Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kartof (lat. Solanum tuberosum) — bitkilər aləminin quşüzümüçiçəklilər dəstəsinin quşüzümükimilər fəsiləsinin quşüzümü cinsinə aid bitki növü.
| Kartof | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Yarımfəsilə: Triba: Cins: Növ: Kartof | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Əsasən, Cənubi və Mərkəzi Amerikada bitən 200-dək yabanı və mədəni növü məlumdur. Mədəni halda 2 növü – geniş yayılmış Çili kartofu (S. tuberosum) və And kartofu (S. andigenum) var. Çili kartofu 3–6 gövdədən ibarət, hündürlüyü 50–80 sm olan koldur. Yarpağı təklələkvarı bölümlüdür. Kök yumrularının forması girdə, oval, uzunsov, ləti ağ, sarı, çəhrayı, qırmızı və göydür. Üzərində spiral istiqamətində 3–4 tumurcuğu olan gözcüklər yerləşir. Kartofun tərkibində orta hesabla 76,3% su, 23,7% quru maddə, o cümlədən 17,5% nişasta, 0,5% şəkər, 1–2% zülal, 1%-dək , C, B1, B2, B6, PP, K vitaminləri və var. Xalq təbabətində kartof şirəsindən vərəmin, tənəffüs orqanlarının, mədə yarasının, onikibarmaq bağırsağın müalicəsində də istifadə edilir.
Tarixi
1565-ci ildə kartof ilk dəfə İspaniyaya, 17-ci əsrin sonunda Rusiyaya, 18-ci əsrin sonu 19-cu əsrin əvvəllərində Azərbaycana gətirilmişdir. Xəstəlikləri fitoftoroz, xərçəng, makrosporioz, dəmgil, qaraayaq, halqavari çürümə və s., zərərvericiləri kartof sovkası, kartof parabüzəni, Kolorado böcəyi və s.
Yayılması və məhsuldarlığı
Demək olar ki, kartof dünyanın bütün ölkələrində yayılmışdır. Dünya əkinçilik sistemində kartofun əkin sahəsi 20 milyon hektara yaxındır. Əkinlərin 35%-i Avropa ölkələrinin payına düşür. Polşa, Almaniya və Fransada əkin sahələri daha çoxdur. Azərbaycanda bu bitkinin əkin sahəsi 69–70 min ha. arasında tərəddüd edir. Ümumi məhsul istehsalı 1077114 ton, hektardan orta məhsuldarlıq 153 sentner (2008-ci il) olmuşdur.
Kartofun hər hektarında 120 sentnerdən aşağı məhsul götürülərsə, deməli təsərrüfat zərərlə işləyir.
Kartof bitkisi cərgəarası becərildiyindən, məhsulu yığıldıqdan sonra torpaq alaqsız və yumşaq olur. Odur ki, bu bitki dənli taxıl, dənli-paxlalı və texniki bitkilər üçün yaxşı sələf hesab olunur. Kartofu eyni tarlada dalbadal əkdikdə fitoftora xəstəliyinə tutulur, yumrular məftil qurdları və başqa zərərvericilər tərəfindən daha çox zədələnir.
Növbəli əkin tarlasında kartof yenidən əkilərsə orada dənli-paxlalılar və çoxillik paxlalı yem otlarının əkilməsi ilə yanaşı üzvi gübrələrin verilməsi vacibdir. Kartofu bütün kənd təsərrüfatı bitkilərindən sonra becərmək mümkündür. Ancaq, ən yaxşı sələflər altına üzvi gübrələr verilmiş payızlıq dənli taxıl bitkiləri, birilik paxlalılar (noxud, paxla, mərcimək və s.) və çoxillik paxlalı otların ikinci ilindən sonradır.
Torpaq-iqlim şəraitindən, təsərrüfatın istiqamətindən, təsərrüfatda əkin tarlasının strukturundan asılı olaraq becərilən kartof bitkisini növbəli əkinin müxtəlif bitkiləri ilə növbələndirmək olar.
Torpağın becərilməsi
Kartof üçün şum qatı dərin yumşaldılmalıdır ki, torpağın hava və nəmlik rejimi yaxşı nizamlansın. Hava və suyu yaxşı keçirən torpaqlarda kartof tez inkişaf edir və daha iri yumrular əmələ gətirir. Respublikamızın kartofçuluq rayonlarında əsas şum 25–30 sm dərinləyində ön kotancıqlı kotanla aparılır. Əsas şum zamanı şumaltı qatı yumşaltmaq üçün kotana torpaqdərinləşdirici də bərkitmək olar. Payızlıq dənli-taxıl bitkilərindən sonra tarla 6–8 sm dərinliyində üzlənir. Alaqlar cücərdikdən sonra 8–10 sm dərinliyində 2-ci üzləmə aparılır. Şum altına 15–20 ton hər hektara peyin, 2–3 sentner surepfosfat, 2–3 sentner kül, 1–2 kq manqan-sulfat verilir. Payız-qış aylarında şum qatındakı nəmlik qorunub saxlanır. Erkən yazda tarlada traktorun işləməsi mümkün olduğu vaxt tarla malalanır. Bir neçə gündən sonra 10–12 sm dərinliyində kultivasiya çəkilib torpaq yumşaldılır və daha sonra malalanıb hamarlanır. Əsas şumdan sonra yaza qədər torpaq çox kipləşibsə, yazda əsas şumun köndələninə 3–5 sm dayaz olmaqla şumlama aparılır. Bəzən təkrar şum əvəzinə 13–15 sm dərinliyində çizellə də yumşaldıla bilər. Hər iki tədbirdən sonra sahə dərhal malalanmalıdır.
Gübrələmə
Kartof gübrəyə tələbkar bitkidir. Üzvi və mineral gübrə verməklə məhsuldarlığı əhəmiyyətli dərəcədə artırmaq mümkündür. Kartof torpaqdan hər ton yumru və ona müvafiq yerüstü kütlə ilə 4–6 kq azot, 1,2–2 kq fosfor, 6–11 kq kalium, 2–4 kq kükürd, 2,5–5 kq kalsium aparır. Azotun hesabına əlavə məhsul artımı 58%, fosforun hesabına 22%, kaliumun hesabına isə 20% düşür. Kartof əkinlərinə üzvi gübrələrdən peyin verilməsi torpaq-iqlim şəraitindən asılı olaraq hektara 20 tondan 100 tonadək dəyişir.
Təkcə üzvi gübrə verilməsi kartofun qida elementlərinə olan əsas tələbini (tam tələbini) vegetasiyanın başlanğıcında ödəmir. Üzvi gübrə minerallaşıb asan həll olan birləşmələrə çevrilənə qədər mineral gübrələrin kartofun məhsulunu artırmaqda rolu böyükdür.
Fosfor və kalium gübrəsi əsas şum altına, azot və fosforun bir hissəsi səpin zamanı verilir.
Birinci yemləməni tam çıxışdan sonra, birinci becərmədən gec olmayaraq hektara 20–30 kq azot və 5–10 ton peyin şirəsi 4–5 dəfə su ilə duruldulmuş olur.
Boz və qara torpaqlarda hektara 10–20 kiloqram azot və 15–20 kiloqram fosfor verilir.
Xlorlu kalium gübrəsi kartof əkininə payızda şum altına verilməlidir ki, xlorun mənfi təsiri zərərsizləşsin.
Əgər kartof yüngül qranulometrik tərkibli torpaqlarda becərilirsə, digər gübrələrlə yanaşı hektara 40–50 kq maqneziumlu gübrə vermək lazımdır. Çünki bu həm məhsuldarlığı, həm də yumrularda nişastanın miqdarını artırır.
Səpin qabağı yumruların 0,05%-li mikroelement (bor, sink, mis, molibden) məhlulları ilə işlənilməsi müsbət nəticələr verərək, məhsuldarlığı 12–15% artırır.
Əkin materialının səpinə hazırlanması
Toxum üçün seçilmiş yumrmlar nazik qatla sərilib qurudulur. Günəş altında yumrular yaşıllaşır. Bu cür hazırlanmış yumrular ambarlarda yaza qədər saxlanılır. 70–80 qramlıq yumrular daha keyfiyyətli səpin materialı sayılır. Kütləsi 80 qr-dan ağır olan yumrular ərzaq üçün istifadə olunur. Yazda yumrular işıqlı binada 10–120C temperaturda 30–40 gün yarovizasiya edilir. Binada havanın nisbi rütubəti 80% olmalıdır.
Kartof yumruları yarovizasiyaya qoyulmamışdan qabaq 0,5%-li formalinlə dərmanlanır. 5 dəqiqə formalində saxlanılan yumrular 2 saat brezent materialda saxlanılır. Bu zaman xəstəlik törədən göbələklərin sporları məhv olur. Sonra açıq havada yumrular qurudulur. Dərmanlamaq üçün 1 ton yumruya 5–7 kq hesabı ilə TMTD və ya 0,02%-li mis kuporosu məhlulundan istifadə edilə bilər.
Əkindən qabaq yumrular zəif manqan-sulfat (0,15%-li), bor turşusu sink-sulfat (0,05%), ammonium-molbidenat (0,05%), kobalt-sulfat (0,01%-li), kalium-yod (0,01%-li) məhlulları ilə işlənir.
Yumruların əkinə hazırlanması
50–80 qr. kütləsi olan yumrulardan əkin materialı kimi istifadə olunması bioloji və iqtisadi cəhətdən daha çox məqsədəuyğun sayılır.
Yumrular bölünərkən və üzərində kəsiklər açarkən bıçaqlar müntəzəm sürətdə formalin məhlulu ilə (1:200-də duruldulmuş) dezinfeksiya edilməlidir.
Yumruların səpinə hazırlanması üçün ən çox yayılmış üsul yumruları havada qızdırmaqdır. Yumrular açıq meydançalarda (16–200C-də və 60–70% nisbi rütubətdə) 7–10 sutka qızdırılır. Bü müddətdə amilaza fermentinin fəallığı artır ki, bu da nişastanı şəkərə çevirməklə gözcüklərin qidalanmasını sürətləndirir, gözcüklərin tümürcüqları inkişaf edirlər və çıxışlar 4–5 gün tez alınır. Bu üsulla hektardan 20–50 sentner artıq məhsul götürmək mümkündür. Şəraitdən asılı olaraq cücərdilib əkilmiş sahələrdə hektardan 30–80 sentnerə qədər əlavə məhsul götürmək mümkündür. Səpinqabağı yumruları işıqda cücərtmə erkən əkinlər üçün daha səmərəlidir. Bu üsülla əkdikdə yumruların tərkibində 0,5–0,7% nişasta artır.
Daha tez məhsul almaq üçün yumruları quru halda cücərdirlər. Günəş şüaları altında, ya da 40–50 Vt/m² gücündə elektrik işığı verməklə işıqda 12–150C-də, 70–80% nisbi rütubətdə yumrular cücərdilir. Cücərtmə 15–25 gün davam edir. Bu müddətdən 0,5–1,5 sm uzunluqda yoğun və möhkəm cücərtilər əmələ gəlir, köklərə başlanğıc verən təpəciklər törəyir. Bəzən noxud irilikdə yaxşı yumrular əmələ gəlir. Bunlar uzana bilməmiş stolonlardır. Cücərdilmiş yumrular əkindən 7–10 gün sonra, cücərdilməmiş yumrular isə 15–20 gündən sonra cücərti verir.
Məhsuldarlıq hektarda olan gövdə sayından çox asılıdır. Ona görə də müxtəlif irilikdə əkin materialından istifadə etdikdə çalışmaq lazımdır ki, hektarda normal sayda gövdə olsun. Gövdələrin sayı yumruların iriliyi və qida sahəsindən asılıdır. Hektarda 200–230 min gövdə olması optimal sayılır. Əkin norması bilavasitə yumruların iriliyi və əkin sxemindən də asılıdır.
Əkin
Adətən kartofu bioloji xüsusiyyətlərindən asılı olaraq torpaqda 7–8oC istilik olduqda əkirlər, cücərtilər isə son yaz şaxtaları keçdikdən sonra çıxır.
Azərbaycanın aran rayonlarıda faraş kartofu fevralın 20 – dən martın axırına qədər əkirlər. Bu qədər uzun əkin müddəti olmasına baxmayaraq cücərtilər torpağın səthinə 8–10 apreldən çıxmağa başlayır. Bununla belə 16–17 apreldə baş verən 0,2–0,5oC son yaz şaxtaları cücərtiləri və cavan bitkilərin yerüstü hissəsini məhv edir. Ona görə faktiki olaraq açıq sahədə əkilmiş kartofun vegetasiyası 19–20 apreldən başlayır. Hesablamalar göstərir ki, hər gün əkinlərin gecikdirilməsi (optimal müddətdən sonra) məhsuldarlığı hektardan 3–5 sentnerə qədər aşağı salır. Erkən əkinlərdə yetişdirilmiş yumrularda möhkəm örtük toxumaları əmələ gəldiyinə görə onlar az zədələnir və yığım zamanı yaxşı yüklənirlər. Adətən tezyetişən sortlar erkən, sonra toxumluqlar və nəhayət gecyetişənlər əkilir. Əkinin fevraldan və martın əvvəlindən başlanması böyük əkin sahələrini əkməyə vaxt qazanmaq üçün əhəmiyyətlidir.
Azərbaycanda kartofun yay əkinləri də böyük əhəmiyyət kəsb edir. Yay əkinləri taxıl, bostan və dənli-paxlalı bitkilər yığıldıqdan sonra iyulun 20-dən avqustun 10-na qədər keçirilir. Yay əkini vahid sahədən 2 məhsul götürülməsini təmin etməklə günəş enerjisindən, torpaq, su, kənd təsərrüfatı maşınları, işçi qüvvəsindən daha səmərəli istifadə edilməsinə şərait yaradır. Yay əkinlərində yumrular xəstəliklərə daha az tutulur. Yay əkinlərindən götürülmüş toxumluq materiallardan daha güclü bitkilər alınır və onlar məhsuldar olurlar. Yay əkinlərində yumrular torpağın daha dərin qatına (12–15sm) basdırılmalıdır ki, nəmliklə yaxşı təmin edilsin.
Əkinə 12–20 gün qalmış torpaq quruyubsa sahə suvarılmalı, bir neçə gündən sonra 15–16 sm dərinliyində kultivatorla yumşaldılmalı və malalanmalıdır.
Respublikamızın iqlim şəraiti kartof əkinlərini noyabr-dekabr aylarında aparmaq üçün əlverişlidir. Yumrular torpaqda qalaraq erkən yazda cücərti verir və faraş məhsul götürülməsini təmin edir. Kartof məhsulu mayın axırı, iyunun əvvəllərində yığıldıqdan sonra ikinci məhsul götürmək üçün tarlaya qarğıdalı, günəbaxan, sorqo, çuğundur, kələm, lobya və s. bitkilər əkmək olar. Xırda sahələrdə və fərdi təsərrüfatlarda kartofu əllə əkirlər. İri təsərrüfatlarda kartofu ən çox 6 cərgəli KSM-6, SKQ-4 kartofəkənlə, ya da 4 cərgəli SN-4B-1və SN-4B-2 maşınları ilə əkirlər. İri cücərtili yumrular SƏ-4 markalı asma kartofəkənlə əkilir. Cərgəarası 60–70 sm, bitkiarası məsafə isə 20–40 sm-ə qədər götürülür. Hektarda optimal bitki sıxlığı bölgədən və torpaq tipindən asılı olaraq 45–55 min kol arasında dəyişir. Toxumluq material üçün bitki sıxlığını 60 minə qədər çatdırmaq lazımdır.
Kartofu əvvəl şırım açaraq yumruları dibə düzmək və şırımaçanla qonşu şırımı açdıqda üstünü torpaqla örtməklə də əkmək olur.
Yumruların əkilmə dərinliyi əmələ gələn stolonların və yumruların sayına çox təsir edir. Faraş kartofu ən çox 4–6 sm dərinliyə əkirlər, yumrunun zirvəsi yuxarı durmalıdır. Bu, isinən torpağın üst qatında yumrunun tez cücərməsinə şərait yaradır.
Dəmyə və çox quraq rayonlarda kartofu 12–15 sm və daha çox dərinliyə əkirlər. Faraş kartofu 1–2 dəfə, gecyetişən kartofun 2–3 dəfə dibini doldururlar. Çox quraq və dəmyə yerlərdə buxarlanmanın qarşısını almaq üçün, xüsusən dərin əkilən kartofun dibini doldurmurlar.
Əkinlərə qulluq. Qulluq işlərində əsas məqsəd torpağın yumşaq və alaqlardan təmiz saxlamasıdır. Suvarmalar və becərmələr yolu ilə torpağın rütubəti tarla su tutumunun 70–80%-i qədər saxlanmalıdır. Kartof cücərtiləri görünənə qədər tarlada alaq otlarının cücərtiləri alınarsa, yaxud torpaq səthində qaysaq əmələ gələrsə mala çəkilir. Malalamanı cücərtilərin boyu 10 sm olana qədər aparmaq olar. Vegetasiya müddətində 3–4 dəfə kultivasiya aparılır. Qranulometrik tərkibi yüngül olan torpaqlrda becərmə dərinliyi 5–7 sm, ağır torpaqlarda isə 10–15 sm hesab olunur.
Vegetasiya dövründə torpağın becərilməsi malalamalar, kultivatorlarla cərgə və bitki aralarının torpağını yumşaltma və dibdoldurmalardan ibarətdir.
Suvarma rejiminin böyük rolu vardır. Faraş kartof kütləvi cücərməyə qədər ən çoxu 1–2 dəfə suvarılır. Çox suvarıldıqda torpaq soyuyur, istilik, qida və hava rejimi pozulur. Kütləvi çiçəkləmə zamanı və ondan sonra 2–3 dəfə suvarılır. Bu müddətdə suvarmadıqda yumrular çox xırda olur.
Fitoftoroz kartofa ən çox zərər verən xəstəlikdir. Ona qarşı mübarizə üçün bitkiləri 1% -li bordo məhlulu ilə çilənir və hər 7–8 gündən bir təkrar edilir.
Azərbaycanda son vaxtlar Koloroda böcəyi geniş yayılmış və çox zərər verir. Son dövrlərdə Aktara preparatının tətbiqi daha yaxşı nəticə verir, hektara 120 qram sərf olunur.
Məhsulun yığılması
Məhsul tam yetişmə dövründə yığılır. Yetişmiş yumruların sıx, möhkəm epidermis qatı olur. Onlar qurumuş stolonlardan asanlıqla ayrılır. Azərbaycanda kartof polietilen altında becərildikdə aprelin 20–25-dən, açıq sahədə becərildikdə isə mayın 10–20-dən yığılmağa başlayır. Yaz-yay dövründə istifadə etmək üçün hissə-hissə qazılır, lakin bitkinin yerüstü kütləsi (bəlim) quruduqda yumrular kütləvi surətdə yetişir və birbaşa yığıla bilər. Yığılmış yumrular sərilərək qurudulur və iriliklərinə görə çeşidlənir (50 q, 50–80 q, 80 qramdan iri). Çeşidləndikdən sonra yumrular xüsusi anbarlarda saxlanılır. Yumruların tərkibində nəmlik 75% olduğundan tez xarab olur. Bunun üçün də saxlama müddətində optimal temperatur, nəmlik və hava qarışığı olmalıdır. Yumruları yükləyən və boşaldan zaman fikir vermək lazımdır ki, düşmə məsafəsi 30 sm-dən artıq olmasın. Yumruları bir yerdən başqa yerə daşımaq üçün yaxşı olar ki, yaşiklərdən, səbətlərdən və kisələrdən istifadə olunsun. Saxlamaq üçün yumrular anbarlarda 2,5–4 metr hündürlüyündə yığılır. Yumrular yaxşı havalanma gedən anbarlarda saxlanılır.
Yumrular anbarlarda yığıldıqdan sonra 3–4 həftə 15–160C temperaturda saxlanılır. Əgər yumrularda zədə yoxdursa temperaturu 180C-yə çatdırmaq olar. Nisbi rütubət 90–95% olmaqla müalicə müddəti 8–10 günə başa çatır. Soyutma (temperaturun aşağı endirilməsi) dövrü(2-ci dövr) 20–40 gün davam edir. Temperatur tədricən 2–40C-yə enir. Anbarlarda yumruların əsas saxlanması 2–40C-yə və havanın nisbi rütubəti 85–95%-ə bərabər olmalıdır.
Təyinatına görə kartof
Təyinatına görə kartof – aşxana kartofu, texniki kartof, yem kartofu və universal kartof qruplarına bölünür. Aşxana sortlu kartofda nişastanın miqdarı 12–18%-dir. Yem kartofu zülal, texniki kartof isə nişasta ilə (20%-dən çox) zəngin olmalıdır.
Tez və orta tezyetişən kartof sortlarına Volqa, Priekul, Epron, Falen, Iskra, Varmas, Sedov, Yaz kartofu, Voronej, Kuryer, Oktyabryonok, Volqalı və s. göstərilə bilər. Orta yetişən kartof sortlarına Alma, Ella, Oqonyok, Kameraz, Majestik, Yubel və s., orta gecyetişən kartof sortlarına Lorx, Korenev, Loşinski, Ostbote, Ora, Berlixinqen və s., gecyetişən sortlardan isə Voltman, Kandidat, Olyev, Temp, Foran, Fram, Belorusiya və s. göstərmək olar. Kartofun keyfiyyəti aşağıdakı tələblərə cavab verməlidir.
Kartofa yapışmış torpağın miqdarı 10 kq kartofu yuduqdan 2–3 dəqiqə sonra çəkməklə və kartofun səthindəki suyu nəzərə almamaq üçün təmiz kartofun çəkisindən 1% çıxmaqla hesablanır.
Maraqlı faktlar
- Vinsent Van Qoq 1885-ci ildə "Kartof yeyənlər (tablo)" adlı rəsm əsəri çəkmişdir.
İstinadlar
- Linnaeus C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 1. S. 185.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kartof lat Solanum tuberosum bitkiler aleminin qusuzumucicekliler destesinin qusuzumukimiler fesilesinin qusuzumu cinsine aid bitki novu KartofElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad AsteridsKlad Deste QusuzumuciceklilerFesile QusuzumukimilerYarimfesile Triba Cins QusuzumuNov KartofBeynelxalq elmi adiSolanum tuberosum L 1753Sekil axtarisiITIS 505272NCBI 4113EOL 47134908 Esasen Cenubi ve Merkezi Amerikada biten 200 dek yabani ve medeni novu melumdur Medeni halda 2 novu genis yayilmis Cili kartofu S tuberosum ve And kartofu S andigenum var Cili kartofu 3 6 govdeden ibaret hundurluyu 50 80 sm olan koldur Yarpagi teklelekvari bolumludur Kok yumrularinin formasi girde oval uzunsov leti ag sari cehrayi qirmizi ve goydur Uzerinde spiral istiqametinde 3 4 tumurcugu olan gozcukler yerlesir Kartofun terkibinde orta hesabla 76 3 su 23 7 quru madde o cumleden 17 5 nisasta 0 5 seker 1 2 zulal 1 dek C B1 B2 B6 PP K vitaminleri ve var Xalq tebabetinde kartof siresinden veremin teneffus orqanlarinin mede yarasinin onikibarmaq bagirsagin mualicesinde de istifade edilir Tarixi1565 ci ilde kartof ilk defe Ispaniyaya 17 ci esrin sonunda Rusiyaya 18 ci esrin sonu 19 cu esrin evvellerinde Azerbaycana getirilmisdir Xestelikleri fitoftoroz xerceng makrosporioz demgil qaraayaq halqavari curume ve s zerervericileri kartof sovkasi kartof parabuzeni Kolorado boceyi ve s Yayilmasi ve mehsuldarligiDemek olar ki kartof dunyanin butun olkelerinde yayilmisdir Dunya ekincilik sisteminde kartofun ekin sahesi 20 milyon hektara yaxindir Ekinlerin 35 i Avropa olkelerinin payina dusur Polsa Almaniya ve Fransada ekin saheleri daha coxdur Azerbaycanda bu bitkinin ekin sahesi 69 70 min ha arasinda tereddud edir Umumi mehsul istehsali 1077114 ton hektardan orta mehsuldarliq 153 sentner 2008 ci il olmusdur Kartofun her hektarinda 120 sentnerden asagi mehsul goturulerse demeli teserrufat zererle isleyir Kartof bitkisi cergearasi becerildiyinden mehsulu yigildiqdan sonra torpaq alaqsiz ve yumsaq olur Odur ki bu bitki denli taxil denli paxlali ve texniki bitkiler ucun yaxsi selef hesab olunur Kartofu eyni tarlada dalbadal ekdikde fitoftora xesteliyine tutulur yumrular meftil qurdlari ve basqa zerervericiler terefinden daha cox zedelenir Novbeli ekin tarlasinda kartof yeniden ekilerse orada denli paxlalilar ve coxillik paxlali yem otlarinin ekilmesi ile yanasi uzvi gubrelerin verilmesi vacibdir Kartofu butun kend teserrufati bitkilerinden sonra becermek mumkundur Ancaq en yaxsi selefler altina uzvi gubreler verilmis payizliq denli taxil bitkileri birilik paxlalilar noxud paxla mercimek ve s ve coxillik paxlali otlarin ikinci ilinden sonradir Torpaq iqlim seraitinden teserrufatin istiqametinden teserrufatda ekin tarlasinin strukturundan asili olaraq becerilen kartof bitkisini novbeli ekinin muxtelif bitkileri ile novbelendirmek olar Torpagin becerilmesiKartof ucun sum qati derin yumsaldilmalidir ki torpagin hava ve nemlik rejimi yaxsi nizamlansin Hava ve suyu yaxsi keciren torpaqlarda kartof tez inkisaf edir ve daha iri yumrular emele getirir Respublikamizin kartofculuq rayonlarinda esas sum 25 30 sm derinleyinde on kotanciqli kotanla aparilir Esas sum zamani sumalti qati yumsaltmaq ucun kotana torpaqderinlesdirici de berkitmek olar Payizliq denli taxil bitkilerinden sonra tarla 6 8 sm derinliyinde uzlenir Alaqlar cucerdikden sonra 8 10 sm derinliyinde 2 ci uzleme aparilir Sum altina 15 20 ton her hektara peyin 2 3 sentner surepfosfat 2 3 sentner kul 1 2 kq manqan sulfat verilir Payiz qis aylarinda sum qatindaki nemlik qorunub saxlanir Erken yazda tarlada traktorun islemesi mumkun oldugu vaxt tarla malalanir Bir nece gunden sonra 10 12 sm derinliyinde kultivasiya cekilib torpaq yumsaldilir ve daha sonra malalanib hamarlanir Esas sumdan sonra yaza qeder torpaq cox kiplesibse yazda esas sumun kondelenine 3 5 sm dayaz olmaqla sumlama aparilir Bezen tekrar sum evezine 13 15 sm derinliyinde cizelle de yumsaldila biler Her iki tedbirden sonra sahe derhal malalanmalidir Gubreleme Kartof gubreye telebkar bitkidir Uzvi ve mineral gubre vermekle mehsuldarligi ehemiyyetli derecede artirmaq mumkundur Kartof torpaqdan her ton yumru ve ona muvafiq yerustu kutle ile 4 6 kq azot 1 2 2 kq fosfor 6 11 kq kalium 2 4 kq kukurd 2 5 5 kq kalsium aparir Azotun hesabina elave mehsul artimi 58 fosforun hesabina 22 kaliumun hesabina ise 20 dusur Kartof ekinlerine uzvi gubrelerden peyin verilmesi torpaq iqlim seraitinden asili olaraq hektara 20 tondan 100 tonadek deyisir Tekce uzvi gubre verilmesi kartofun qida elementlerine olan esas telebini tam telebini vegetasiyanin baslangicinda odemir Uzvi gubre minerallasib asan hell olan birlesmelere cevrilene qeder mineral gubrelerin kartofun mehsulunu artirmaqda rolu boyukdur Fosfor ve kalium gubresi esas sum altina azot ve fosforun bir hissesi sepin zamani verilir Birinci yemlemeni tam cixisdan sonra birinci becermeden gec olmayaraq hektara 20 30 kq azot ve 5 10 ton peyin siresi 4 5 defe su ile duruldulmus olur Boz ve qara torpaqlarda hektara 10 20 kiloqram azot ve 15 20 kiloqram fosfor verilir Xlorlu kalium gubresi kartof ekinine payizda sum altina verilmelidir ki xlorun menfi tesiri zerersizlessin Eger kartof yungul qranulometrik terkibli torpaqlarda becerilirse diger gubrelerle yanasi hektara 40 50 kq maqneziumlu gubre vermek lazimdir Cunki bu hem mehsuldarligi hem de yumrularda nisastanin miqdarini artirir Sepin qabagi yumrularin 0 05 li mikroelement bor sink mis molibden mehlullari ile islenilmesi musbet neticeler vererek mehsuldarligi 12 15 artirir Ekin materialinin sepine hazirlanmasiToxum ucun secilmis yumrmlar nazik qatla serilib qurudulur Gunes altinda yumrular yasillasir Bu cur hazirlanmis yumrular ambarlarda yaza qeder saxlanilir 70 80 qramliq yumrular daha keyfiyyetli sepin materiali sayilir Kutlesi 80 qr dan agir olan yumrular erzaq ucun istifade olunur Yazda yumrular isiqli binada 10 120C temperaturda 30 40 gun yarovizasiya edilir Binada havanin nisbi rutubeti 80 olmalidir Kartof yumrulari yarovizasiyaya qoyulmamisdan qabaq 0 5 li formalinle dermanlanir 5 deqiqe formalinde saxlanilan yumrular 2 saat brezent materialda saxlanilir Bu zaman xestelik toreden gobeleklerin sporlari mehv olur Sonra aciq havada yumrular qurudulur Dermanlamaq ucun 1 ton yumruya 5 7 kq hesabi ile TMTD ve ya 0 02 li mis kuporosu mehlulundan istifade edile biler Ekinden qabaq yumrular zeif manqan sulfat 0 15 li bor tursusu sink sulfat 0 05 ammonium molbidenat 0 05 kobalt sulfat 0 01 li kalium yod 0 01 li mehlullari ile islenir Yumrularin ekine hazirlanmasi 50 80 qr kutlesi olan yumrulardan ekin materiali kimi istifade olunmasi bioloji ve iqtisadi cehetden daha cox meqsedeuygun sayilir Yumrular bolunerken ve uzerinde kesikler acarken bicaqlar muntezem suretde formalin mehlulu ile 1 200 de duruldulmus dezinfeksiya edilmelidir Yumrularin sepine hazirlanmasi ucun en cox yayilmis usul yumrulari havada qizdirmaqdir Yumrular aciq meydancalarda 16 200C de ve 60 70 nisbi rutubetde 7 10 sutka qizdirilir Bu muddetde amilaza fermentinin fealligi artir ki bu da nisastani sekere cevirmekle gozcuklerin qidalanmasini suretlendirir gozcuklerin tumurcuqlari inkisaf edirler ve cixislar 4 5 gun tez alinir Bu usulla hektardan 20 50 sentner artiq mehsul goturmek mumkundur Seraitden asili olaraq cucerdilib ekilmis sahelerde hektardan 30 80 sentnere qeder elave mehsul goturmek mumkundur Sepinqabagi yumrulari isiqda cucertme erken ekinler ucun daha semerelidir Bu usulla ekdikde yumrularin terkibinde 0 5 0 7 nisasta artir Daha tez mehsul almaq ucun yumrulari quru halda cucerdirler Gunes sualari altinda ya da 40 50 Vt m gucunde elektrik isigi vermekle isiqda 12 150C de 70 80 nisbi rutubetde yumrular cucerdilir Cucertme 15 25 gun davam edir Bu muddetden 0 5 1 5 sm uzunluqda yogun ve mohkem cucertiler emele gelir koklere baslangic veren tepecikler toreyir Bezen noxud irilikde yaxsi yumrular emele gelir Bunlar uzana bilmemis stolonlardir Cucerdilmis yumrular ekinden 7 10 gun sonra cucerdilmemis yumrular ise 15 20 gunden sonra cucerti verir Mehsuldarliq hektarda olan govde sayindan cox asilidir Ona gore de muxtelif irilikde ekin materialindan istifade etdikde calismaq lazimdir ki hektarda normal sayda govde olsun Govdelerin sayi yumrularin iriliyi ve qida sahesinden asilidir Hektarda 200 230 min govde olmasi optimal sayilir Ekin normasi bilavasite yumrularin iriliyi ve ekin sxeminden de asilidir Ekin Adeten kartofu bioloji xususiyyetlerinden asili olaraq torpaqda 7 8oC istilik olduqda ekirler cucertiler ise son yaz saxtalari kecdikden sonra cixir Azerbaycanin aran rayonlarida faras kartofu fevralin 20 den martin axirina qeder ekirler Bu qeder uzun ekin muddeti olmasina baxmayaraq cucertiler torpagin sethine 8 10 aprelden cixmaga baslayir Bununla bele 16 17 aprelde bas veren 0 2 0 5oC son yaz saxtalari cucertileri ve cavan bitkilerin yerustu hissesini mehv edir Ona gore faktiki olaraq aciq sahede ekilmis kartofun vegetasiyasi 19 20 aprelden baslayir Hesablamalar gosterir ki her gun ekinlerin gecikdirilmesi optimal muddetden sonra mehsuldarligi hektardan 3 5 sentnere qeder asagi salir Erken ekinlerde yetisdirilmis yumrularda mohkem ortuk toxumalari emele geldiyine gore onlar az zedelenir ve yigim zamani yaxsi yuklenirler Adeten tezyetisen sortlar erken sonra toxumluqlar ve nehayet gecyetisenler ekilir Ekinin fevraldan ve martin evvelinden baslanmasi boyuk ekin sahelerini ekmeye vaxt qazanmaq ucun ehemiyyetlidir Azerbaycanda kartofun yay ekinleri de boyuk ehemiyyet kesb edir Yay ekinleri taxil bostan ve denli paxlali bitkiler yigildiqdan sonra iyulun 20 den avqustun 10 na qeder kecirilir Yay ekini vahid saheden 2 mehsul goturulmesini temin etmekle gunes enerjisinden torpaq su kend teserrufati masinlari isci quvvesinden daha semereli istifade edilmesine serait yaradir Yay ekinlerinde yumrular xesteliklere daha az tutulur Yay ekinlerinden goturulmus toxumluq materiallardan daha guclu bitkiler alinir ve onlar mehsuldar olurlar Yay ekinlerinde yumrular torpagin daha derin qatina 12 15sm basdirilmalidir ki nemlikle yaxsi temin edilsin Ekine 12 20 gun qalmis torpaq quruyubsa sahe suvarilmali bir nece gunden sonra 15 16 sm derinliyinde kultivatorla yumsaldilmali ve malalanmalidir Respublikamizin iqlim seraiti kartof ekinlerini noyabr dekabr aylarinda aparmaq ucun elverislidir Yumrular torpaqda qalaraq erken yazda cucerti verir ve faras mehsul goturulmesini temin edir Kartof mehsulu mayin axiri iyunun evvellerinde yigildiqdan sonra ikinci mehsul goturmek ucun tarlaya qargidali gunebaxan sorqo cugundur kelem lobya ve s bitkiler ekmek olar Xirda sahelerde ve ferdi teserrufatlarda kartofu elle ekirler Iri teserrufatlarda kartofu en cox 6 cergeli KSM 6 SKQ 4 kartofekenle ya da 4 cergeli SN 4B 1ve SN 4B 2 masinlari ile ekirler Iri cucertili yumrular SE 4 markali asma kartofekenle ekilir Cergearasi 60 70 sm bitkiarasi mesafe ise 20 40 sm e qeder goturulur Hektarda optimal bitki sixligi bolgeden ve torpaq tipinden asili olaraq 45 55 min kol arasinda deyisir Toxumluq material ucun bitki sixligini 60 mine qeder catdirmaq lazimdir Kartofu evvel sirim acaraq yumrulari dibe duzmek ve sirimacanla qonsu sirimi acdiqda ustunu torpaqla ortmekle de ekmek olur Yumrularin ekilme derinliyi emele gelen stolonlarin ve yumrularin sayina cox tesir edir Faras kartofu en cox 4 6 sm derinliye ekirler yumrunun zirvesi yuxari durmalidir Bu isinen torpagin ust qatinda yumrunun tez cucermesine serait yaradir Demye ve cox quraq rayonlarda kartofu 12 15 sm ve daha cox derinliye ekirler Faras kartofu 1 2 defe gecyetisen kartofun 2 3 defe dibini doldururlar Cox quraq ve demye yerlerde buxarlanmanin qarsisini almaq ucun xususen derin ekilen kartofun dibini doldurmurlar Ekinlere qulluq Qulluq islerinde esas meqsed torpagin yumsaq ve alaqlardan temiz saxlamasidir Suvarmalar ve becermeler yolu ile torpagin rutubeti tarla su tutumunun 70 80 i qeder saxlanmalidir Kartof cucertileri gorunene qeder tarlada alaq otlarinin cucertileri alinarsa yaxud torpaq sethinde qaysaq emele gelerse mala cekilir Malalamani cucertilerin boyu 10 sm olana qeder aparmaq olar Vegetasiya muddetinde 3 4 defe kultivasiya aparilir Qranulometrik terkibi yungul olan torpaqlrda becerme derinliyi 5 7 sm agir torpaqlarda ise 10 15 sm hesab olunur Vegetasiya dovrunde torpagin becerilmesi malalamalar kultivatorlarla cerge ve bitki aralarinin torpagini yumsaltma ve dibdoldurmalardan ibaretdir Suvarma rejiminin boyuk rolu vardir Faras kartof kutlevi cucermeye qeder en coxu 1 2 defe suvarilir Cox suvarildiqda torpaq soyuyur istilik qida ve hava rejimi pozulur Kutlevi cicekleme zamani ve ondan sonra 2 3 defe suvarilir Bu muddetde suvarmadiqda yumrular cox xirda olur Fitoftoroz kartofa en cox zerer veren xestelikdir Ona qarsi mubarize ucun bitkileri 1 li bordo mehlulu ile cilenir ve her 7 8 gunden bir tekrar edilir Azerbaycanda son vaxtlar Koloroda boceyi genis yayilmis ve cox zerer verir Son dovrlerde Aktara preparatinin tetbiqi daha yaxsi netice verir hektara 120 qram serf olunur Mehsulun yigilmasiMehsul tam yetisme dovrunde yigilir Yetismis yumrularin six mohkem epidermis qati olur Onlar qurumus stolonlardan asanliqla ayrilir Azerbaycanda kartof polietilen altinda becerildikde aprelin 20 25 den aciq sahede becerildikde ise mayin 10 20 den yigilmaga baslayir Yaz yay dovrunde istifade etmek ucun hisse hisse qazilir lakin bitkinin yerustu kutlesi belim quruduqda yumrular kutlevi suretde yetisir ve birbasa yigila biler Yigilmis yumrular serilerek qurudulur ve iriliklerine gore cesidlenir 50 q 50 80 q 80 qramdan iri Cesidlendikden sonra yumrular xususi anbarlarda saxlanilir Yumrularin terkibinde nemlik 75 oldugundan tez xarab olur Bunun ucun de saxlama muddetinde optimal temperatur nemlik ve hava qarisigi olmalidir Yumrulari yukleyen ve bosaldan zaman fikir vermek lazimdir ki dusme mesafesi 30 sm den artiq olmasin Yumrulari bir yerden basqa yere dasimaq ucun yaxsi olar ki yasiklerden sebetlerden ve kiselerden istifade olunsun Saxlamaq ucun yumrular anbarlarda 2 5 4 metr hundurluyunde yigilir Yumrular yaxsi havalanma geden anbarlarda saxlanilir Yumrular anbarlarda yigildiqdan sonra 3 4 hefte 15 160C temperaturda saxlanilir Eger yumrularda zede yoxdursa temperaturu 180C ye catdirmaq olar Nisbi rutubet 90 95 olmaqla mualice muddeti 8 10 gune basa catir Soyutma temperaturun asagi endirilmesi dovru 2 ci dovr 20 40 gun davam edir Temperatur tedricen 2 40C ye enir Anbarlarda yumrularin esas saxlanmasi 2 40C ye ve havanin nisbi rutubeti 85 95 e beraber olmalidir Teyinatina gore kartofTeyinatina gore kartof asxana kartofu texniki kartof yem kartofu ve universal kartof qruplarina bolunur Asxana sortlu kartofda nisastanin miqdari 12 18 dir Yem kartofu zulal texniki kartof ise nisasta ile 20 den cox zengin olmalidir Tez ve orta tezyetisen kartof sortlarina Volqa Priekul Epron Falen Iskra Varmas Sedov Yaz kartofu Voronej Kuryer Oktyabryonok Volqali ve s gosterile biler Orta yetisen kartof sortlarina Alma Ella Oqonyok Kameraz Majestik Yubel ve s orta gecyetisen kartof sortlarina Lorx Korenev Losinski Ostbote Ora Berlixinqen ve s gecyetisen sortlardan ise Voltman Kandidat Olyev Temp Foran Fram Belorusiya ve s gostermek olar Kartofun keyfiyyeti asagidaki teleblere cavab vermelidir Kartofa yapismis torpagin miqdari 10 kq kartofu yuduqdan 2 3 deqiqe sonra cekmekle ve kartofun sethindeki suyu nezere almamaq ucun temiz kartofun cekisinden 1 cixmaqla hesablanir Maraqli faktlarVinsent Van Qoq 1885 ci ilde Kartof yeyenler tablo adli resm eseri cekmisdir IstinadlarLinnaeus C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 1 S 185 Hemcinin baxKartof uzre Beynelxalq Merkez Kartof sorbasi