Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Soltan Mehdiyev (İsmayıllı, 2 dekabr 1914 – 12 oktyabr 1985, Bakı) — Azərbaycan alimi, kimya elmlər doktoru, akademik.
| Soltan Mehdiyev | |
|---|---|
| Soltan Cəfər oğlu Mehdiyev | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Lahıc, Şamaxı qəzası, Bakı quberniyası, Rusiya imperiyası |
| Vəfat tarixi | (70 yaşında) |
| Vəfat yeri | Bakı, Azərbaycan SSR, SSRİ |
| Vətəndaşlığı |  Rusiya imperiyası→ AXC→ SSRİ |
| Milliyyəti | azərbaycanlı |
| Elm sahəsi | kimya |
| Elmi dərəcəsi | kimya elmlər doktoru |
| Elmi adı | akademik |
| Alma-mater | S.M.Kirov adına Azərbaycan Dövlət Universiteti (indiki Bakı Dövlət Universiteti) |
| Mükafatları | |
Həyatı
Mehdiyev Soltan Cəfər oğlu 1914-cü il dekabrın 2-də İsmayıllı rayonunun Lahıc qəsəbəsində anadan olmuşdur. O, 1927-ci ildə Lahıc natamam məktəbini fərqlənmə ilə bitirdikdən sonra, Bakı ş. pedaqoji texnikumuna qəbul olunur və onu 1931-ci ildə bitirərək 1931-1934-cü illərdə Azərbaycanın rayon kənd orta məktəblərində kimya müəllimi kimi çalışır. O 1934-1939-cu illərdə Azərbaycan Dövlət Universitetinin kimya fakültəsində təhsil alır və onu fərqlənmə ilə bitirir.
S.C.Mehdiyev kimya üzrə fəlsəfə doktoru (1943) , elmlər doktoru (1955) elmi dərəcələrini və professor (1956) elmi adını almışdır. S.C.Mehdiyev 1958-ci ildə Azərbaycan SSR EA-nın müxbir üzvü, 1968–ci ildə isə Akademiyanın həqiqi üzvü seçilmişdir.
S.C.Mehdiyev SSRİ Elmlər Akademiyasının Azərbaycan Filialının Kimya İnstitutunun neft kimyası şöbəsində laborant (1936-1939), Azərbaycan Elmi Tədqiqat Neft Emalı İnstitutunun (AzETNEİ) aspirantı , kiçik elmi işçi (1939-1943), EA Kimya İnstitutunda baş elmi işçi (1943-1945), Azərbaycan SSR EA Neft İnstitutunun laborotoriya müdiri (1946-1956) vəzifələrində çalışmışdır.
Akademik S.C.Mehdiyev 12 oktyabr 1985-ci ildə Bakıda vəfat etmişdir.
Elmi fəaliyyəti
S.C.Mehdiyevin elmi fəaliyyəti maraqlı və çoxcəhətli olmuşdur. Bu fəaliyyət xüsusilə Azərbaycan neftlərində geniş yayılmış tsiklan karbohidrogenləri və onların törəmələrinin kimyasına həsr olunmuş, özünəməxsus vahid elmi istiqamətin inkişaf etdirilməsi ilə xarakterizə edilir.
Onun elmi-tədqiqat işlərinin nəticəsində aşağıdakılar müəyyən olunmuşdur:
Doymuş və doymamış tsiklan karbohidrogenlərin izomerləşmə reaksiyasının mexanizminin öyrənilməsi; naften karbohidrogenlərinin xlorlaşma reaksiyasında həlqədəki hidrogen atomlarının xlorla əvəzolunma qanuna-uyğunluqlarının müəyyən edilməsi və alınan xlortsikloheksan molekullarının fəza quruluşunun öyrənilməsi; alkiltsiklo-heksanların müvafiq aromatik nitrillərə və ftalimidə çevrilməsi ilə gedən oksidləşdirici ammonoliz reaksiyasının qanuna-uyğunluqlarının müəyyən edilməsi; akroleinin biratomlu spirtlərdə buxar fazada reduksiya edilməsi şəraitində allil spirtinin 1-propanola çevrilməsi reaksiyasının mexanizminin tədqiqi; butenin izomerlərinin aromatik karbohidrogenlərə katalitik çevrilməsi reaksiyasının mexanizminin öyrənilməsi; alitsiklik ketonların müvafiq naften karbohidrogenlərinə katalitik hidrogenləşməsinin qanunauyğunluqları; alitsiklik ketonla α-olefinlərə və tsikloolefinlərə təzyiq altında peroksidlərin iştirakı ilə birləşməsi reaksiyasının mexanizmi və yeni sıra alitsiklik ketonların orijinal alınma üsulunun işlənməsi və s. kimi istiqamətlərdə aparılan elmi-tədqiqat işləri bilavasitə akademik S.C.Mehdiyevin adı ilə bağlıdır.
Alimin tsikloheksan, aromatik, alifatik sıra karbohidrogenləri və onların törəmələrinin halogenləşmə, nitrolaşma, alkilləşmə, oksidləşmə və oksidləşdirici ammonoliz reaksiyalarının tədqiqi sahəsində aldığı nəticələr elmi və praktiki istiqamətləri xeyli zənginləşdirmişdir.
Aparılan tədqiqatlar praktiki əhəmiyyət kəsb edən bir çox üzvi kimya məhsullarının orijinal alınma üsüllarının və proseslərinin işlənib hazırlanmasına imkan yaratmışdır. Bu cəhətdən Bakı neftlərindən alınan benzin əsasında sintez edilmiş və hələ Böyük Vətən müharibəsi illərində sənaye miqyasında istehsal olunmuş ″trotil″ adlı partlayıcı maddənin, xüsusi yanğınsöndürücü qarışığın əsas komponentlərindən biri olan metilenbromidin, müəyyən məqsədlər üçün istifadə edilən polimer materialların istehsalında xammal kimi işlənən metilsiklopentadien və benzonitrilin, istiyədavamlı boya və piqmentlərin alınması üçün tətbiq edilən ftalonitril və ftalimidin, ətriyyat məmulatları və şaxtayadavamlı sintetik kauçuk istehsalında böyük tələbatı olan alifatik və alitsiklik ketonların, yeyinti sənayesi və ətirli maddələr istehsalında istifadə edilən laktonların, alkilfenolların alınmasında geniş istifadə olunan diizobutilen və sintetik kauçuk istehsalında emulqator kimi işlənən kanifol sabununu əvəz edən alkilbenzolkarbon turşularının sintezi üsullarını və alınma proseslərini qeyd etmək lazımdır.
S.C.Mehdiyevin öz əməkdaşları ilə birlikdə apardığı elmi tədqiqatları aşağıdakı ardıcıllıqla sistemləşdirmək olar:
I. Neft fraksiyalarından fərdi karbohidrogenlərin ayrılması
Görkəmli alimin rəhbərliyi ilə neftin ilkin və təkrar emalı zamanı alınan bəzi fraksiyalardan fərdi naften və aromatik karbohidrogenlərin ayrılması istiqamətində silsilə tədqiqatlar aparılmışdır. Bu sahədə əldə edilmiş ən mühüm nəticələrdən biri Böyük Vətən müharibəsi illərində Bakı neftlərindən ayrılan yüngül benzin fraksiyalarından alınan toluolu nitrolaşdırmaqla mononitrotoluola çevirmək və onun əsasında "trotil" adlı partlayıcı maddənin alınması prosesinin işlənib hazırlanması olmuşdur. Qeyd etmək lazımdır ki, bu proseslə nitrolaşdırıcı reagent kimi o zaman çətin tapılan nitrat turşusunun əvəzinə ammonium nitratdan müvəffəqiyyətlə istifadə edilmişdir.
Tsikloheksan, metiltsikloheksan və metiltsiklo-pentanın naften karbohidrogenləri ilə zəngin olan benzin fraksiyasından rektifikasiya və azeotrop qovulma üsülları ilə çıxarılması prosesinin də böyük praktiki əhəmiyyəti vardır. Bu prosesin sənayeyə tətbiqi poliamid liflərinin - kapron və naylonun alınma texnologiyasını ucuzlaşdırmaqla yanaşı, Azərbaycan neftlərində zəngin ehtiyatları olan naften karbohidrogenlərinin əsasında bir sıra yeni tip polimer materialların, yağlar və yanacaqlar üçün aşqarların və başqa qiymətli məhsulların gələcəkdə sənaye miqyasında istehsal edilməsinə şərait yaratmışdır.
Bu istiqamətdə S.C.Mehdiyev əməkdaşları ilə birlikdə apardığı selektiv alkilləşmə yolu ilə ksilolun izomerləri və etilbenzoldan ibarət qarışıqdan ortoksilol və etilbenzolun üçlü-alkil törəmələri şəklində ayrılması prosesini xüsusi qeyd etmək lazımdır. Alınan üçlü-alkiləvəzli aromatik karbohidrogen-lərinin əsasında kanifolu əvəz edə bilən emulqator istehsalının perspektivliyi, habelə ayrılması çətin olan meta- və para-ksilol qarışığının müvafiq izo- və tereftalnitrillər şəklində yüksək istiyədavamlı poliamidlər istehsalında istifadə edilməsi imkanı alim tərəfindən işlənmiş, bu da selektiv alkilləşmə prosesinin böyük elmi-təcrübi əhəmiyyətini aydın göstərir. S.C.Mehdiyev və əməkdaşları tərəfindən işlənmiş izo- və tereftalnitrillər qarışıqlarının komponentlərə ayrılması prosesi də orijinallığı ilə maraq doğurur.
II. Karbohirdogenlərin izomerləşmə və tsiklləşmə reaksiyaları
S.C.Mehdiyevin əsərlərində naften karbohidrogenlərinin alüminium-xlorid və alümosilikat iştirakı ilə izomerləşməsi reaksiyasının mexanizmi hərtərəfli öyrənilmişdir. O, sübut etmişdir ki, alüminium-xloridin naften karbohidrogenlərinə izomerləşdirici təsiri altıüzvlü həlqəni beşüzvlüyə və əksinə çevirməklə həlqənin kiçilməsi və genişlənməsi, aralıq mərhələdə, molekuldaxili yenidənqruplaşma yolu ilə gedir, bu qruplaşma dinamikdir və proses verilən şəraitdə termodinamiki sabit izomerlərlə zəngin qarışıq əmələ gələnə qədər davam edir.
Alümosilikatlardan naften karbohidrogenlərinin izomerləşməsinə analoji təsirinin müəllif tərəfindən təcrübi yolla isbat edilməsi olduqca maraqlıdır. S.C.Mehdiyev həyata keçirdiyi tədqiqatların nəticələrinə əsaslanaraq neftdə olan naften karbohidrogenlərinin, xüsusi ilə tsikloheksanın metiləvəzli törəmələrinin böyük miqdarda olması ilə bu karbohidrogenlərin yerin dərin qatlarında təbii alümo-silikatların iştirakı ilə izomerləşməsi arasında müəyyən əlaqənin olması ehtimalını irəli sürmüşdür. Bu tədqiqatın nəticələri 1955-ci ildə müəllifin SSRİ EA Neft İnstitutunun Elmi Şurasında kimya elmləri doktoru alimlik dərəcəsi almaq üçün təqdim etdiyi dissertasiyada verilmişdir.
Bu qanunauyğunluqların mexanizmi müasir elmi ədəbiyyatda alimin adı ilə bağlıdır.
Alimin kiçik molekullu alifatik karbohidrogenlərin aromatikləşməsi və n-heptanın antrasen və fenantrenə katalitik çevrilməsi istiqamətində apardığı tədqiqatların böyük elmi və praktiki əhəmiyyəti olmuşdur. Müəllif geniş təcrübi materiallar əsasında C3-C5 karbohidrogenlərindən aromatik karbohidro-genlərin katalitik alınma yollarını göstərmiş və n-heptanı yüksək seçiciliklə antrasen və fenantrenə çevirən katalizatorları müəyyən etmişdir.
S.C.Mehdiyev əməkdaşları ilə birlikdə alüminium-oksidi üzərində tsikloheksanolun və onun metiltörəmələrinin dehidratlaşması, habelə müvafiq xlortsikloheksanların dehidroxlorlaşması üzrə apardığı tədqiqatlar da diqqətəlayiqdir. Bu tədqiqatların nəticəsində 1962-1965-ci illərdə müəyyən edilmişdir ki, tsilkoheksanolun dehidratlaşması, xüsusən xlortsikloheksanın dehidroxlorlaşması reaksiyası alınan doymamış alitsiklik karbohidrogenlərin izomerləşməsi ilə müşahidə olunur; proses temperatur şəraitindən və alüminium oksidin aktivliyindən asılı olaraq həm ikiqat rabitənin yerinin dəyişilməsi, həm də həlqənin daralması ilə gedir.
Müəyyən olunmuşdur ki, metiltsikloheksenin izomer-lərindən ən davamlısı ikiqat rabitəyə görə metil qrupları 1 və 4 vəziyyətində olanlardır. Tsikloolefinlərin izomerləşməsi sahəsində müəllifin apardığı sonrakı tədqiqat işləri bu nəticələri təsdiq etmişdir.
Tsikloheksan və aromatik karbohidrogenlərin sulfat turşusu iştirakı ilə tsikloheksen və 3-metiltsiklopentenlə tsikloalkilləşməsi reaksiyasını tədqiq edən alim götürülən katalizatorun təsiri ilə tsikloheksenin 3-metiltsiklopentenlə tsikloalkilləşməsi reaksiyasını tədqiq edən alim götürülən katalizatorun təsiri ilə tsikloheksenin 3-metiltsiklopentenə izomerləşməsini müşahidə etmişdir.
Əlbəttə, bu tədqiqatların nəticələri nəzəri cəhətdən böyük maraq doğurmaqla yanaşı, bir sıra üzvi birləşmələrin, o cümlədən naften karbohidrogenlərinin əsasında beş və altı üzvlü alitsiklik doymamış karbohidrogenlərin sənaye miqyasında istehsal edilməsi üçün mühüm praktiki əhəmiyyətə malikdir.
Görkəmli alim benzolun alkiltörəmələrinin fotokimyəvi xlorlaşdırılması və alınan məhsulların fenilasetilenə, xlorstirola çevrilməsi istiqamətində də bir sıra tədqiqatlar aparmışdır. Benzolun alkil törəmələrinin fotokimyəvi üsulla xlor-laşdırılması və reaksiya məhsullarının fenilasetilenə, xlorstirollara, eləcə də metanın metilenbromidə və bromoforma çevrilməsi S.C.Mehdiyev tərəfindən öyrənilmişdir. Bu tədqiqatların bəzi nəticələri yüksək keyfiyyətli yanğın-söndürücü tərkibin böyük miqyasda istehsalının təşkili üçün əsas yaratmışdır.
S.C.Mehdiyevin halogenləşdirmə sahəsində apardığı silsilə tədqiqatlara alitsiklik karbohidrogenlərin bromlu törəmələrinin alınması və quruluşlarının müəyyənləşdirilməsi, butanın izomerlərinin xlorlaşdırılması və butilenlərin hidroxlorlaşdırılması yolu ilə normal butanın və izobutanın xlorlu törəmələrinin sintezi, etanın bromlaşdırılması və digər işlər daxildir.
III. Karbohidrogenlərin halogenləşdirilməsi və dehidrohalogenləşdirilməsi
1957-1961-ci illər ərzində S.C.Mehdiyev əməkdaşları ilə birlikdə tsikloheksan karbohidrogenlərinin bir sıra fərdi nümayəndələrinin termiki, fotokimyəvi və katalitik xlorlaşması istiqamətində geniş tədqiqat işləri aparmışdır. Bu karbohidrogenlərin bir çoxunun xlorlaşdırılması ilk dəfə müəllif tərəfindən öyrənilmişdir. Aparılmış tədqiqatlar nəticəsində elmə məlum olmayan bir sıra maraqlı qanunauyğunluqlar müəyyən edilmişdir. O, belə bir nəticəyə gəlmişdir ki, alkiltsikloheksanların xlorlaşma reaksiyasında hidrogen atomlarının xlorla əvəzolunma qaydası xlorlaşdırma üsulundan asılı olmayıb, karbohidrogenin molekul quruluşundan asılıdır.
Aparılan elmi axtarışların nəticələri neftin tərkibində olan alitsiklik karbohidrogenlərin geniş ehtiyatında kimya sənayesində istifadə etmək üçün yeni imkanlar yaratmaqla yanaşı, üzvi birləşmələrin molekulunda ayrı-ayrı atom və qrupların qarşılıqlı təsiri nəzəriyyəsini yeni konkret materiallarla zənginləşdirmişdir.
IV. Alkilləşmə və kondensləşmə reaksiyaları
S.C.Mehdiyevin elmi fəaliyyətində mühüm yerlərdən birini onun rəhbərliyi ilə 1960-70-ci illər ərzində aparılan aromatik və tsikloheksan karbohidrogenlərinin və onların törəmələrinin olefinlər, tsiklenlər, haloidalkenlər, xlortsiklo-heksanlarla alkilləşdirilməsi sahəsində gördüyü işlər tutur. Bu sahədə müəllifin toluolun, ksilolun izomerlərinin, etilbenzolun, onların texniki qarışıqlarının turşu katalizatorları vasitəsi ilə izobutilenlə, alüminiumxloridin üzvi nitrobirləşmələrlə əmələ gətirdiyi komplekslərin iştirakı ilə izobutilen və propilenin oliqomerləri ilə selektiv alkilləşməsi üzrə əməkdaşları ilə birlikdə apardığı tədqiqatları göstərmək olar.
Aparılan elmi araşdırmalar texniki ksilol fraksiyasını komponentlərə ayırmaq problemini həll etməklə yanaşı, kauçuk istehsalına lazım olan sintetik emulqatorun alınması prosesinin xammalla təmin edilməsi, poliefir və poliamid istehsalında tətbiq olunan para- və meta-ksilolların yeni mənbələr hesabına ehtiyatının genişləndirilməsi ilə əlaqədar olduğundan böyük praktiki əhəmiyyətə malikdir.
V. Karbohidrogenlərin oksidləşməsi və oksidləşdirici ammonoliz reaksiyaları
Karbohidrogenlərin maye və buxar fazada oksidləşdirilməsi akademik S.C.Mehdiyevin elmi fəaliyyətində ən qabaqcıl istiqamətlərdən biridir. Onun rəhbərliyi altında alken, tsiklen, alkilaromatik və alkiltsikloheksan karbohidrogenlərinin homogen və heterogen sistemdə katalitik oksidləşməsi sahəsində geniş və hərtərəfli tədqiqat işləri aparılmışdır. Ksilolların maye fazada havanın oksigeni vasitəsi ilə toluol və ftal turşularına oksidləşməsi reaksiyasını tədqiq edən alim bu turşuların optimal alınma şəraitini müəyyənləşdirmişdir. Onun əməkdaşları ilə işləyib hazırladığı ksilolun izomerlərinin toluol və etilbenzolun alkiləvəzli törəmələrinin maye fazada oksidləşməsi yolu ilə müxtəlif alkilbenzol və alkiltoluol turşularının yüksək çıxımla alınma prosesinin böyük praktiki əhəmiyyətə malik olduğunu xüsusi qeyd etmək lazımdır. Belə ki, alınan turşuların kalium və natrium duzları yüksək emulsiyaedicilik qabiliyyətinə görə onlar alkil qətranlarının, metalların korroziyasına qarşı işlədilən inhibitorların, bitkilər üçün boy maddələrinin istehsalında və xalq təsərrüfatının digər sahələrində geniş istifadə edilə bilər.
S.C.Mehdiyev əməkdaşları ilə birlikdə oksidləşmə istiqamətində tədqiqatları davam etdirərək, toluol və metiltsikloheksanın, ksilol və dimetiltsikloheksanların fərdi və binar qarışığının, həmçinin tetralin və naftalinin oksidləşdirici ammonoliz reaksiyalarını hərtərəfli və dərindən öyrənmişdir. Aparılan tədqiqatlar benzonitril, tere-, orto- və izoftalonitrillər, eləcə də ftalimid kimi qiymətli kimyəvi məhsulların bir mərhələdə alınma proseslərinin işlənib hazırlanmasına imkan vermişdir.
Texnologiyasının sadəliyi, ilkin karbohidrogenlərin ehtiyatının böyük olması və reaksiya məhsulları olan aromatik nitrillərin termiki davamlı polimer materialların, boya maddələrinin, fizioloji aktiv birləşmələrin, plastifikatorların və başqa qiymətli məhsulların istehsalında istifadə edilməsi imkanları bu proseslərin gələcəkdə böyük perspektivi olacağını göstərir.
Kimyaçı alimin rəhbərliyi altında tereftalonitrilin metil spirti və etilenqlikol ilə reaksiyasından müvafiq dimetiltereftalat və β,βı-dioksietil efirinin bir mərhələdə alınması prosesinin işlənməsi də diqqətəlayiqdir.
Metiləvəzli tsikloheksan karbohidrogenlərinin oksidləşdirici ammonoliz reaksiyasının mexanizmini tədqiq edərkən müəyyən olundu ki, proses ardıcıl olaraq həmin birləşmələrin müvafiq aromatik karbohidrogenə dehidrogen-ləşməsi və əmələ gələn karbohidrogenin nitrilə çevrilməsi yolu ilə gedir.
Alken karbohidrogenləri və allil spirtinin hidrogen-peroksidlə birbaşa hidroksidləşməsi reaksiyasının tədqiqi sahəsində alimin əldə etdiyi nəticələrin böyük əməli əhəmiyyəti vardır. Bu işlər etilen, propilen, butilen və allil spirtinin hidrogenperoksidlə birbaşa reaksiyasından müvafiq iki atomlu spirtlər və qliserinin alınması proseslərinin optimal şəraitini müəyyənləşdirməyə və əldə edilmiş nəticələri tətbiq etməyə imkan yaratmışdır.
Alimin əməkdaşları ilə birlikdə tərkibində karbonil qrupu olan birləşmələrin alifatik spirtlərlə katalitik reduksiyası sahəsində apardığı işlərin də böyük elmi və praktiki əhəmiyyəti vardır. Belə ki, akroleinin etil spirti vasitəsilə allil spirtinə qədər selektiv reduksiya prosesi öz texniki və iqtisadi göstəricilərinə görə qliserinin sənaye miqyaslı istehsalında xlorun iştirakı olmadan işlədilə bilər.
Akademik S.C.Mehdiyevin rəhbərliyi ilə doymamış alifatik və alitsiklik karbohidrogenlərin maye fazada oksidləşdirilməsi sahəsində dərin və geniş tədqiqatlar aparılmış, olefinlərin əvvəlcə oksidləşdirilməsi, sonra isə alınan oksidatın müxtəlif istiqamətlərdə çevrilməsi yolu ilə izopren, tsiklopentadien, metiltsiklopentadien, tsiklo-heksadien, onların homoloqlarının, habelə doymamış alitsiklik spirtlərin və ketonların bir sıra orijinal alınma üsulları işlənib hazırlanmışdır. Bu istiqamətdə tədqiqatları inkişaf etdirərək, S.C.Mehdiyev və əməkdaşları alkenlər və tsiklenlərin üzvi peroksidlər və ya havanın oksigeni vasitəsilə oksidləşdirilməsi prosesində yüksək aktivliyə və selektivliyə malik yeni katalitik sistemlər hazırlamış və göstərilən olefinlərin müvafiq epoksidlərə, doymamış spirtlərə və hidroperoksidlərə katalitik oksidləşmə reaksiyasının qanunauyğunluqlarını öyrənmişlər. Aparılan elmi işlərin nəticələri poliefir qətranları və başqa qiymətli materialların alınmasında istifadə olunan oksigenli birləşmələrin istehsalının təşkili üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Alimin alitsiklik ketonların oksidləşməsi yolu ilə müvafiq laktonların alınması istiqamətində başladığı tədqiqatların da elmi və praktiki əhəmiyyəti böyükdür. Tədqiqatların nəticələri yeyinti sənayesində geniş tətbiq olunan bir sıra yeni laktonların sənaye miqyasında istehsalının təşkil olunmasına imkan yaratmışdır.
VI. Hidrogenləşmə və parçalanma reaksiyaları
Akademik S.C.Mehdiyevin əsərlərində üzvi birləşmələrin hidrogenləşdirilməsi və parçalanması ilə əlaqədar bir sıra məsələlər özünün dəqiq həllini tapmışdır. Buraya tsiklopentanon və onun homoloqlarının müvafiq tsiklopentan karbohidrogenlərinə birbaşa hidrogenləşdirilməsi, polistirolun poliviniltsikloheksana çevrilməsi, benzol, toluol, ksilollar və başqa aromatik karbohidrogenlər əsasında müvafiq alkil- və tsikloalkiltsikloheksanların alınması kimi yeni sintez üsullarını daxil etmək olar. Bu sahədə tsiklopentadien əsasında monomer kimi istifadə edilən tsiklopentenin alınması prosesinin də böyük praktiki əhəmiyyətə malik olduğunu qeyd etmək lazımdır.
S.C.Mehdiyevin əməkdaşları ilə birlikdə alkan və tsiklan karbohidrogenlərinin pirolizi sahəsində apardığı tədqiqatlar da təqdirəlayiqdir. Alınan nəticələr ayrı-ayrı nəzəri məsələlərin həlli ilə yanaşı, tsikloparafin karbohidrogenlərinin pirolizi prosesində C2-C4 doymamış karbohidrogenlərin maksimal alınma şəraitini müəyyənləşdirməyə imkan yaratmışdır.
VII. Alitsiklik karbohidrogenlərin tsikloolefinlərə oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyaları
80-ci illərdə S.C.Mehdiyevin elmi fəaliyyətinin mühüm istiqamətlərindən birini beş- və altı üzvlü alitsiklik karbohidrogenlərin oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyaları vasitəsilə müvafiq tsikloolefinlərə çevrilməsi təşkil edir. İlk dəfə olaraq, S.C.Mehdiyev əməkdaşları ilə birlikdə alitsiklik karbohidrogenlərin qismən oksidləşdirici dehidrogenləşməsinin fiziki-kimyəvi və termodinamiki əsaslarını və katalizatorun hazırlanmasının əsas prinsiplərini müəyyən etmişdir. Tsiklopentan, tsikloheksan və onun törəmələri əsasında aparılan işlər tsikloolefinlərin alınmasının orijinal üsullarını işləyib hazırlamağa imkan vermişdir. Metilsiklopentan və metilsikloheksan əsasında aparılan oksidləşdirici dehidrogenləşmə reaksiyasının əsas qanunauyğunluqları və reaksiyanın getmə mexanizmi müəyyən olunmuşdur.
Görkəmli alimin monoqrafiyaları arasında neft-kimya sintezinin ən perspektiv sahələrindən biri olan karbohidro-genlərin oksidləşdirici ammonoliz proseslərinə həsr olunmuş və dünya miqyasında bu istiqamətində birinci sanballı əsər sayılan “Nitrillər” kitabını xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Bu monoqrafiya qısa bir zaman ərzində kimya sənayesi inkişaf etmiş ölkələrdə geniş yayılmış və dövrünün bir çox mütəxəssislərinin diqqətini özünə cəlb etmişdir. Çexoslovakiya Elmlər Akademiyasının həqiqi üzvü, görkəmli kimyaçı alim S.Landa “Nitrillər” barəsində belə yazmışdır: “Kitab ciddi və əyanidir. Zənn edirəm ki, çoxlarına stolüstü kitab kimi xidmət edəcəkdir”.
S.C.Mehdiyev 1942-1945-ci illərdə Bakı neftləri əsasında bəzi silah-sürsatı növlərinin işlənməsində fəaliyyətinə və hərbi ləvazimat istehsalını təşkil etdiyinə görə SSRİ-nin Neft Sənayesi Xalq Komissarlığı tərəfindən dəfələrlə təltif edilib və mükafatlandırılıb. O SSRİ-nin Ali Sovet Rəyasət Heyətinin Fərmanı ilə “Qafqazın müdafiəsinə görə” və “1941-1945-ci illərdə Böyük Vətən müharibəsində fədakar əməyinə görə” medallarla təltif edilmişdir.
S.C.Mehdiyev AEA Neft İnstitutunun direktoru (1956-1958), AEA Neft-Kimya Prosesləri İnstitutunun Monomerlər kimyası laborotoriyasının rəhbəri (1959-1985), həmin institutun elmi işlər üzrə direktor müavini (1962-1965), AEA Kimya Elmləri bölməsinin fkademik-katibi (1967-1973) vəzifələrini icra etmişdir.
Müxtəlif illərdə o əvəzçiliklə əvvəlAzərbaycan Neft və Kimya İnstitutunun Neft kimyası və texnologiyası kafedrasının dosenti (1954-1955), sonra isə Azərbaycan Dövlət Universitetinin neft kimyası kafedrasının dosenti, professoru (1956-1960), Azərbaycan Neft və Kimya İnstitutunun əsas üzvi və neft-kimya sintezi kafedrasının ilk müdiri (1960-1967) və içtimai əsaslarla respublikamızın sənaye müəssisələrini və texniki kadrlarını elm ocaqları ilə əlaqələndirən problem laborotoriyasının (“Monomerlər və polimerlər kimyası və texnologiyası”) ilk təşkilatçısı və rəhbəri olmuşdur. Burada eyni zamanda Azərbaycanın müxtəlif kimya və neft- kimya sənaye müəssisələri üçün çoxlu yüksək ixtisaslı elmi-texniki kadrların hazırlanması aparılırdı.
S.C.Mehdiyevin əsas elmi istiqaməti alitsiklik və aromatik karbohidrogenlərin törəmələrinin sintezi və çevrilmələri- izomerləşmə, halogenləşmə , alkilləşmə, nitrolaşma , oksidləşdirici ammonoliz , tsiklik və aromatik karbohidrogenlərin maye fazada oksidləşməsi, beş- və altıüzvlü doymuş alitsiklik karbohidrogenlərin müvafiq tsikloolefinlərə dehidrogenləşməsi reaksiyalarının tədqiqi olmuşdur. Nəticədə molekulunda müxtəlif funksional qruplara malik çoxlu miqdarda yeni və sənayedə böyük həcmlərdə istehsal olunan monomerlər, həmçinin digər qiymətli üzvi maddələrin orijinal alınma üsulları yaradılmışdır.
S.C. Mehdiyev sənaye miqyasında istehsal olunan bir sıra qiymətli məhsulların: muharibə illərində – partlayıcı və yanğınsöndürən maddələrin, sonrakı illərdə isə müxtəlif yanacaq komponentlərinin, polimer maddələrin istehsalında istifadə edilən monomerlərin və onlara müxtəlif təyinatlı əlavələrin, boyaq və ətirli maddələrin alınmasında istifadə edilən birləşmələrin alınma proseslərini işləyib hazırlamış və göstərilən maddələrin tətbiqi sahəsində mühüm işlər görmüşdür.
S.C.Mehdiyev elmi işlərlə əlaqədar olaraq 1947-ci ildə Almaniyanın Sovet zonasına, 1959-cu ildə isə Macarıstan Xalq Respublikasına ezam olunmuşdur.
S.C.Mehdiyev 1966-cı ildə Neft-Kimya sahəsində elmi işlərdə və sənayedə nailiyyətlər ilə tanış olmaq məqsədilə Böyük Britaniya və Şimali İrlandiyada uzunmüddətli ezamiyyətdə olmuşdur, çoxsaylı Universitet, Elmi institut və sənaye müəsisələrdə aparılan işlərlə tanış olmuşdur. Bunu əsasında əhatəli hesab tərtib edilmişdir. O, London Universitetinin Kral Kollecində, Belfast şəhərinin Kral Universitetində “Ksilol və dimetilsikloheksan izomerlərinin oksidləşdirici ammonolizi”, “Tsikloheksan karbohidrogenlərinin xlorlaşdırma reaksiyasında hidrogen atomlarının xlorla əvəz olma qanuniyyətləri” və “Doymamış aldehidlərin buxar fazasında selektiv reduksiyası” mövzularında elmi məruzələrlə çıxış etmişdir.
1970-ci ildə S.C.Mehdiyev Neft-Kimya sintezi sahəsində AFR-ın elmi və sənaye nailiyyətləri ilə tanış olmaq üçün Köln şəhərində yerləşən “Köln Kalk” şirkətinə ezam olunmuşdur və “Tsikloheksan karbohidrogenlərinin xlorlaşdırma reaksiyasında hidrogen atomlarının xlorla əvəz olma qanuniyyətləri və monoxlortsikloheksanların bəzi çevrilmələri” mövzusunda məruzə etmişdir.
Akademik S.C.Mehdiyev neft üzrə SSRİ Milli Komitəsinin Kimya bölməsinin üzvü qismində 1971-ci ildə Moskva şəhərində keçirilən VIII Ümumdünya Neft Konqresinin iştrakçısı və məruzəçisi olmuşdur.
Akademik S.C.Mehdiyev 1973-1974-cü illərdə İraqın Neft tədqiqatları institutunda neft-kimya sahəsində elmi işlərin təşkili və qardaş xalqa elmi metodiki yardımın göstərilməsi üçün respublikamızdan ezam edilən nümayəndə heyətinin rəhbəri olmuşdur. 1974-cü ildə ezamiyyət zamanı Bağdadda keçirilən Neft sənayesində tədqiqatlara həsr olunmuş Beynəlxalq Konfransda “Sovet Azərbaycanında kimya elmi və sənayesinin 50 ildə inkişafı” mövzusunda məruzə ilə çıxış etmişdir.
Akademik S.C.Mehdiyev naften karbohidrogenlərin kimyası və incə üzvi sintez istiqamətlərdə aparılan fundamental elmi işlərin Azərbaycanda banisidir. S.C.Mehdiyevin Azərbaycanın dünyada tanınmış neft kimyaçılarından biri olmasına görə onun 100-illiyi (02 dekabr 2014) ilə əlaqədar respublikamızın elmi içtimaiyyətinin müraciəti və tövsiyəsi əsasında 10/10 saylı 09.04.2014 tarixli AMEA-nın Rəyasət Heyəti tərəfindən qəbul edilmiş Qərarda onun adını İsmayıllı rayonunun bir məktəbinə verilməsi ilə əbədiləşdirilməsi məsələsi müvafiq qurum qarşısında qaldırılması nəzərdə tutulmuşdur.
Elmi tədqiqatları
S.C.Mehdiyevin apardığı elmi tədqiqatların nəticələri 580-dən çox elmi əsərdə 85 (açıq) müəlliflik şəhadətnaməsində, o cümlədən, 9 monoqrafiyada, o cümlədən nitrillər sahəsində dünyada ilk monoqrafiya “Нитрилы», naftenlər sahəsində “ Пяти и шестичленные алициклические углеводороды» və s. kitablarda və 80-dən artıq ixtirada öz əksini tapmışdır. Onun elmi rəhbərliyi altında 9 elmlər doktoru və 80-dən çox elmlər namizədi yetişmişdir.
Elmi – təşkilati fəaliyyəti
- S.C.Mehdiyev 1967-ci ildə Azərbaycan SSRİ-nin Kubada keçirilən dekadasında nümayəndə heyətinin üzvü olmuşdur.
- S.C.Mehdiyev 1967-ci ildə SSRİ EA Ümumi və texniki kimya elmləri bölməsinin “Neft-Kimya ” problemi üzrə Elmi Şurasının üzvü seçilmişdir.
- 1967-1973-cü illərdə Azərbaycan SSR EA kimya elmləri bölməsinin akademik katibi,
- Azərbaycan SSR EA “Neft kimyası” problemi üzrə Elmi Şuranın sədri,
- SSRİ Nazirlər Soveti nəzdində mətbuat komitəsi şurasının üzvü,
- SSRİ Milli Komitəsi kimya bölməsinin üzvü idi.
- Azərbaycan SSR EA kimya elmləri bölməsinin redaksiya nəşriyyat şurasının sədri vəzifəsində çalışmışdır.
Təltif və mükafatlar
- 1944-cü il SSRİ Ali Sovetinin Rəyasət Heyətinin Fərmanı ilə “Qafqazın müdafiəsinə görə” medalı;
- 1945-ci il SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin fərmanı ilə “1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində fədakar əməyə görə” medalı;
- 1952-ci il “Fədəkar əməyə görə” medalı;
- 1964-cü il Azərbaycan SSR Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fəxri Fərmanı;
- 1970-ci il V.İ.Leninin anadan olmasının 100 illiyi şərəfinə SSRİ Ali Soveti Rəyasət Heyətinin Fərmanı ilə “Fədəkar əməyə görə” medalı;
- 1973-cü il D.İ.Mendeleyev adına Ümumittifaq Kimya Cəmiyyəti Azərbaycan İdarə Heyətinin diplomu;
- 1975-ci il “1941-1945-ci illər Böyük Vətən müharibəsində qələbənin 30 illiyi” medalı;
- 1977-ci il Beynəlxalq “Kimya-77” (Moskva) sərgisinin diplomu;
- D.İ.Mendeleyev adına Ümumittifaq Kimya Cəmiyyətinin bürünc medalı;
- 1984-cü il “Xalqlar dostluğu” ordeni.
- Əməkdar Elm Xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür.
İstinadlar
- "Arxivlənmiş surət". 2022-07-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-02-03.
- . 2013-07-27 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2013-09-28.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Soltan Mehdiyev Ismayilli 2 dekabr 1914 12 oktyabr 1985 Baki Azerbaycan alimi kimya elmler doktoru akademik Soltan MehdiyevSoltan Cefer oglu MehdiyevDogum tarixi 2 dekabr 1914Dogum yeri Lahic Samaxi qezasi Baki quberniyasi Rusiya imperiyasiVefat tarixi 12 oktyabr 1985 70 yasinda Vefat yeri Baki Azerbaycan SSR SSRIVetendasligi Rusiya imperiyasi AXC SSRIMilliyyeti azerbaycanliElm sahesi kimyaElmi derecesi kimya elmler doktoruElmi adi akademikAlma mater S M Kirov adina Azerbaycan Dovlet Universiteti indiki Baki Dovlet Universiteti MukafatlariHeyatiMehdiyev Soltan Cefer oglu 1914 cu il dekabrin 2 de Ismayilli rayonunun Lahic qesebesinde anadan olmusdur O 1927 ci ilde Lahic natamam mektebini ferqlenme ile bitirdikden sonra Baki s pedaqoji texnikumuna qebul olunur ve onu 1931 ci ilde bitirerek 1931 1934 cu illerde Azerbaycanin rayon kend orta mekteblerinde kimya muellimi kimi calisir O 1934 1939 cu illerde Azerbaycan Dovlet Universitetinin kimya fakultesinde tehsil alir ve onu ferqlenme ile bitirir S C Mehdiyev kimya uzre felsefe doktoru 1943 elmler doktoru 1955 elmi derecelerini ve professor 1956 elmi adini almisdir S C Mehdiyev 1958 ci ilde Azerbaycan SSR EA nin muxbir uzvu 1968 ci ilde ise Akademiyanin heqiqi uzvu secilmisdir S C Mehdiyev SSRI Elmler Akademiyasinin Azerbaycan Filialinin Kimya Institutunun neft kimyasi sobesinde laborant 1936 1939 Azerbaycan Elmi Tedqiqat Neft Emali Institutunun AzETNEI aspiranti kicik elmi isci 1939 1943 EA Kimya Institutunda bas elmi isci 1943 1945 Azerbaycan SSR EA Neft Institutunun laborotoriya mudiri 1946 1956 vezifelerinde calismisdir Akademik S C Mehdiyev 12 oktyabr 1985 ci ilde Bakida vefat etmisdir Elmi fealiyyetiS C Mehdiyevin elmi fealiyyeti maraqli ve coxcehetli olmusdur Bu fealiyyet xususile Azerbaycan neftlerinde genis yayilmis tsiklan karbohidrogenleri ve onlarin toremelerinin kimyasina hesr olunmus ozunemexsus vahid elmi istiqametin inkisaf etdirilmesi ile xarakterize edilir Onun elmi tedqiqat islerinin neticesinde asagidakilar mueyyen olunmusdur Doymus ve doymamis tsiklan karbohidrogenlerin izomerlesme reaksiyasinin mexanizminin oyrenilmesi naften karbohidrogenlerinin xlorlasma reaksiyasinda helqedeki hidrogen atomlarinin xlorla evezolunma qanuna uygunluqlarinin mueyyen edilmesi ve alinan xlortsikloheksan molekullarinin feza qurulusunun oyrenilmesi alkiltsiklo heksanlarin muvafiq aromatik nitrillere ve ftalimide cevrilmesi ile geden oksidlesdirici ammonoliz reaksiyasinin qanuna uygunluqlarinin mueyyen edilmesi akroleinin biratomlu spirtlerde buxar fazada reduksiya edilmesi seraitinde allil spirtinin 1 propanola cevrilmesi reaksiyasinin mexanizminin tedqiqi butenin izomerlerinin aromatik karbohidrogenlere katalitik cevrilmesi reaksiyasinin mexanizminin oyrenilmesi alitsiklik ketonlarin muvafiq naften karbohidrogenlerine katalitik hidrogenlesmesinin qanunauygunluqlari alitsiklik ketonla a olefinlere ve tsikloolefinlere tezyiq altinda peroksidlerin istiraki ile birlesmesi reaksiyasinin mexanizmi ve yeni sira alitsiklik ketonlarin orijinal alinma usulunun islenmesi ve s kimi istiqametlerde aparilan elmi tedqiqat isleri bilavasite akademik S C Mehdiyevin adi ile baglidir Alimin tsikloheksan aromatik alifatik sira karbohidrogenleri ve onlarin toremelerinin halogenlesme nitrolasma alkillesme oksidlesme ve oksidlesdirici ammonoliz reaksiyalarinin tedqiqi sahesinde aldigi neticeler elmi ve praktiki istiqametleri xeyli zenginlesdirmisdir Aparilan tedqiqatlar praktiki ehemiyyet kesb eden bir cox uzvi kimya mehsullarinin orijinal alinma usullarinin ve proseslerinin islenib hazirlanmasina imkan yaratmisdir Bu cehetden Baki neftlerinden alinan benzin esasinda sintez edilmis ve hele Boyuk Veten muharibesi illerinde senaye miqyasinda istehsal olunmus trotil adli partlayici maddenin xususi yanginsondurucu qarisigin esas komponentlerinden biri olan metilenbromidin mueyyen meqsedler ucun istifade edilen polimer materiallarin istehsalinda xammal kimi islenen metilsiklopentadien ve benzonitrilin istiyedavamli boya ve piqmentlerin alinmasi ucun tetbiq edilen ftalonitril ve ftalimidin etriyyat memulatlari ve saxtayadavamli sintetik kaucuk istehsalinda boyuk telebati olan alifatik ve alitsiklik ketonlarin yeyinti senayesi ve etirli maddeler istehsalinda istifade edilen laktonlarin alkilfenollarin alinmasinda genis istifade olunan diizobutilen ve sintetik kaucuk istehsalinda emulqator kimi islenen kanifol sabununu evez eden alkilbenzolkarbon tursularinin sintezi usullarini ve alinma proseslerini qeyd etmek lazimdir S C Mehdiyevin oz emekdaslari ile birlikde apardigi elmi tedqiqatlari asagidaki ardicilliqla sistemlesdirmek olar I Neft fraksiyalarindan ferdi karbohidrogenlerin ayrilmasi Gorkemli alimin rehberliyi ile neftin ilkin ve tekrar emali zamani alinan bezi fraksiyalardan ferdi naften ve aromatik karbohidrogenlerin ayrilmasi istiqametinde silsile tedqiqatlar aparilmisdir Bu sahede elde edilmis en muhum neticelerden biri Boyuk Veten muharibesi illerinde Baki neftlerinden ayrilan yungul benzin fraksiyalarindan alinan toluolu nitrolasdirmaqla mononitrotoluola cevirmek ve onun esasinda trotil adli partlayici maddenin alinmasi prosesinin islenib hazirlanmasi olmusdur Qeyd etmek lazimdir ki bu prosesle nitrolasdirici reagent kimi o zaman cetin tapilan nitrat tursusunun evezine ammonium nitratdan muveffeqiyyetle istifade edilmisdir Tsikloheksan metiltsikloheksan ve metiltsiklo pentanin naften karbohidrogenleri ile zengin olan benzin fraksiyasindan rektifikasiya ve azeotrop qovulma usullari ile cixarilmasi prosesinin de boyuk praktiki ehemiyyeti vardir Bu prosesin senayeye tetbiqi poliamid liflerinin kapron ve naylonun alinma texnologiyasini ucuzlasdirmaqla yanasi Azerbaycan neftlerinde zengin ehtiyatlari olan naften karbohidrogenlerinin esasinda bir sira yeni tip polimer materiallarin yaglar ve yanacaqlar ucun asqarlarin ve basqa qiymetli mehsullarin gelecekde senaye miqyasinda istehsal edilmesine serait yaratmisdir Bu istiqametde S C Mehdiyev emekdaslari ile birlikde apardigi selektiv alkillesme yolu ile ksilolun izomerleri ve etilbenzoldan ibaret qarisiqdan ortoksilol ve etilbenzolun uclu alkil toremeleri seklinde ayrilmasi prosesini xususi qeyd etmek lazimdir Alinan uclu alkilevezli aromatik karbohidrogen lerinin esasinda kanifolu evez ede bilen emulqator istehsalinin perspektivliyi habele ayrilmasi cetin olan meta ve para ksilol qarisiginin muvafiq izo ve tereftalnitriller seklinde yuksek istiyedavamli poliamidler istehsalinda istifade edilmesi imkani alim terefinden islenmis bu da selektiv alkillesme prosesinin boyuk elmi tecrubi ehemiyyetini aydin gosterir S C Mehdiyev ve emekdaslari terefinden islenmis izo ve tereftalnitriller qarisiqlarinin komponentlere ayrilmasi prosesi de orijinalligi ile maraq dogurur II Karbohirdogenlerin izomerlesme ve tsikllesme reaksiyalari S C Mehdiyevin eserlerinde naften karbohidrogenlerinin aluminium xlorid ve alumosilikat istiraki ile izomerlesmesi reaksiyasinin mexanizmi herterefli oyrenilmisdir O subut etmisdir ki aluminium xloridin naften karbohidrogenlerine izomerlesdirici tesiri altiuzvlu helqeni besuzvluye ve eksine cevirmekle helqenin kicilmesi ve genislenmesi araliq merhelede molekuldaxili yenidenqruplasma yolu ile gedir bu qruplasma dinamikdir ve proses verilen seraitde termodinamiki sabit izomerlerle zengin qarisiq emele gelene qeder davam edir Alumosilikatlardan naften karbohidrogenlerinin izomerlesmesine analoji tesirinin muellif terefinden tecrubi yolla isbat edilmesi olduqca maraqlidir S C Mehdiyev heyata kecirdiyi tedqiqatlarin neticelerine esaslanaraq neftde olan naften karbohidrogenlerinin xususi ile tsikloheksanin metilevezli toremelerinin boyuk miqdarda olmasi ile bu karbohidrogenlerin yerin derin qatlarinda tebii alumo silikatlarin istiraki ile izomerlesmesi arasinda mueyyen elaqenin olmasi ehtimalini ireli surmusdur Bu tedqiqatin neticeleri 1955 ci ilde muellifin SSRI EA Neft Institutunun Elmi Surasinda kimya elmleri doktoru alimlik derecesi almaq ucun teqdim etdiyi dissertasiyada verilmisdir Bu qanunauygunluqlarin mexanizmi muasir elmi edebiyyatda alimin adi ile baglidir Alimin kicik molekullu alifatik karbohidrogenlerin aromatiklesmesi ve n heptanin antrasen ve fenantrene katalitik cevrilmesi istiqametinde apardigi tedqiqatlarin boyuk elmi ve praktiki ehemiyyeti olmusdur Muellif genis tecrubi materiallar esasinda C3 C5 karbohidrogenlerinden aromatik karbohidro genlerin katalitik alinma yollarini gostermis ve n heptani yuksek secicilikle antrasen ve fenantrene ceviren katalizatorlari mueyyen etmisdir S C Mehdiyev emekdaslari ile birlikde aluminium oksidi uzerinde tsikloheksanolun ve onun metiltoremelerinin dehidratlasmasi habele muvafiq xlortsikloheksanlarin dehidroxlorlasmasi uzre apardigi tedqiqatlar da diqqetelayiqdir Bu tedqiqatlarin neticesinde 1962 1965 ci illerde mueyyen edilmisdir ki tsilkoheksanolun dehidratlasmasi xususen xlortsikloheksanin dehidroxlorlasmasi reaksiyasi alinan doymamis alitsiklik karbohidrogenlerin izomerlesmesi ile musahide olunur proses temperatur seraitinden ve aluminium oksidin aktivliyinden asili olaraq hem ikiqat rabitenin yerinin deyisilmesi hem de helqenin daralmasi ile gedir Mueyyen olunmusdur ki metiltsikloheksenin izomer lerinden en davamlisi ikiqat rabiteye gore metil qruplari 1 ve 4 veziyyetinde olanlardir Tsikloolefinlerin izomerlesmesi sahesinde muellifin apardigi sonraki tedqiqat isleri bu neticeleri tesdiq etmisdir Tsikloheksan ve aromatik karbohidrogenlerin sulfat tursusu istiraki ile tsikloheksen ve 3 metiltsiklopentenle tsikloalkillesmesi reaksiyasini tedqiq eden alim goturulen katalizatorun tesiri ile tsikloheksenin 3 metiltsiklopentenle tsikloalkillesmesi reaksiyasini tedqiq eden alim goturulen katalizatorun tesiri ile tsikloheksenin 3 metiltsiklopentene izomerlesmesini musahide etmisdir Elbette bu tedqiqatlarin neticeleri nezeri cehetden boyuk maraq dogurmaqla yanasi bir sira uzvi birlesmelerin o cumleden naften karbohidrogenlerinin esasinda bes ve alti uzvlu alitsiklik doymamis karbohidrogenlerin senaye miqyasinda istehsal edilmesi ucun muhum praktiki ehemiyyete malikdir Gorkemli alim benzolun alkiltoremelerinin fotokimyevi xlorlasdirilmasi ve alinan mehsullarin fenilasetilene xlorstirola cevrilmesi istiqametinde de bir sira tedqiqatlar aparmisdir Benzolun alkil toremelerinin fotokimyevi usulla xlor lasdirilmasi ve reaksiya mehsullarinin fenilasetilene xlorstirollara elece de metanin metilenbromide ve bromoforma cevrilmesi S C Mehdiyev terefinden oyrenilmisdir Bu tedqiqatlarin bezi neticeleri yuksek keyfiyyetli yangin sondurucu terkibin boyuk miqyasda istehsalinin teskili ucun esas yaratmisdir S C Mehdiyevin halogenlesdirme sahesinde apardigi silsile tedqiqatlara alitsiklik karbohidrogenlerin bromlu toremelerinin alinmasi ve quruluslarinin mueyyenlesdirilmesi butanin izomerlerinin xlorlasdirilmasi ve butilenlerin hidroxlorlasdirilmasi yolu ile normal butanin ve izobutanin xlorlu toremelerinin sintezi etanin bromlasdirilmasi ve diger isler daxildir III Karbohidrogenlerin halogenlesdirilmesi ve dehidrohalogenlesdirilmesi 1957 1961 ci iller erzinde S C Mehdiyev emekdaslari ile birlikde tsikloheksan karbohidrogenlerinin bir sira ferdi numayendelerinin termiki fotokimyevi ve katalitik xlorlasmasi istiqametinde genis tedqiqat isleri aparmisdir Bu karbohidrogenlerin bir coxunun xlorlasdirilmasi ilk defe muellif terefinden oyrenilmisdir Aparilmis tedqiqatlar neticesinde elme melum olmayan bir sira maraqli qanunauygunluqlar mueyyen edilmisdir O bele bir neticeye gelmisdir ki alkiltsikloheksanlarin xlorlasma reaksiyasinda hidrogen atomlarinin xlorla evezolunma qaydasi xlorlasdirma usulundan asili olmayib karbohidrogenin molekul qurulusundan asilidir Aparilan elmi axtarislarin neticeleri neftin terkibinde olan alitsiklik karbohidrogenlerin genis ehtiyatinda kimya senayesinde istifade etmek ucun yeni imkanlar yaratmaqla yanasi uzvi birlesmelerin molekulunda ayri ayri atom ve qruplarin qarsiliqli tesiri nezeriyyesini yeni konkret materiallarla zenginlesdirmisdir IV Alkillesme ve kondenslesme reaksiyalari S C Mehdiyevin elmi fealiyyetinde muhum yerlerden birini onun rehberliyi ile 1960 70 ci iller erzinde aparilan aromatik ve tsikloheksan karbohidrogenlerinin ve onlarin toremelerinin olefinler tsiklenler haloidalkenler xlortsiklo heksanlarla alkillesdirilmesi sahesinde gorduyu isler tutur Bu sahede muellifin toluolun ksilolun izomerlerinin etilbenzolun onlarin texniki qarisiqlarinin tursu katalizatorlari vasitesi ile izobutilenle aluminiumxloridin uzvi nitrobirlesmelerle emele getirdiyi komplekslerin istiraki ile izobutilen ve propilenin oliqomerleri ile selektiv alkillesmesi uzre emekdaslari ile birlikde apardigi tedqiqatlari gostermek olar Aparilan elmi arasdirmalar texniki ksilol fraksiyasini komponentlere ayirmaq problemini hell etmekle yanasi kaucuk istehsalina lazim olan sintetik emulqatorun alinmasi prosesinin xammalla temin edilmesi poliefir ve poliamid istehsalinda tetbiq olunan para ve meta ksilollarin yeni menbeler hesabina ehtiyatinin genislendirilmesi ile elaqedar oldugundan boyuk praktiki ehemiyyete malikdir V Karbohidrogenlerin oksidlesmesi ve oksidlesdirici ammonoliz reaksiyalari Karbohidrogenlerin maye ve buxar fazada oksidlesdirilmesi akademik S C Mehdiyevin elmi fealiyyetinde en qabaqcil istiqametlerden biridir Onun rehberliyi altinda alken tsiklen alkilaromatik ve alkiltsikloheksan karbohidrogenlerinin homogen ve heterogen sistemde katalitik oksidlesmesi sahesinde genis ve herterefli tedqiqat isleri aparilmisdir Ksilollarin maye fazada havanin oksigeni vasitesi ile toluol ve ftal tursularina oksidlesmesi reaksiyasini tedqiq eden alim bu tursularin optimal alinma seraitini mueyyenlesdirmisdir Onun emekdaslari ile isleyib hazirladigi ksilolun izomerlerinin toluol ve etilbenzolun alkilevezli toremelerinin maye fazada oksidlesmesi yolu ile muxtelif alkilbenzol ve alkiltoluol tursularinin yuksek ciximla alinma prosesinin boyuk praktiki ehemiyyete malik oldugunu xususi qeyd etmek lazimdir Bele ki alinan tursularin kalium ve natrium duzlari yuksek emulsiyaedicilik qabiliyyetine gore onlar alkil qetranlarinin metallarin korroziyasina qarsi isledilen inhibitorlarin bitkiler ucun boy maddelerinin istehsalinda ve xalq teserrufatinin diger sahelerinde genis istifade edile biler S C Mehdiyev emekdaslari ile birlikde oksidlesme istiqametinde tedqiqatlari davam etdirerek toluol ve metiltsikloheksanin ksilol ve dimetiltsikloheksanlarin ferdi ve binar qarisiginin hemcinin tetralin ve naftalinin oksidlesdirici ammonoliz reaksiyalarini herterefli ve derinden oyrenmisdir Aparilan tedqiqatlar benzonitril tere orto ve izoftalonitriller elece de ftalimid kimi qiymetli kimyevi mehsullarin bir merhelede alinma proseslerinin islenib hazirlanmasina imkan vermisdir Texnologiyasinin sadeliyi ilkin karbohidrogenlerin ehtiyatinin boyuk olmasi ve reaksiya mehsullari olan aromatik nitrillerin termiki davamli polimer materiallarin boya maddelerinin fizioloji aktiv birlesmelerin plastifikatorlarin ve basqa qiymetli mehsullarin istehsalinda istifade edilmesi imkanlari bu proseslerin gelecekde boyuk perspektivi olacagini gosterir Kimyaci alimin rehberliyi altinda tereftalonitrilin metil spirti ve etilenqlikol ile reaksiyasindan muvafiq dimetiltereftalat ve b bi dioksietil efirinin bir merhelede alinmasi prosesinin islenmesi de diqqetelayiqdir Metilevezli tsikloheksan karbohidrogenlerinin oksidlesdirici ammonoliz reaksiyasinin mexanizmini tedqiq ederken mueyyen olundu ki proses ardicil olaraq hemin birlesmelerin muvafiq aromatik karbohidrogene dehidrogen lesmesi ve emele gelen karbohidrogenin nitrile cevrilmesi yolu ile gedir Alken karbohidrogenleri ve allil spirtinin hidrogen peroksidle birbasa hidroksidlesmesi reaksiyasinin tedqiqi sahesinde alimin elde etdiyi neticelerin boyuk emeli ehemiyyeti vardir Bu isler etilen propilen butilen ve allil spirtinin hidrogenperoksidle birbasa reaksiyasindan muvafiq iki atomlu spirtler ve qliserinin alinmasi proseslerinin optimal seraitini mueyyenlesdirmeye ve elde edilmis neticeleri tetbiq etmeye imkan yaratmisdir Alimin emekdaslari ile birlikde terkibinde karbonil qrupu olan birlesmelerin alifatik spirtlerle katalitik reduksiyasi sahesinde apardigi islerin de boyuk elmi ve praktiki ehemiyyeti vardir Bele ki akroleinin etil spirti vasitesile allil spirtine qeder selektiv reduksiya prosesi oz texniki ve iqtisadi gostericilerine gore qliserinin senaye miqyasli istehsalinda xlorun istiraki olmadan isledile biler Akademik S C Mehdiyevin rehberliyi ile doymamis alifatik ve alitsiklik karbohidrogenlerin maye fazada oksidlesdirilmesi sahesinde derin ve genis tedqiqatlar aparilmis olefinlerin evvelce oksidlesdirilmesi sonra ise alinan oksidatin muxtelif istiqametlerde cevrilmesi yolu ile izopren tsiklopentadien metiltsiklopentadien tsiklo heksadien onlarin homoloqlarinin habele doymamis alitsiklik spirtlerin ve ketonlarin bir sira orijinal alinma usullari islenib hazirlanmisdir Bu istiqametde tedqiqatlari inkisaf etdirerek S C Mehdiyev ve emekdaslari alkenler ve tsiklenlerin uzvi peroksidler ve ya havanin oksigeni vasitesile oksidlesdirilmesi prosesinde yuksek aktivliye ve selektivliye malik yeni katalitik sistemler hazirlamis ve gosterilen olefinlerin muvafiq epoksidlere doymamis spirtlere ve hidroperoksidlere katalitik oksidlesme reaksiyasinin qanunauygunluqlarini oyrenmisler Aparilan elmi islerin neticeleri poliefir qetranlari ve basqa qiymetli materiallarin alinmasinda istifade olunan oksigenli birlesmelerin istehsalinin teskili ucun muhum ehemiyyet kesb edir Alimin alitsiklik ketonlarin oksidlesmesi yolu ile muvafiq laktonlarin alinmasi istiqametinde basladigi tedqiqatlarin da elmi ve praktiki ehemiyyeti boyukdur Tedqiqatlarin neticeleri yeyinti senayesinde genis tetbiq olunan bir sira yeni laktonlarin senaye miqyasinda istehsalinin teskil olunmasina imkan yaratmisdir VI Hidrogenlesme ve parcalanma reaksiyalari Akademik S C Mehdiyevin eserlerinde uzvi birlesmelerin hidrogenlesdirilmesi ve parcalanmasi ile elaqedar bir sira meseleler ozunun deqiq hellini tapmisdir Buraya tsiklopentanon ve onun homoloqlarinin muvafiq tsiklopentan karbohidrogenlerine birbasa hidrogenlesdirilmesi polistirolun poliviniltsikloheksana cevrilmesi benzol toluol ksilollar ve basqa aromatik karbohidrogenler esasinda muvafiq alkil ve tsikloalkiltsikloheksanlarin alinmasi kimi yeni sintez usullarini daxil etmek olar Bu sahede tsiklopentadien esasinda monomer kimi istifade edilen tsiklopentenin alinmasi prosesinin de boyuk praktiki ehemiyyete malik oldugunu qeyd etmek lazimdir S C Mehdiyevin emekdaslari ile birlikde alkan ve tsiklan karbohidrogenlerinin pirolizi sahesinde apardigi tedqiqatlar da teqdirelayiqdir Alinan neticeler ayri ayri nezeri meselelerin helli ile yanasi tsikloparafin karbohidrogenlerinin pirolizi prosesinde C2 C4 doymamis karbohidrogenlerin maksimal alinma seraitini mueyyenlesdirmeye imkan yaratmisdir VII Alitsiklik karbohidrogenlerin tsikloolefinlere oksidlesdirici dehidrogenlesme reaksiyalari 80 ci illerde S C Mehdiyevin elmi fealiyyetinin muhum istiqametlerinden birini bes ve alti uzvlu alitsiklik karbohidrogenlerin oksidlesdirici dehidrogenlesme reaksiyalari vasitesile muvafiq tsikloolefinlere cevrilmesi teskil edir Ilk defe olaraq S C Mehdiyev emekdaslari ile birlikde alitsiklik karbohidrogenlerin qismen oksidlesdirici dehidrogenlesmesinin fiziki kimyevi ve termodinamiki esaslarini ve katalizatorun hazirlanmasinin esas prinsiplerini mueyyen etmisdir Tsiklopentan tsikloheksan ve onun toremeleri esasinda aparilan isler tsikloolefinlerin alinmasinin orijinal usullarini isleyib hazirlamaga imkan vermisdir Metilsiklopentan ve metilsikloheksan esasinda aparilan oksidlesdirici dehidrogenlesme reaksiyasinin esas qanunauygunluqlari ve reaksiyanin getme mexanizmi mueyyen olunmusdur Gorkemli alimin monoqrafiyalari arasinda neft kimya sintezinin en perspektiv sahelerinden biri olan karbohidro genlerin oksidlesdirici ammonoliz proseslerine hesr olunmus ve dunya miqyasinda bu istiqametinde birinci sanballi eser sayilan Nitriller kitabini xususile qeyd etmek lazimdir Bu monoqrafiya qisa bir zaman erzinde kimya senayesi inkisaf etmis olkelerde genis yayilmis ve dovrunun bir cox mutexessislerinin diqqetini ozune celb etmisdir Cexoslovakiya Elmler Akademiyasinin heqiqi uzvu gorkemli kimyaci alim S Landa Nitriller baresinde bele yazmisdir Kitab ciddi ve eyanidir Zenn edirem ki coxlarina stolustu kitab kimi xidmet edecekdir S C Mehdiyev 1942 1945 ci illerde Baki neftleri esasinda bezi silah sursati novlerinin islenmesinde fealiyyetine ve herbi levazimat istehsalini teskil etdiyine gore SSRI nin Neft Senayesi Xalq Komissarligi terefinden defelerle teltif edilib ve mukafatlandirilib O SSRI nin Ali Sovet Reyaset Heyetinin Fermani ile Qafqazin mudafiesine gore ve 1941 1945 ci illerde Boyuk Veten muharibesinde fedakar emeyine gore medallarla teltif edilmisdir S C Mehdiyev AEA Neft Institutunun direktoru 1956 1958 AEA Neft Kimya Prosesleri Institutunun Monomerler kimyasi laborotoriyasinin rehberi 1959 1985 hemin institutun elmi isler uzre direktor muavini 1962 1965 AEA Kimya Elmleri bolmesinin fkademik katibi 1967 1973 vezifelerini icra etmisdir Muxtelif illerde o evezcilikle evvelAzerbaycan Neft ve Kimya Institutunun Neft kimyasi ve texnologiyasi kafedrasinin dosenti 1954 1955 sonra ise Azerbaycan Dovlet Universitetinin neft kimyasi kafedrasinin dosenti professoru 1956 1960 Azerbaycan Neft ve Kimya Institutunun esas uzvi ve neft kimya sintezi kafedrasinin ilk mudiri 1960 1967 ve ictimai esaslarla respublikamizin senaye muessiselerini ve texniki kadrlarini elm ocaqlari ile elaqelendiren problem laborotoriyasinin Monomerler ve polimerler kimyasi ve texnologiyasi ilk teskilatcisi ve rehberi olmusdur Burada eyni zamanda Azerbaycanin muxtelif kimya ve neft kimya senaye muessiseleri ucun coxlu yuksek ixtisasli elmi texniki kadrlarin hazirlanmasi aparilirdi S C Mehdiyevin esas elmi istiqameti alitsiklik ve aromatik karbohidrogenlerin toremelerinin sintezi ve cevrilmeleri izomerlesme halogenlesme alkillesme nitrolasma oksidlesdirici ammonoliz tsiklik ve aromatik karbohidrogenlerin maye fazada oksidlesmesi bes ve altiuzvlu doymus alitsiklik karbohidrogenlerin muvafiq tsikloolefinlere dehidrogenlesmesi reaksiyalarinin tedqiqi olmusdur Neticede molekulunda muxtelif funksional qruplara malik coxlu miqdarda yeni ve senayede boyuk hecmlerde istehsal olunan monomerler hemcinin diger qiymetli uzvi maddelerin orijinal alinma usullari yaradilmisdir S C Mehdiyev senaye miqyasinda istehsal olunan bir sira qiymetli mehsullarin muharibe illerinde partlayici ve yanginsonduren maddelerin sonraki illerde ise muxtelif yanacaq komponentlerinin polimer maddelerin istehsalinda istifade edilen monomerlerin ve onlara muxtelif teyinatli elavelerin boyaq ve etirli maddelerin alinmasinda istifade edilen birlesmelerin alinma proseslerini isleyib hazirlamis ve gosterilen maddelerin tetbiqi sahesinde muhum isler gormusdur S C Mehdiyev elmi islerle elaqedar olaraq 1947 ci ilde Almaniyanin Sovet zonasina 1959 cu ilde ise Macaristan Xalq Respublikasina ezam olunmusdur S C Mehdiyev 1966 ci ilde Neft Kimya sahesinde elmi islerde ve senayede nailiyyetler ile tanis olmaq meqsedile Boyuk Britaniya ve Simali Irlandiyada uzunmuddetli ezamiyyetde olmusdur coxsayli Universitet Elmi institut ve senaye muesiselerde aparilan islerle tanis olmusdur Bunu esasinda ehateli hesab tertib edilmisdir O London Universitetinin Kral Kollecinde Belfast seherinin Kral Universitetinde Ksilol ve dimetilsikloheksan izomerlerinin oksidlesdirici ammonolizi Tsikloheksan karbohidrogenlerinin xlorlasdirma reaksiyasinda hidrogen atomlarinin xlorla evez olma qanuniyyetleri ve Doymamis aldehidlerin buxar fazasinda selektiv reduksiyasi movzularinda elmi meruzelerle cixis etmisdir 1970 ci ilde S C Mehdiyev Neft Kimya sintezi sahesinde AFR in elmi ve senaye nailiyyetleri ile tanis olmaq ucun Koln seherinde yerlesen Koln Kalk sirketine ezam olunmusdur ve Tsikloheksan karbohidrogenlerinin xlorlasdirma reaksiyasinda hidrogen atomlarinin xlorla evez olma qanuniyyetleri ve monoxlortsikloheksanlarin bezi cevrilmeleri movzusunda meruze etmisdir Akademik S C Mehdiyev neft uzre SSRI Milli Komitesinin Kimya bolmesinin uzvu qisminde 1971 ci ilde Moskva seherinde kecirilen VIII Umumdunya Neft Konqresinin istrakcisi ve meruzecisi olmusdur Akademik S C Mehdiyev 1973 1974 cu illerde Iraqin Neft tedqiqatlari institutunda neft kimya sahesinde elmi islerin teskili ve qardas xalqa elmi metodiki yardimin gosterilmesi ucun respublikamizdan ezam edilen numayende heyetinin rehberi olmusdur 1974 cu ilde ezamiyyet zamani Bagdadda kecirilen Neft senayesinde tedqiqatlara hesr olunmus Beynelxalq Konfransda Sovet Azerbaycaninda kimya elmi ve senayesinin 50 ilde inkisafi movzusunda meruze ile cixis etmisdir Akademik S C Mehdiyev naften karbohidrogenlerin kimyasi ve ince uzvi sintez istiqametlerde aparilan fundamental elmi islerin Azerbaycanda banisidir S C Mehdiyevin Azerbaycanin dunyada taninmis neft kimyacilarindan biri olmasina gore onun 100 illiyi 02 dekabr 2014 ile elaqedar respublikamizin elmi ictimaiyyetinin muracieti ve tovsiyesi esasinda 10 10 sayli 09 04 2014 tarixli AMEA nin Reyaset Heyeti terefinden qebul edilmis Qerarda onun adini Ismayilli rayonunun bir mektebine verilmesi ile ebedilesdirilmesi meselesi muvafiq qurum qarsisinda qaldirilmasi nezerde tutulmusdur Elmi tedqiqatlariS C Mehdiyevin apardigi elmi tedqiqatlarin neticeleri 580 den cox elmi eserde 85 aciq muelliflik sehadetnamesinde o cumleden 9 monoqrafiyada o cumleden nitriller sahesinde dunyada ilk monoqrafiya Nitrily naftenler sahesinde Pyati i shestichlennye aliciklicheskie uglevodorody ve s kitablarda ve 80 den artiq ixtirada oz eksini tapmisdir Onun elmi rehberliyi altinda 9 elmler doktoru ve 80 den cox elmler namizedi yetismisdir Elmi teskilati fealiyyetiS C Mehdiyev 1967 ci ilde Azerbaycan SSRI nin Kubada kecirilen dekadasinda numayende heyetinin uzvu olmusdur S C Mehdiyev 1967 ci ilde SSRI EA Umumi ve texniki kimya elmleri bolmesinin Neft Kimya problemi uzre Elmi Surasinin uzvu secilmisdir 1967 1973 cu illerde Azerbaycan SSR EA kimya elmleri bolmesinin akademik katibi Azerbaycan SSR EA Neft kimyasi problemi uzre Elmi Suranin sedri SSRI Nazirler Soveti nezdinde metbuat komitesi surasinin uzvu SSRI Milli Komitesi kimya bolmesinin uzvu idi Azerbaycan SSR EA kimya elmleri bolmesinin redaksiya nesriyyat surasinin sedri vezifesinde calismisdir Teltif ve mukafatlar1944 cu il SSRI Ali Sovetinin Reyaset Heyetinin Fermani ile Qafqazin mudafiesine gore medali 1945 ci il SSRI Ali Soveti Reyaset Heyetinin fermani ile 1941 1945 ci iller Boyuk Veten muharibesinde fedakar emeye gore medali 1952 ci il Fedekar emeye gore medali 1964 cu il Azerbaycan SSR Ali Soveti Reyaset Heyetinin Fexri Fermani 1970 ci il V I Leninin anadan olmasinin 100 illiyi serefine SSRI Ali Soveti Reyaset Heyetinin Fermani ile Fedekar emeye gore medali 1973 cu il D I Mendeleyev adina Umumittifaq Kimya Cemiyyeti Azerbaycan Idare Heyetinin diplomu 1975 ci il 1941 1945 ci iller Boyuk Veten muharibesinde qelebenin 30 illiyi medali 1977 ci il Beynelxalq Kimya 77 Moskva sergisinin diplomu D I Mendeleyev adina Umumittifaq Kimya Cemiyyetinin burunc medali 1984 cu il Xalqlar dostlugu ordeni Emekdar Elm Xadimi fexri adina layiq gorulmusdur Istinadlar Arxivlenmis suret 2022 07 09 tarixinde Istifade tarixi 2021 02 03 2013 07 27 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2013 09 28