Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Stels təyyarə Stels Texnologiyalarından istifadə edərək düşmənin sonar, infraqırmızı və digər növ radarlarına mümkün qədər az görünən və bəzən də görünməyən təyyarələrdir. Stels təyyarələrin hazırlanması ikinci dünya müharibəsi dövrünə təsadüf edir. 1944-cü ildə istehsal olunmuş Horten Ho 229 təyyarəsi ilk stels təyyarə kimi qeyd olunur. Müasir stels təyyarələrə misal kimi Lockheed F-117 Nighthawk, B-2 Spirit, F-22, F-35, T-50 PAK FA-nı göstərmək olar. Əslində heç bir təyyarə radarlara tamamilə gizli deyildir. Lakin stels təyyarənin normal radarlar tərəfindən tutulması çox çətindir. Tutulsa belə ona atılan izləyən raketlərin onları vurmaq ehtimalı azdır. Çünki təyyarədən əks olunan siqnallar çox zəif olduğuna görə raketin öz radarları buraxılandan sonra onu izləməkdə çətinlik çəkirlər.
İndiyə kimi yalnız Amerika Birləşmiş Ştatları ordusunun arsenalında stels təyyarələr mövcuddur. Digər ölkələrdəki təyyarələr hələ də test mərhələlərindədirlər. Rusiyanın stels PAK Fa təyyarəsi 2018-ci ildə orduya qəbul olunması gözlənilir. Çinin də ilk uçuşunu həyata keçirmiş stels təyyarələri mövcuddur, lakin hələ də test mərhələsindədirlər. Bundan əlavə, Türkiyə, Hindistan, Yaponiyanın da stels təyyarə layihələri vardır. İndiyə kimi heç zaman stels təyyarəyə qarşı hava-hava döyüşü olmamışdır. Bircə dəfə də NATO-nun Serbiyaya müdaxiləsi zamanı bir F-117 stels təyyarəsi rus istehsalı, köhnə S-75 “dvina” zenit raket kompleksləri tərəfindən vurulmuşdur.
Tarixi
1958-ci ildə ABŞ Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi özlərinin Lockheed U-2 təyyarələrini əvəzləmək üçün yeni növ kəşfiyyat təyyarəsinin hazırlanması üçün Lockcheed aviakompaniyasına sifariş verdi. Kelli Conson (“Kelly” Johnson) və onun Skunk Worksdəki komandası nəticədə gələcəkdə əfsanəvi Lockheed SR-71 Blackbird-in baza təyyarəsi olacaq A-12 təyyarəsini istehsal etdilər. Bu təyyarə səsdən 3.2 dəfə sürətlə, 25.000 metr hündürlükdə uça bilirdi. Bu qədər hündürdə uçması onun radarlara düşməməsinə kömək edirdi. Əgər uçuş düşmən radarının kilidlənməsi qeydə alınsa, raket atılsa SR-71-in standart prosedurası sadəcə olaraq forsaj rejimini yandıraraq, səsdən 3.3 dəfə sürətlə uçmaq və raketin sürətini keçməkdir. Bu sürətdə uçan təyyarələri vurmaq üçün xüsusi raketlər olsa da, bir çox raketin sürəti SR-71-in sürətindən aşağıdır. Radar Əmən Materiallar (RƏM) daha öncələr Lockheedin U-2 təyyarəsində də istifadə edilmişdi. Bununla yanaşı A-12-nin bir çox hissələri radara daha az düşəcək fiqurlarda dizayn edilirdi. Həmin A-12 proqramı sonradan inkişaf etdirilərək SR-71-in yaranmasına gətirib çıxardı. Sr-71 öncəki modeli həm Mach 3.3 sürəti ilə, həm də 28000 metr hündürlükdə uçması ilə daha da geridə qoydu. SR-71 özündə bir çox stels xüsusiyyətləri cəmləşdirmişdi: Əyri vertikal arxa stabilləşdirici qanadlar, radara daha çox görünən hissələrdə yeni nəsil kompozit materiallardan istifadə etməklə gələn dalğaları daha az əks etdirmək, ümumilikdə isə Radar Əmən Boya ilə boyanması. 1970-ci illərdə ABŞ Müdafiə Nazirliyi stels qırıcı döyüş təyyarənin hazırlanması proyektinə start verdi. Bu layihədə Lockheed və Northrop multimilyard dollarlıq müqaviləlik təyyarəni istehsal etmək uğrunda mübarizə aparırdılar. Nəticədə, sonradan təkmilləşdirilərək Lockheed F-117 Nighthawk olacaq təyyarə -Lockheed Have Blue Northropun təyyarəsini üstələyərək birinci seçildi. Lockheed öz təyyarəsinin dizaynında rus fiziki Pyotr Ufimtsevin elmi əsərlərinə istinad edib. Belə ki, dalğaların fiziki obyektlər üzərindəki xassələrini araşdırmış rus aliminin yazdığı kitab nəticəsində, Lockheed şirkəti öz təyyarəsinin dizayn konsepsiyasını qurdu. Lockheed F-117-dən əlavə olaraq Norhtropun sonradan yaradacağı əfsanəvi B-2 bombardmançı təyyarəsində də Pyotr Ufimtsevin elmi işindən istifadə olunacaqdı. Sonradan həmin kitab “Diffraksiyanın Fiziki Nəzəriyyəsində Künc Dalğaların Metodologiyası” adı altında tərcümə olunub çap edildi. Kitabda yazılmış düsturlar təyyarənin aerodinamik strukturunun radara necə düşəcəyini hesablamağa imkan verirdi. Lockheed də bu düsturlardan istifadə edərək kompüter simuliyasiyası ilə “almaz” dizaynlı struktur hazırladı. Bunun nəticəsi olaraq F-117 təyyarəsinin çıxıntıları “almaz” kimi sərtdir.
Struktur Forması
Hələ 1930-cu illərdə, radar sistemləri hələ yenicə tətbiq olunarkən, təyyarələrin dizaynını xüsusi şəkillərdə verməklə onun radarlara daha az düşməsi ideyası mövcud idi. 50-ci illərin Britaniya istehsalı təyyarəsi Avro Vulkanın təqdirə layiq dərəcədə kiçik radar izi var idi, hətta bəzi zamanlarda radarlardan tamamilə itirdi. Əslində isə bu tamamən təsadüfən alınmış bir nəticə idi. Təyyarə stels üçün nəzərdə tutulmamışdı. 1957-ci ildə Britaniya Kral Hava Qüvvələrinin texniki qeydlərində Vulcanın demək olar bütün dərəcələrdən radarı əks etdirməsi çox cüzi olması bildirilir. Yalnız 1-2 çıxıntı radar siqnallarının radara geri qayıtmasına şərait yaradırdı. Vulcanın dizaynının radarlara düşməməsi üçün nə qədər ideal olsa da, məsələn Tu-95 təyyarəsinin də radara düşməsi o qədər idealdır. Çünki təyyarə pərvanələrinin radarlarda çox güclü siqnal kimi göründüyü bəllidir. Radar izinin azaldılmasında digər metod isə dizaynın daxili quruluşudur. Bəzi stels təyyarələrinin xarici təbəqəsinin altında xüsusi kiçik üçbucaqlar formasında təşkil olunub. Xaricdən gələn radar dalğaları bu üçbucaqların içində “tələyə düşür” və geri əks olunmaq əvəzinə təyyarənin daxilinə yönəldilir. Beləliklə həmin dalğalar təyyarənin içində “fırlanaraq” getdikcə zəifləyir, beləliklə geri qayıdan radar dalğası olsa belə, çox zəif enerjidə olduğu üçün əhəmiyyət daşımır. Bu metoddan ilk dəfə Blackbird seriyalı təyyarələrdə - A-12, YF-12 və Lockheed Martin SR-71 Blackbird təyyarəsində istifadə olunub. Radar dalğasını öz mənbəyinə “ən yaxşı” əks etdirən hissələr isə 2 və ya 3 metal lövhələrin ortoqonal birləşməyilə əmələ gələn hissələrdir. Təyyarələrdə bu cür hissələr onların arxa sabitləşdirici qanadlarıdır. Radarı yaxşı əks elətdirən konfiqurasiyanı pozmaq üçün F-117 arxa qanadları çox əyri dərəcələrdə dizayn edilib ki, qanadın gövdəyə birləşdiyi yerlə yaranan künc mümkün qədər “yumşaq olsun”. Bu problemin daha radikal həlli isə arxa qanadların tamamilə götürülməsidir. Məsələn, B-2 Spirit: Onun arxa qanadları yoxdur. B-2-nin hamar, az sürtünməli dizaynı ona təqdirəlayiq uçuş məsafəsi verməklə yanaşı onun radar izini də kəskin şəkildə azaldır. B-2-nin “uçan qanad” formalı dizaynında demək olar ki heç bir künc hissə olmadığı üçün heç bir radar siqnalı əks etdirmir. Arxa qanadların olmaması təyyarənin aerodinamik cəhətdən qeyri-stabil olmasına gətirib çıxarsa kompüter idarəetmə sistemlərinin hesabına bu cür təyyarələr olduqca stabil uçuş həyata keçirə bilirlər. Arxa qanadları ləğv etməkdən əlavə təyyarənin mühərriklərin xüsusi yerlərdə yerləşdirilməsi də əhəmiyyətlidir. Çünki mühərriklərin daxili strukturları açıqdadırsa onlar radarlara asanlıqla düşürlər. Əlavə olaraq stels dizaynlarda təyyarənin gövdəsinə silahlar, yanacaq tankı və digər avadanlıqların qoyulması təyyarənin stels xüsusiyyətini tamam ləğv edir, çünki xaricə avadanlıqlar taxılanda təyyarənin ümumi strukturunda çıxıntıların sayı çoxalır və onlardan əks olunan dalğalara nəzarət mümkünsüz olur. Buna görə də bütün silahlar və avadanlıqlar təyyarənin içində saxlanılır. Lakin həmin raketlərdən istifadə edərkən silah anbarının qapısı açıldığı üçün həm qapının özü, həm də təyyarənin daxili strukturu radar dalğalarını əks etdirdiyi üçün təyyarə silahlardan istifadə etdiyi zaman radarlara düşürlər. Məsələn, NATO qüvvələrinin Serbiyada əməliyyatları zamanı F-117 təyyarəsinin vurulma səbəbi onun yerüstü radar yaxınlığında bomba atarkən bomba qapağının açılması nəticəsində radara düşməsidir. S-75 Dvina həmin F-117-di vurdu. Stels dizaynının ən xarakterik xüsusiyyətlərindən biri də odur ki, dizaynda paralellik üstünlük təşkil etsin. Məsələn F-22 Raptor təyyarəsində bir çox hissə bir birilə eyni dərəcədədir. Əsas qanadların kənarları ilə arxa qanadların çıxıntıları bir birilə paraleldir. Hətta mühərriklərin hava girişləri ilə havada yanacaq doldurmaq avadanlıqları eyni dərəcədə paralel quraşdırılıb. Nəticədə, əvvəlki konsepsiyaların əksinə olaraq, yəni bir çox istiqamətdə zəif də olsa, lakin çox güclü radarlar tərəfindən tutula bilən dalğalar əks etdirmək əvəzinə bəlli bir sahəyə dalğanın çoxunu yönəltmək olur. Təbii ki, həmin müəyyən sahə radardan uzaq olduğuna görə radara zəif də olsa dalğa çatmır. Təyyarələrin stels tələbatlarına cavab verəcək şəkildə dizayn ediləndə həmin dizaynlar aerodinamik cəhətdən çox qeyri-stabil olurlar. Əgər elektron uçuş idarəetmə sistemi (fly-by-wire) sistemləri olmazsa, o cür təyyarələri uçurtmaq qeyri-mümkündür. Həmin sistemlər pilotdan asılı olmadan sensorlar sayəsində aerodinamik quruluşun yaratdığın qeyri-stabilliyi hesablayaraq qanadlardan istifadə edərək uçuşu daimi olaraq balanslaşdırır. Kabinanın şüşəsi də xüsusi olaraq qızıl və ya indium tin oksiddən ibarət olan xüsusi qarışıqdan ibarət olur ki, həmin nazik qat gələn radar dalğalarını udur.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Stels teyyare Stels Texnologiyalarindan istifade ederek dusmenin sonar infraqirmizi ve diger nov radarlarina mumkun qeder az gorunen ve bezen de gorunmeyen teyyarelerdir Stels teyyarelerin hazirlanmasi ikinci dunya muharibesi dovrune tesaduf edir 1944 cu ilde istehsal olunmus Horten Ho 229 teyyaresi ilk stels teyyare kimi qeyd olunur Muasir stels teyyarelere misal kimi Lockheed F 117 Nighthawk B 2 Spirit F 22 F 35 T 50 PAK FA ni gostermek olar Eslinde hec bir teyyare radarlara tamamile gizli deyildir Lakin stels teyyarenin normal radarlar terefinden tutulmasi cox cetindir Tutulsa bele ona atilan izleyen raketlerin onlari vurmaq ehtimali azdir Cunki teyyareden eks olunan siqnallar cox zeif olduguna gore raketin oz radarlari buraxilandan sonra onu izlemekde cetinlik cekirler Amerikanin en yeni B 21 gizli teyyaresi Hele de test merhelesindedir Indiye kimi yalniz Amerika Birlesmis Statlari ordusunun arsenalinda stels teyyareler movcuddur Diger olkelerdeki teyyareler hele de test merhelelerindedirler Rusiyanin stels PAK Fa teyyaresi 2018 ci ilde orduya qebul olunmasi gozlenilir Cinin de ilk ucusunu heyata kecirmis stels teyyareleri movcuddur lakin hele de test merhelesindedirler Bundan elave Turkiye Hindistan Yaponiyanin da stels teyyare layiheleri vardir Indiye kimi hec zaman stels teyyareye qarsi hava hava doyusu olmamisdir Birce defe de NATO nun Serbiyaya mudaxilesi zamani bir F 117 stels teyyaresi rus istehsali kohne S 75 dvina zenit raket kompleksleri terefinden vurulmusdur Tarixi1958 ci ilde ABS Merkezi Kesfiyyat Idaresi ozlerinin Lockheed U 2 teyyarelerini evezlemek ucun yeni nov kesfiyyat teyyaresinin hazirlanmasi ucun Lockcheed aviakompaniyasina sifaris verdi Kelli Conson Kelly Johnson ve onun Skunk Worksdeki komandasi neticede gelecekde efsanevi Lockheed SR 71 Blackbird in baza teyyaresi olacaq A 12 teyyaresini istehsal etdiler Bu teyyare sesden 3 2 defe suretle 25 000 metr hundurlukde uca bilirdi Bu qeder hundurde ucmasi onun radarlara dusmemesine komek edirdi Eger ucus dusmen radarinin kilidlenmesi qeyde alinsa raket atilsa SR 71 in standart prosedurasi sadece olaraq forsaj rejimini yandiraraq sesden 3 3 defe suretle ucmaq ve raketin suretini kecmekdir Bu suretde ucan teyyareleri vurmaq ucun xususi raketler olsa da bir cox raketin sureti SR 71 in suretinden asagidir Radar Emen Materiallar REM daha onceler Lockheedin U 2 teyyaresinde de istifade edilmisdi Bununla yanasi A 12 nin bir cox hisseleri radara daha az dusecek fiqurlarda dizayn edilirdi Hemin A 12 proqrami sonradan inkisaf etdirilerek SR 71 in yaranmasina getirib cixardi Sr 71 onceki modeli hem Mach 3 3 sureti ile hem de 28000 metr hundurlukde ucmasi ile daha da geride qoydu SR 71 ozunde bir cox stels xususiyyetleri cemlesdirmisdi Eyri vertikal arxa stabillesdirici qanadlar radara daha cox gorunen hisselerde yeni nesil kompozit materiallardan istifade etmekle gelen dalgalari daha az eks etdirmek umumilikde ise Radar Emen Boya ile boyanmasi 1970 ci illerde ABS Mudafie Nazirliyi stels qirici doyus teyyarenin hazirlanmasi proyektine start verdi Bu layihede Lockheed ve Northrop multimilyard dollarliq muqavilelik teyyareni istehsal etmek ugrunda mubarize aparirdilar Neticede sonradan tekmillesdirilerek Lockheed F 117 Nighthawk olacaq teyyare Lockheed Have Blue Northropun teyyaresini usteleyerek birinci secildi Lockheed oz teyyaresinin dizayninda rus fiziki Pyotr Ufimtsevin elmi eserlerine istinad edib Bele ki dalgalarin fiziki obyektler uzerindeki xasselerini arasdirmis rus aliminin yazdigi kitab neticesinde Lockheed sirketi oz teyyaresinin dizayn konsepsiyasini qurdu Lockheed F 117 den elave olaraq Norhtropun sonradan yaradacagi efsanevi B 2 bombardmanci teyyaresinde de Pyotr Ufimtsevin elmi isinden istifade olunacaqdi Sonradan hemin kitab Diffraksiyanin Fiziki Nezeriyyesinde Kunc Dalgalarin Metodologiyasi adi altinda tercume olunub cap edildi Kitabda yazilmis dusturlar teyyarenin aerodinamik strukturunun radara nece duseceyini hesablamaga imkan verirdi Lockheed de bu dusturlardan istifade ederek komputer simuliyasiyasi ile almaz dizaynli struktur hazirladi Bunun neticesi olaraq F 117 teyyaresinin cixintilari almaz kimi sertdir Struktur FormasiHele 1930 cu illerde radar sistemleri hele yenice tetbiq olunarken teyyarelerin dizaynini xususi sekillerde vermekle onun radarlara daha az dusmesi ideyasi movcud idi 50 ci illerin Britaniya istehsali teyyaresi Avro Vulkanin teqdire layiq derecede kicik radar izi var idi hetta bezi zamanlarda radarlardan tamamile itirdi Eslinde ise bu tamamen tesadufen alinmis bir netice idi Teyyare stels ucun nezerde tutulmamisdi 1957 ci ilde Britaniya Kral Hava Quvvelerinin texniki qeydlerinde Vulcanin demek olar butun derecelerden radari eks etdirmesi cox cuzi olmasi bildirilir Yalniz 1 2 cixinti radar siqnallarinin radara geri qayitmasina serait yaradirdi Vulcanin dizayninin radarlara dusmemesi ucun ne qeder ideal olsa da meselen Tu 95 teyyaresinin de radara dusmesi o qeder idealdir Cunki teyyare pervanelerinin radarlarda cox guclu siqnal kimi gorunduyu bellidir Radar izinin azaldilmasinda diger metod ise dizaynin daxili qurulusudur Bezi stels teyyarelerinin xarici tebeqesinin altinda xususi kicik ucbucaqlar formasinda teskil olunub Xaricden gelen radar dalgalari bu ucbucaqlarin icinde teleye dusur ve geri eks olunmaq evezine teyyarenin daxiline yoneldilir Belelikle hemin dalgalar teyyarenin icinde firlanaraq getdikce zeifleyir belelikle geri qayidan radar dalgasi olsa bele cox zeif enerjide oldugu ucun ehemiyyet dasimir Bu metoddan ilk defe Blackbird seriyali teyyarelerde A 12 YF 12 ve Lockheed Martin SR 71 Blackbird teyyaresinde istifade olunub Radar dalgasini oz menbeyine en yaxsi eks etdiren hisseler ise 2 ve ya 3 metal lovhelerin ortoqonal birlesmeyile emele gelen hisselerdir Teyyarelerde bu cur hisseler onlarin arxa sabitlesdirici qanadlaridir Radari yaxsi eks eletdiren konfiqurasiyani pozmaq ucun F 117 arxa qanadlari cox eyri derecelerde dizayn edilib ki qanadin govdeye birlesdiyi yerle yaranan kunc mumkun qeder yumsaq olsun Bu problemin daha radikal helli ise arxa qanadlarin tamamile goturulmesidir Meselen B 2 Spirit Onun arxa qanadlari yoxdur B 2 nin hamar az surtunmeli dizayni ona teqdirelayiq ucus mesafesi vermekle yanasi onun radar izini de keskin sekilde azaldir B 2 nin ucan qanad formali dizayninda demek olar ki hec bir kunc hisse olmadigi ucun hec bir radar siqnali eks etdirmir Arxa qanadlarin olmamasi teyyarenin aerodinamik cehetden qeyri stabil olmasina getirib cixarsa komputer idareetme sistemlerinin hesabina bu cur teyyareler olduqca stabil ucus heyata kecire bilirler Arxa qanadlari legv etmekden elave teyyarenin muherriklerin xususi yerlerde yerlesdirilmesi de ehemiyyetlidir Cunki muherriklerin daxili strukturlari aciqdadirsa onlar radarlara asanliqla dusurler Elave olaraq stels dizaynlarda teyyarenin govdesine silahlar yanacaq tanki ve diger avadanliqlarin qoyulmasi teyyarenin stels xususiyyetini tamam legv edir cunki xarice avadanliqlar taxilanda teyyarenin umumi strukturunda cixintilarin sayi coxalir ve onlardan eks olunan dalgalara nezaret mumkunsuz olur Buna gore de butun silahlar ve avadanliqlar teyyarenin icinde saxlanilir Lakin hemin raketlerden istifade ederken silah anbarinin qapisi acildigi ucun hem qapinin ozu hem de teyyarenin daxili strukturu radar dalgalarini eks etdirdiyi ucun teyyare silahlardan istifade etdiyi zaman radarlara dusurler Meselen NATO quvvelerinin Serbiyada emeliyyatlari zamani F 117 teyyaresinin vurulma sebebi onun yerustu radar yaxinliginda bomba atarken bomba qapaginin acilmasi neticesinde radara dusmesidir S 75 Dvina hemin F 117 di vurdu Stels dizayninin en xarakterik xususiyyetlerinden biri de odur ki dizaynda paralellik ustunluk teskil etsin Meselen F 22 Raptor teyyaresinde bir cox hisse bir birile eyni derecededir Esas qanadlarin kenarlari ile arxa qanadlarin cixintilari bir birile paraleldir Hetta muherriklerin hava girisleri ile havada yanacaq doldurmaq avadanliqlari eyni derecede paralel qurasdirilib Neticede evvelki konsepsiyalarin eksine olaraq yeni bir cox istiqametde zeif de olsa lakin cox guclu radarlar terefinden tutula bilen dalgalar eks etdirmek evezine belli bir saheye dalganin coxunu yoneltmek olur Tebii ki hemin mueyyen sahe radardan uzaq olduguna gore radara zeif de olsa dalga catmir Teyyarelerin stels telebatlarina cavab verecek sekilde dizayn edilende hemin dizaynlar aerodinamik cehetden cox qeyri stabil olurlar Eger elektron ucus idareetme sistemi fly by wire sistemleri olmazsa o cur teyyareleri ucurtmaq qeyri mumkundur Hemin sistemler pilotdan asili olmadan sensorlar sayesinde aerodinamik qurulusun yaratdigin qeyri stabilliyi hesablayaraq qanadlardan istifade ederek ucusu daimi olaraq balanslasdirir Kabinanin susesi de xususi olaraq qizil ve ya indium tin oksidden ibaret olan xususi qarisiqdan ibaret olur ki hemin nazik qat gelen radar dalgalarini udur