvan sinfi SurunenlerElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Tipustu SonagizlilarTip XordalilarKlad Yarimtip OnurgalilarInfratip AgizcenelilerKlad Klad Klad Klad XoanlarKlad Klad Klad Klad Klad Sinifustu DordayaqlilarKlad Klad Klad Sinif SurunenlerBeynelxalq elmi adiReptilia Josephus Nicolaus Laurenti 1768Sekil axtarisiITIS 173747EOL 1703FW 36322XarakteristikasiSurunenler onurgalilarin esl quru heyati keciren ilk sinfidir Beden temperaturu deyiskendir Mayalanma daxilidir Beden formasi ve hereketiHereket qaydalarinin xeyli murekkeb ve muxtelif olmasi ile elaqedar surunenlerin de beden formalari muxtelifdir Bedeni yigcamdir boyun hisse govdeden yaxsi ferqlenir quyruq nazikdir etraflar daha gucludur etraflari vasitesile govdeni yerden qaldiraraq hereket etdirirler Surunenlerin agacda yasayan formalari da vardir Bele surunenlerin arxa etraflari daha uzun olur govdenin yaninda deri cixintilari emele gelir ki bunun sayesinde suzme hereketi ederek agacdan agaca dusurler Surunenlerde hereketin tekamulu manevretmenin guclenmesi istiqametinde getmisdir ki bu yemlenme yirticidan qorunma ve optimal siginacaq seraiti tapmaq imkanlarini genislendirir Uzeri sumuk qerni qalxa zireh ve diger toremelerle ortulmus buna gore de passiv mudafie uygunlasmasi qazanmis tisbagalarda nesli kesilmis bir cox surunenlerde hereketlilik mehdud olub Surunenlerin bezileri dord ayaq uzerinde nisbeten yavas hereket edir tipik skelet qurulusuna malikdir Bunlarin eyni uzunluqda olan qisa cut etraflari govdenin yanlarinda yerlesir govde xeyli hereketli olur quyruq cox uzun olmur boyun hisse qisadir SkeletSurunenlerin skeleti guclu ve proqressiv sumuklesme ile xarakterize olunur Onurga feqerelerden ibaretdir Feqereler ekser novlerde prosoldur Boyun hissede 7 10 feqere var kelle ile hereketli birlesmisdir Dos ve oma feqereleri bir birinden aydin serhedle ayrilmir umumi sayi 16 25 olur Bu feqerelerin hamisinda hereki qabirgalarin olmasina baxmayaraq yalniz onde yerlesen 5 feqereye birlesmis qabirgalar daha uzun olub dos sumuyu ile birleserek dos qefesini emele getirir Onurganin canaq hissesinde 2 feqere olur onlara canaq qursagi birlesir Quyruq feqerelerinin sayi coxdur 40 a qederdir Etraflar ve onlarin qursaqlariQuru onurgalilarda on etraflarda bazu ve said arxa etraflarda bud ve baldir sumuklerinin uzanmasinda on ve arxa pencelerin umumi sahelerinin azalmasinda ozunu gosterir Karakoid ve kurek sumuklerinin birlesdiyi yerde oynaq cuxuru emele gelir Bu cuxura bazu sumuyunun basi kecir Karakoid sumuyune ustden kurek sumuyu onden qigirdaqdan olan prokarakoid birlesir Kurek sumuyune ise yasti kurekustu qigirdaq bitisir Her iki terefin karakoid sumuyu ve prokarakoid qigirdagi tek dos sumuyune birlesir Dos sumuyu asagi terefden xacsekilli ortuk sumuyu olan dosustu sumukle de bitisir Diger ortuk sumukleri olan korpucuk sumukleri bir uclari ile kurek sumuklerine diger uclari ile dosustu sumuye bitisir Canaq qursagiIki adsiz sumukden ibaretdir Bunlarin her biri uc tipik canaq sumuyunun birlesmesinden emele gelmisdir Her uc sumuyun birlesdiyi yerde sirke kasasi emele gelir Qalca sumukleri oma feqerelerinin yan cixintilarina birlesir KelleSurunenlerin kellesi cenelerin cox uzun olmasi ile xarakterize olunur Cenelerin uzanmasi sikari aktiv suretde izlemeyi onu tutmagi asanlasdirir Kellenin peyser hissesinde 4 sumuk var esas ust iki yan peyser sumukleri Bu hissede peyser deliyi onun altinda tek peyser cixintisi var Peyser deliyini tek esas ve cut yan peyser sumukleri emele getirir Esas peyser sumuyunun onunde kelle qutusunun esasini emele getiren enli esas pazvari sumuk yerlesir Ona on terefden zeif inkisaf eden kicik qaligi bitisir Kelle qutusunun on hissesinin esasinda ortuk sumuklerinden olan xis sumukleri var Bu sumuklerin yanlarinda xoanalar yerlesir Esitme kapsulu nahiyesinde uc cut sumuk emele gelir Qoxu nahiyesi sumuklesmir qigirdaq olaraq qalir Ezele sistemiEzele sistemi murekkeb differensiasiya etmisdir Kelle ve gicgah cuxurlarinda ceneleri hereket etdiren guclu ceyneme ezeleleri inkisaf edir Boynun hereketli olmasi ile elaqedar boyun ezeleleri inkisaf etmisdir Govde hissede ise lentvari ezeleler bedenin yanlara eyilmesini ve etraflarin hereketini temin edir Hezm orqanlari ve qidalanmaAgiz boslugu udlaqdan yaxsi ayrilir Bu bosluqda yaxsi inkisaf etmis veziler var Vezilerin ifraz etdiyi selik yemi isladaraq udulmasini asanlasdirir Bezi zeherli ilanlarda ve kertenkelelerde selik vezileri zeher vezilerine cevrilmisdir Dilin formasi muxtelifdir Surunenlerin ekseriyyetinde sikar tutmaq ve saxlamaq ucun konusvari disler var Bu disler ust cene cenearasi qanadvari ve alt cene sumukleri uzerinde yerlesir Timsahlarda disler xususi yuvalarda yerlesir bunlara tekodont disler deyilir Yem borusu medeye qidani oturur Medenin divari ezelelidir Surunenlerin bagirsaqlari uzundur qurtaracagi kloakaya acilir Qaraciyer boyukdur od kisesi var Teneffus orqanlariSurunenlerin agciyer ve nefes yollari differensiasiya etmisdir Agciyerler arakesmeli torvaridir Agiz boslugunun dibinde yerlesen xirtdek yarigi eyni adli kameraya acilir Xirtdek kamerasini tek uzgecvari ve cut calovsekilli qigirdaqlar saxlayir Xirtdekden uzun nefes borusu cixir Traxeya geride bir cut bronxlara ayrilir Bronxlarin her biri ciyere daxil olub daha xirda borucuqlara saxelenir Qan damar sistemiSurunenlerin ekseriyyetinin ureyi uc kameralidir iki qulaqciq ve bir qarinciq Qulaqciqlar arasinda olan arakesme tamdir qarinciqda ise arakesme tam deyil Urek yigilarken qarinciq qisa muddetde sag ve sol hisselere ayrilir Surunenlerde arteriya konusu reduskiya etmisdir Qarincigin sag hissesinden venoz qan aparan agciyer arteriyasi baslayir Sonra o sag ve sol saxelere ayrilib agciyerlere gedir Qarincigin sol arterial qan olan hissesinden sag aorta qovsu ortasindan ise sol aorta qovsu cixir Vena sisteminde ise qan quyruq venasina toplanir Quyruq venasi cut canaq venalarina ayrilir Bu ise oz novbesinde bud venalarina birlesir Arxa bos vena sag qulaqciga acilir Basdan yigilan qan cut vidaci venalara toplanir Vidaci venalar ise korpucukalti venalarla birleserek on sag ve sol bos venalari emele getirir Bu venalar sag qulaqciqa acilir Agciyerlerden arterial qan getiren sag ve sol venalari birleserek umumi agciyer venasini emele getirir ve sol qulaqciga tokulur Ifrazat orqanlariIfrazat orqanlari esasen boyreklerdir Boyrekler cutdur Metanefrosdur Metanefros boyrekler six yigcam cisimler olub canaq nahiyesinin bel divarinda yerlesir Onlarin inkisafi zamani Volf borularinin asagi hissesinden muvafiq sidik axari ayrilir ve kloakanin bel terefine acilir Surunenlerin boyreklerinde bas veren deyisiklikler eyni vaxtda orqanizmden xaric olan azot mubadilesi mehsullarinin da terkibinin deyismesine sebeb olmusdur Sidik tursusu suda cox zeif hell olur Cinsiyyet orqanlariCinsiyyet vezileri beden boslugunda boyreklere yaxin onurganin yanlarinda yerlesir Cut toxumluqlar oval cisim seklindedir Toxumluqlardan coxlu miqdarda kanalciqlari olan toxumluq axarlari ayrilir Bu axarlarin kanalciqlari surunenlerin erkeyinde yalniz toxum kanali vezifesini goren Volf kanalina acilir Sag ve sol toxum kanallari kloakanin yaxinliginda muvafiq terefin sidik axarina tokulur Yumurtaliqlar qabariq sethli denever formali oval cisim seklindedir Disilerde Volf kanali yoxdur Yumurta yolu vezifesini Muller kanali yerine yetirir Nazikdivarli genis yumurta kanallari qifla techiz edilmis uclari ile beden bosluguna diger uclari ile kloakaya acilir Mayalanma yumurta kanalinin yuxari hissesinde gedir Sinir sistemiOn beyin daha boyukdur yarimkurelerde az da olsa beyin tagi ve boz beyin maddesinden ibaret olan qabiq emele gelir Ilk beyin tagi ve neopallumun baslangici aydin secilir Boz beyin maddesi zeif inkisaf edib on beynin cox hissesi zolaqli cisimden ibaretdir On beyin yarimkureleri araliq beyni ortduyunden gorunmur Araliq beynin uzerinde epifiz ve yaxsi inkisaf etmis tepe orqani yerlesir Tepe orqani qurulusca goze oxsayir Beyinciyi iridir ve yaxsi inkisaf etmisdir Menseyi ve tekamuluSurunenlerin qazinti qaliqlari yuxari das komur dovrunden baslayir Bu qazintilara esasen surunenlerin primitiv steqosefallardan baslangic goturmesi guman edilir Karbon dovrunun ortalarinda reptililerin yeni bir budagi seymuriler inkisafa baslayib Karbon dovrunde anapsidler yarimsinfinin kotilozavrlar ve ya butovkelezliler lat destesi meydana gelir ve sonraki surunenlere baslangic verir Surunenler sinfi yura ve tebasir dovrlerinde yer uzerinde coxluq teskil ederek hokmranliq edibler Kaynozoy erasinin baslangicinda coxsayli ve neheng reptililer qirilib hazirda onlarin yalniz qazinti qaliqlari tapilir Bu boyuk hadisenin sebebi iqlimde ve cografi erazide guclu deyisikliklerin bas vermesidir Dagemelegelme prosesi ve onun neticesinde qurunun ve denizlerin yeniden bolunmesi iqlimin movsumden ve tebii zonalardan asili olaraq keskin deyismesi sebeb olmusdur TesnifatiMezozoy erasinda yasamis coxsayli surunenler sinfinin qaligi olan novlerin sayi 6000 6300 e qederdir Bunlar 3 yarimsinfe cemi 4 desteye aiddir Timsahlar Crocodilia destesi Esl timsahlar Crocodylidae fesilesi Alliqatorlar Alligatoridae fesilesi Haviallar Gavialidae fesilesi Dimdikbaslar Rhynchocephalia destesi Gephyrosauridae fesilesi Pleurosauridae fesilesi Sphenodontidae fesilesi Tisbagalar Testudines destesi Pulcuqlular Squamata destesiIstinadlarIntegrated Taxonomic Information System ing 2000 Mustafayev Q T Tagiyev E N Sadiqova N A Onurgalilar zoologiyasi Ali mektebler ucun derslik Baki 2009 seh 280Xarici kecidlerPresmykayushiesya Reptilii organy dvizheniya REPTILIIEdebiyyatMustafayev Q T Tagiyev E N Sadiqova N A Onurgalilar zoologiyasi Ali mektebler ucun derslik Baki 2009Hemcinin bax