Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Siyasi mədəniyyət — mənəvi mədəniyyətin tərkib hissəsi olan siyasi mədəniyyət politologiya elminin mühüm anlayışlarından biridir. Siyasi mədəniyyət anlayışı iki mənada işlənir. Geniş mənada siyasi mədəniyyət bəşər cəmiyyətinin yaratmış olduğu ümumi mədəniyyətin bir hissəsi kimi işlənir. Yəni bu halda iqtisadi mədəniyyət, dini mədəniyyət, əxlaqi mədəniyyət və s. kimi hər bir cəmiyyətdə siyasi mədəniyyət də mövcuddur. Onlar bir-biri ilə sıx bağlıdır. Dar mənada siyasi mədəniyyət hər bir fərdin, sosial qrupun, sinfin və ya millətin siyasi davranış və fəaliyyət qaydalarının, onların siyasətdə, siyasi hakimiyyətə münasibətlərinin ifadəsi kimi başa düşülür.
«Siyasi mədəniyyət» anlayışını politologiya elminə ilk dəfə Amerika politoloqları Q.Almond və S.Verba gətirmiş və onu politologiya elminin mühüm kateqoriyalarından biri kimi şərh etmişlər. Q.Almond və S.Verba «Vətəndaş mədəniyyəti» əsərində siyasi mədəniyyətin cəmiyyətin siyasi sistemində, siyasi rejimlərdəki rolunu yüksək qiymətləndirərək belə bir ümumi nəticəyə gəlmişlər ki, demokratiyanın inkişafı və demokratik rejimin meydana gəlməsi və formalaşması hər şeydən əvvəl, yüksək siyasi mədəniyyət tələb edir və onun sayəsində mümkündür.
Siyasi mədəniyyət bütövlükdə siyasi davranış siyasi biliklərə yiyələnmək, siyasi baxışları qiymətləndirmək, nəhayət, siyasi fəaliyyət mədəniyyətidir. Siyasi mədəniyyətin subyekti cəmiyyət, siniflər, sosial qruplar, siyasi partiyalar, təsisatlar, şəxslər və s. ola bilər.
Siyasi mədəniyyətdən bəhs edən alimlər, eləcə də politoloqlar onun təsnifatını verməyə çalışmışlar. Burada onlar müxtəlif amillər əsasında siyasi mədəniyyətin müxtəlif tiplərini, yaxud növlərini qeyd edirlər. Q.Almond və Q.Pauel siyasi mədəniyyətin iki əsas tipini müəyyən etmişlər. Birincisi, ənənəvi siyasi mədəniyyət - bu əsasən ayrı-ayrı siyasi sistemlərdə nəsildən-nəslə verilərək davam etdirilən mədəniyyətdir ki, artıq o, ənənəyə çevrilmişdir və bir çox ölkələrdə ondan geniş istifadə edilir. Bu halda bəzi xalqlar dövlətçilik sahəsində, onun idarə olunması və keçmiş qaydaları qoruyub saxlaması təcrübəsini mühafizə edərək nəsildən-nəslə verib ənənəyə çevirmişlər. Siyasi mədəniyyətin ikinci tipi kimi dünyəvi siyasi mədəniyyəti ön plana çəkən Q.Almond qeyd edir ki, bu zaman dövlətçilikdə, idarəçilikdə ümumiyyətlə, siyasi sistemdə praqmatizm əsas götürülür, habelə yeni siyasi partiyalarla, yeni quruluşlarla sazişə girilir, yeni dövrün tələbləri nəzərə alınır. Siyasi mədəniyyət cəmiyyətin siyasi həyatında davranış normalarını, fəaliyyət qaydalarını müəyyən etməklə yanaşı, həm də bu norma və qaydaları təyin edir.
Siyasi mədəniyyətin təsnifatından bəhs edərkən onu ümumiləşmiş halda iki qrupa bölmək olar.Bir siyasi hakimiyyətdə olanların siyasi mədəniyyəti, digəri isə geniş əhali təbəqələrinin siyasi mədəniyyəti. Başqa sözlə desək, idarə edənlərin və idarə olunanların siyasi mədəniyyəti. Bu hər bir siyasi rejimdə, hər bir cəmiyyətdə müxtəlif ola bilər. Siyasi mədəniyyətin təsnifatını eyni zamanda ictimai - iqtisadi formasiyalar üzrə, həmin formasiyalarda mövcud olan dövlətin tiplərinə görə vermək olar. Bu cür yanaşmada quldarlıq tipli, feodal və kapitalist tipli, habelə sosialist tipli siyasi mədəniyyətdən söhbət gedə bilər. Siyasi quruluş və siyasi rejimlərə görə isə demokratik, avtoritar, totalitar, mühafizəkar və s. siyasi mədəniyyət haqqında danışmaq olar. Cəmiyyətin sinfi strukturuna və hakimiyyətə münasibətlərinə görə hakim və məzlum, burjua və fəhlə, varlı və yoxsul və s. və i.a. siniflərin, sosial qrupların siyasi mədəniyyətləri fərqlidir. Milli etnik münasibətlərə görə beynəlmiləl, dünyəvi, milli, millətçi, şovinist, hegemon və s. kimi siyasi mədəniyyət diqqəti cəlb edir.
Ümummilli mədəniyyət bütövlükdə ictimai həyatın tamlığını və birliyini təmin etdiyi kimi, onun tərkib hissəsi olan siyasi mədəniyyət də özünün siyasi davranış prinsipləri, norma və idealları ilə cəmiyyətin siyasi həyatının, ümumiyyətlə, siyasi sferanın tamlığını, bütövlüyünü təmin edir. Siyasi mədəniyyəti siyasi birliyə daxil olan əhalinin böyük əksəriyyəti tərəfindən bəyənilən və qəbul edilən sərvət-normativ sistem kimi şərh etmək olar. Bura bir sıra siyasi sistemlərə aid olan inamlar məqsədlər, istiqamətlər, simvollar və siyasi təcrübəyə aid olan digər davranış və normalar daxildir. Burada isə əsas yeri siyasi sistemin formalaşmasına və bunun stabilliyinin təmin edilməsinə, qorunub saxlanılmasına kömək edən inam və məqsədlər tutur. Belə bir cəhəti də nəzərdən qaçırmaq olmaz ki, siyasi mədəniyyət heç də yalnız mövcud siyasi sistemin xeyrinə olan, onun möhkəmlənməsinə kömək edən müsbət amillərdən ibarət deyildir. Belə ki, həmin amillərin əhalinin əksəriyyəti tərəfindən qəbul edilməsini iddia etmək fikir və mövqe müxtəlifliyinin inkar edilməsi demək olardı. Əslində mövcud siyasi sistemdə əsas və müəyyənedici amil mövcud quruluşun qanuniliyinə olan inam və məqsəd birliyidir.
Beləliklə, siyasi mədəniyyət siyasi sistemdə, onun əməli fəaliyyətində qüvvədə olan normaların, davranışların, ictimai-siyasi təsisatların və s. qarşılıqlı münasibətlərinə aid olan ideyaları konsepsiyaları, inamları, nəsildən-nəslə keçib formalaşan siyasi ənənələri, insanların mövcud ictimai-siyasi sistemə, onun idarə və təsisatlarına olan münasibətlərini əhatə edir.
Siyasi mədəniyyət müəyyən funksiyalar yerinə yetirir. Bu funksiyalar - cəmiyyət həyatının demokratikləşdirilməsi; xalqın dövlətin idarə edilməsində iştirakının təmin edilməsi; siyasi baxışların dövrlə bağlı yeniləşməsi; baş verən siyasi hadisə və proseslərdə aşkarlığın olması; siyasi proseslərdə xalqın iştirakı və rolu; siyasi rəhbərlik və ideya rəhbərliyində iştirakı və s. Eləcə də inkişaf etmiş cəmiyyətlərdə ahəngdarlığın və dinamik inkişafın pozulmaması, siyasi stabilliyin saxlanılması, istehsalın durmadan artması və iqtisadiyyatın inkişafı, əhalinin durmadan artan maddi və mənəvi ehtiyaclarının dolğun ödənilməsi mənafeyi yüksək siyasi mədəniyyət zəminində bütün siyasi qüvvələrin, hətta onlar bir-birinə əks qütblərdə dayansalar belə, bir araya gəlməli, vətəndaş həmrəyliyi göstərməli, vahid siyasi və ideya xətti hazırlamaladır. Müasir dövrdə Azərbaycanın sosial-iqtisadi ictimai-siyasi vəziyyəti cəmiyyətimizdə mövcud olan siyasi qüvvələrin ölkənin siyasi sistemində iştirak edən və etməyən bütün siyasi partiya və qurumların respublikanın iqtisadi, sosial, mədəni inkişafı naminə təhrik edildiyimiz müharibədən xilas olmaq, itirilmiş torpaqlarımızı geri qaytarmaq naminə bir araya gəlməli, bu vəziyyətdən çıxmaq üçün vahid xətt işləyib hazırlamalı və beləliklə də yüksək siyasi mədəniyyət nümayiş etdirməlidirlər.
Qeyd etmək lazımdır ki, mənəvi mədəniyyətin tərkib hissəsi kimi siyasi mədəniyyət öz təsirini mənəvi paklıq, mənəvi təmizlik , sözlə işin uyğunluğu, doğruçuluq, prinsipiallıq və s. kimi keyfiyyətlər üzərində qurmalı, onu tikməli və ucaltmalıdır. Ona görə də siyasi mədəniyyətin funksiyalarından bəhs edərkən onun əsas funksiyalarından biri kimi məhz cəmiyyət üzvlərinin ehtiyac və tələblərinə diqqətlə, qayğı ilə yanaşmaqdan, onların ödənilməsi qeydinə qalmaqdan ibarətdir. Bu ehtiyac və tələblər isə insan həyatının bütün sahələrini əhatə edəcək qədər çoxtərəfli və əhatəlidir. Bu adi sosial-məişət problemlərindən tutmuş iqtisadi, siyasi, mənəvi ehtiyacları, maraq və mənafeləri nəzərə almağı, onun ödənilməsi ilə şərtlənir. Bu ehtiyac və tələblər ayrı-ayrı fərdlərdən tutmuş ailələrə, sosial qruplar, siniflər, bütövlükdə cəmiyyət və millət səviyyəsinə qədər geniş miqyaslıdır və cəmiyyətin bütün üzvləri onunla yaşayır. Bu ehtiyaclara etinasızlıq mədəniyyətsizlikdir. Bundan əlavə siyasi mədəniyyət sahəsində qazanılmış müsbət irsi, mütərəqqi cəhətləri, yüksək dəyərləri qoruyub saxlamaq, onları inkişaf etdirmək və geniş yaymaq, gələcək nəsillərə çatdırmaq, siyasi mədəniyyətin başlıca funksiyalarındandır. Siyasi mədəniyyət sahəsində əldə olunan mühüm yenilik və nailiyyətlərin, dəyərlərin, demokratik norma və davranışların bir dövlət, bir millət çərçivəsində məhdudlaşdırmaq deyil, onları millətlər və dövlətlər arasında yaymaq siyasi mədəniyyətin çox mühüm funksiyasıdır.
Onu da qeyd etmək lazımdır ki, siyasi mədəniyyətin yerinə yetirdiyi funksiyalar hər bir siyasi sistemdə, onların xarakterindən asılı olaraq müxtəlif ola bilir və siyasi quruluşuda baş verən dəyişikliklə əlaqədar olaraq dəyişilə bilir. Demokratik ölkələrdə, sivilizasiyalı cəmiyyətlərdə siyasi mədəniyyət yüksək səviyyədə olur və ölkədə aşkarlıq hökm sürür. İstər siyasi həyatda, istərsə də ictimai-iqtisadi həyatda baş verən hadisə və proseslər haqqında inkişaf və irəliləmələr nöqsan və durğunluq, geriləmə halları, onların səbəbləri haqqında düzgün izah və şərhlər verilir, açıqlamalar olur. Siyasi mədəniyyətin əsas funksiyalarından biri kimi cəmiyyətin demokratikləşməsi, xalqın ölkənin idarəedilməsində iştirak üçün şərait yaradılması, şəxsiyyətin öz imkan və bacarığını inkişaf etdirməsi, ondan cəmiyyətin xeyrinə istifadə edə bilməsi imkanlarının yaradılmasından ibarətdır. Siyasi mədəniyyət cəmiyyət üzvlərinin, ölkə vətəndaşlarının siyasi quruluşa münasibəti, siyasi biliklərə yiyələnmək səviyyəsi, siyasi fəaliyyətlərinin təcəssümüdür. Deməli, siyasi mədəniyyətin tərkibini təşkil edən komponentlər əsasən insanların siyasi sistemə olan inamları, siyasi fəaliyyətləri, siyasi biliklərinin səviyyəsidir və s.
Siyasi mədəniyyətin formalaşması və onun uzunömürlülüyünü təmin edən əsas amil mövcud siyasi sistemin legitimliyinə əhalinin, cəmiyyət üzvlərinin inamıdır, bu inamın səviyyəsidir. İnsanların siyasi davranış normaları, siyasi ideyalar, inamlar, siyasi biliklər - bir sözlə siyasi mədəniyyətin bütün hissələri mövcud cəmiyyətin siyasi birliyini, siyasi bütövlüyünü təmin edir. Siyasi mədəniyyət o vaxt daha yüksək səviyyəyə qalxa bilər və daha yüksək inkişaf pillələrinə ucala bilər ki, ölkədə, cəmiyyətdə insanların maraq və mənafelərinin lazımı səviyyədə ödənilməsi qeydinə qalınsın, insanların hüquqları, azadlıqları və bərabərlikləri təmin olunsun, mədəni səviyyəsi yüksək olan demokratik ölkələrin təcrübəsindən istifadə edilsin, ümumbəşəri dəyərlərdən bəhrələnilsin. Ümumiyyətlə götürdükdə insanın yaşadığı ictimai mühitin siyasi mədəniyyətin formalaşmasında çox böyük və müəyyənedici rolu vardır. Burada sağlam mühit: demokratik siyasi sistem, fikir plüralizmi, iqtisadiyyatın yüksək inkişafı, ədalətin hökmran olması, aşkarlıq həyatın bütün sahələrində inkişaf və yüksəlişin, habelə düzgünlük və geriliyin səbəbləri, onların düzgün və elmi şəkildə qərəzsiz izahı və şərhi, yüksək siyasi mədəniyyət, zəngin siyasi sərvətlərin siyasi nikbinliyin yaranması və formalaşması üçün başlıca şərtdir. Qeyri-sağlam mühit isə: totalitar, inzibati-amirlik rejimi, azadfikirliyə yol verilməməsi aşkarlığın olmaması, ölkədə baş verən hadisə və proseslərin üstüörtülü qalması, xalqın bu hadisə və proseslərdən xəbərsiz olması, onlar haqqında ya düzgün məlumat verilməməsi, ya da heç bir məlumat verilməməsi, iqtisadiyyatın, mədəniyyətin aşağı səviyyədə olması, sosial vəziyyətin pis olması, ümumiyyətlə, əhalinin ehtiyac və tələblərinin ödənilməməsi siyasi nikbinlik yarada bilməz və belə ölkələrdə siyasi mədəniyyət də aşağı səviyyədə olur.
Siyasi mədəniyyətin meydana gəlməsi və inkişafında tərbiyənin böyük rolu vardır. Tərbiyə işinin təşkili və onun istiqamətindən asılı olaraq siyasi mədəniyyət öz mahiyyətinə görə müxtəlif cür ola bilər. Tərbiyə işi isə ilk növbədə ailədən başlayır və onun miqyası getdikcə genişlənərək məktəblərdə, əmək kollektivlərində, sosial qruplarda, daha geniş miqyas alır və nəhayət dövlət və cəmiyyət səviyyəsinə yüksəlir, tamamlanır. Beləliklə də siyasi tərbiyə bu mərhələlərdən keçərək formalaşır. Hər bir insanın siyasi həyatda iştirakı, onun bu sahədə fəallığı həmin şəxsin siyasi mədəniyyətinin göstəricisidir. Siyasi mədəniyyət cəmiyyətin hər bir üzvünün çox mühüm əlaməti, şəxsiyyətin keyfiyyət göstəricisi olub, onun həyat tərzinin bütün tərəflərini, bütün cəhətlərini əhatə edir.
Siyasi mədəniyyətin tarixi praktikaya əsaslanan işlənib hazırlanmış, cəmiyyətin siyasi həyatında mövcud olan bir sıra modelləri vardır. Bu modellər əsasən bunlardır: demokratiya, mühafizəkarlıq, mürtəce, liberalizm, inqilabçılıq, millətçilik, milli dövlətçilik, dinçilik, diktatorluq və s. modellər. Bu modellərdən birinin hakimiyyətdə olması digərlərinin gələcək fəaliyyətini şərtləndirə bilər, yəni onları ya yaşada bilər, ya da aradan çıxarda bilər, ləğv edə bilər.
Demokratik cəmiyyətin siyasi mədəniyyəti bir qayda olaraq özünü müxtəlif modellərin rəngarəngliyində tapır. Çünki demokratiya özü cəmiyyət həyatının rəngarəngliyini qanunauyğun bir hal hesab edir. Diktatorluq isə tamamilə əksinə, belə rəngarəngliyi qəbul etmir, müxtəlif modelləri inkar edir və onları ləğv etməyə çalışır. Siyasi mədəniyyətlə siyasi sistemin qarşılıqlı əlaqələri və bir-birinə təsiri vardır. Bu əlaqə, bu vəhdət və təsir birdən-birə deyil, tarixi inkişaf nəticəsində meydana gəlib formalaşır. Burada isə əsas və müəyyənedici yeri yenə də siyasi sistem tutur. Belə ki, hər bir siyasi sistem özünə uyğun siyasi mədəniyyət yaradır. Lakin cəmiyyətin siyasi mədəniyyəti də passiv deyildir. O siyasi sistemə güclü təsir edib, onu dəyişdirə bilər. Belə ki, hər bir xalqın özünəməxsus milli xarakteri yəni mədəni, siyasi ənənələri, ictimai-siyasi həyatı, özünə məxsus norma və davranışları vardır və bu amillər siyasi mədəniyyətə təsir edir, onda öz əksini tapır.
Siyasi prosesləri, xüsusilə siyasi mədəniyyət kateqoriyasını tədqiq edən, araşdıran bəzi tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, siyasi mədəniyyət bioloji amillərdən və habelə yerli coğrafi mühitdən asılıdır və bu amillərin əsasında meydana gəlir və formalaşır. Siyasi mədəniyyətin bioloji amillərdən asılı olması ideyası, bioloji determinizminin bariz nümunəsi özünü rasizm, irqçilik, sionizm faşizm və s. aydın göstərir. XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərində coğrafi mühitin rolunu həddindən artıq şişirdən bir cərəyan - geopolitik cərəyan meydana gəlmişdir. Coğrafiya elmində yaranan bu cərəyanın geniş yayıldığı Avropa ölkələrində «mədəni mərkəz» məktəbi yarandı. Bu mərkəzçilər belə bir ideya irəli sürürdülər ki, Avropa ölkələri bütün cəhətdən - iqtisadi, siyasi, mədəni və s. sahələrdə yüksək inkişaf etmişdir, digər xalqlar isə geridə qalmışdır və mədəni cəhətdən də yoxsuldurlar. Ona görə də inkişaf etmiş Avropanın geri qalmış xalqları idarə etməsi qanunauyğun haldır, bu tarixi missiyanı onlar yerinə yetirirlər. Geopolitiklərin dünyanın siyasi mənzərəsini beləcə öz mənafelərinə uyğun şəkilə salmaq səyləri, təəssüf ki, bəzi dairələr tərəfindən indi də davam etdirilir. İnsan çox mürəkkəb bir varlıqdır. O özündə yaşadığı həyatın bir çox cəhətlərini, keyfiyyətlərini cəmləşdirir və yeri gəldikcə bunları açıb göstərir. Bu mənada insana nəinki bioloji bir varlıq kimi, hətta iqtisadi siyasi varlıq kimi də baxmaq olar. O həm də ictimai və sosial-mədəni varlıqdır. Bu o deməkdir ki, insanın şüurunun rassional tərəfi emosional-iradi, milli psixoloji, mifoloji, habelə ənənəvi komponentlərlə sıx çulğalaşmışdır. Bu komponentlər hər bir insanın davranışına, onun hadisə və proseslərə münasibətinə, eləcə də siyasi davranışlarına təsir edir. Ona görə də insanların siyasətə münasibətini, siyasi fəaliyyətini, siyasi davranışını qiymətləndirərkən həmin amilləri mütləq nəzərə almaq lazımdır. Siyasi mədəniyyətin mühüm komponentləri milli dövlət simvolları və ideallarıdır. Siyasi mədəniyyəti «simvollar sistemi» adlandıran politoloqlar burada haqlıdırlar. Doğrudan da dövlətin bayrağı, himni, gerbi, konstitutsiyası, pul nişanları: bayramları və digər simvolları tarix boyu dövlətin mühüm atributları kimi onun möhkəmlənməsinə, qüdrətli olmasına xidmət etmişdir. Siyasi mədəniyyətin mühüm komponentlərindən biri kimi dinin də cəmiyyətin siyasi həyatına mühüm təsiri vardır. Bu təsir müxtəlif tarixi dövrlərdə müxtəlif olmuşdur. Bu cəhətdən Şərq ölkələrində İslam dini cəmiyyətin siyasi həyatında müstəsna rol oynamışdır. Belə ki, müsəlman ölkələrində əsrlər boyu cəmiyyətin siyasi həyatı İslam dininə tabe etdirilmişdir. İnsanların həyat tərzinin ayrılmaz tərkib hissəsi olan din, eləcə də Qərbi Avropa ölkələrinin siyasi həyatında həlledici rol oynamışdır. Hətta bəzi politoloqlar göstərirlər ki, ABŞ demokratiyasının yaranmasında və inkişafında din həlledici mövqeyə malik olmuşdur. Politoloq A.Təxvil yazırdı ki, din Amerika Birləşmiş Ştatlarında ilk siyasi təsisat olmuşdur. Müstəqillik və suverenlik uğrunda Azərbaycan xalqının apardığı mübarizə zamanı və müstəqil Azərbaycan dövlətinin yarandığı son illərdə mədəniyyətimizin və əxlaqımızın tərkib hissəsi kimi İslam dininin mühüm rolu olmuşdur. İnsanların milli və dini hissləri daha incə və oynaqdır. Onları daha tez ehtizaza gətirmək olur. Bunu bilən siyasətçilər həmişə öz məqsədlərinə nail olmaq, istədikləri siyasi ambisiyalarını həyata keçirmək üçün dini və milli şüarlar irəli sürür, xalqı dini və milli bayraq altında birləşdirirlər. Buna aid tarixdə bütün xalqların həyatında özünü göstərən hallar və mübarizə formaları vardır.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Siyasi medeniyyet menevi medeniyyetin terkib hissesi olan siyasi medeniyyet politologiya elminin muhum anlayislarindan biridir Siyasi medeniyyet anlayisi iki menada islenir Genis menada siyasi medeniyyet beser cemiyyetinin yaratmis oldugu umumi medeniyyetin bir hissesi kimi islenir Yeni bu halda iqtisadi medeniyyet dini medeniyyet exlaqi medeniyyet ve s kimi her bir cemiyyetde siyasi medeniyyet de movcuddur Onlar bir biri ile six baglidir Dar menada siyasi medeniyyet her bir ferdin sosial qrupun sinfin ve ya milletin siyasi davranis ve fealiyyet qaydalarinin onlarin siyasetde siyasi hakimiyyete munasibetlerinin ifadesi kimi basa dusulur Siyasi medeniyyet anlayisini politologiya elmine ilk defe Amerika politoloqlari Q Almond ve S Verba getirmis ve onu politologiya elminin muhum kateqoriyalarindan biri kimi serh etmisler Q Almond ve S Verba Vetendas medeniyyeti eserinde siyasi medeniyyetin cemiyyetin siyasi sisteminde siyasi rejimlerdeki rolunu yuksek qiymetlendirerek bele bir umumi neticeye gelmisler ki demokratiyanin inkisafi ve demokratik rejimin meydana gelmesi ve formalasmasi her seyden evvel yuksek siyasi medeniyyet teleb edir ve onun sayesinde mumkundur Siyasi medeniyyet butovlukde siyasi davranis siyasi biliklere yiyelenmek siyasi baxislari qiymetlendirmek nehayet siyasi fealiyyet medeniyyetidir Siyasi medeniyyetin subyekti cemiyyet sinifler sosial qruplar siyasi partiyalar tesisatlar sexsler ve s ola biler Siyasi medeniyyetden behs eden alimler elece de politoloqlar onun tesnifatini vermeye calismislar Burada onlar muxtelif amiller esasinda siyasi medeniyyetin muxtelif tiplerini yaxud novlerini qeyd edirler Q Almond ve Q Pauel siyasi medeniyyetin iki esas tipini mueyyen etmisler Birincisi enenevi siyasi medeniyyet bu esasen ayri ayri siyasi sistemlerde nesilden nesle verilerek davam etdirilen medeniyyetdir ki artiq o eneneye cevrilmisdir ve bir cox olkelerde ondan genis istifade edilir Bu halda bezi xalqlar dovletcilik sahesinde onun idare olunmasi ve kecmis qaydalari qoruyub saxlamasi tecrubesini muhafize ederek nesilden nesle verib eneneye cevirmisler Siyasi medeniyyetin ikinci tipi kimi dunyevi siyasi medeniyyeti on plana ceken Q Almond qeyd edir ki bu zaman dovletcilikde idarecilikde umumiyyetle siyasi sistemde praqmatizm esas goturulur habele yeni siyasi partiyalarla yeni quruluslarla sazise girilir yeni dovrun telebleri nezere alinir Siyasi medeniyyet cemiyyetin siyasi heyatinda davranis normalarini fealiyyet qaydalarini mueyyen etmekle yanasi hem de bu norma ve qaydalari teyin edir Siyasi medeniyyetin tesnifatindan behs ederken onu umumilesmis halda iki qrupa bolmek olar Bir siyasi hakimiyyetde olanlarin siyasi medeniyyeti digeri ise genis ehali tebeqelerinin siyasi medeniyyeti Basqa sozle desek idare edenlerin ve idare olunanlarin siyasi medeniyyeti Bu her bir siyasi rejimde her bir cemiyyetde muxtelif ola biler Siyasi medeniyyetin tesnifatini eyni zamanda ictimai iqtisadi formasiyalar uzre hemin formasiyalarda movcud olan dovletin tiplerine gore vermek olar Bu cur yanasmada quldarliq tipli feodal ve kapitalist tipli habele sosialist tipli siyasi medeniyyetden sohbet gede biler Siyasi qurulus ve siyasi rejimlere gore ise demokratik avtoritar totalitar muhafizekar ve s siyasi medeniyyet haqqinda danismaq olar Cemiyyetin sinfi strukturuna ve hakimiyyete munasibetlerine gore hakim ve mezlum burjua ve fehle varli ve yoxsul ve s ve i a siniflerin sosial qruplarin siyasi medeniyyetleri ferqlidir Milli etnik munasibetlere gore beynelmilel dunyevi milli milletci sovinist hegemon ve s kimi siyasi medeniyyet diqqeti celb edir Umummilli medeniyyet butovlukde ictimai heyatin tamligini ve birliyini temin etdiyi kimi onun terkib hissesi olan siyasi medeniyyet de ozunun siyasi davranis prinsipleri norma ve ideallari ile cemiyyetin siyasi heyatinin umumiyyetle siyasi sferanin tamligini butovluyunu temin edir Siyasi medeniyyeti siyasi birliye daxil olan ehalinin boyuk ekseriyyeti terefinden beyenilen ve qebul edilen servet normativ sistem kimi serh etmek olar Bura bir sira siyasi sistemlere aid olan inamlar meqsedler istiqametler simvollar ve siyasi tecrubeye aid olan diger davranis ve normalar daxildir Burada ise esas yeri siyasi sistemin formalasmasina ve bunun stabilliyinin temin edilmesine qorunub saxlanilmasina komek eden inam ve meqsedler tutur Bele bir ceheti de nezerden qacirmaq olmaz ki siyasi medeniyyet hec de yalniz movcud siyasi sistemin xeyrine olan onun mohkemlenmesine komek eden musbet amillerden ibaret deyildir Bele ki hemin amillerin ehalinin ekseriyyeti terefinden qebul edilmesini iddia etmek fikir ve movqe muxtelifliyinin inkar edilmesi demek olardi Eslinde movcud siyasi sistemde esas ve mueyyenedici amil movcud qurulusun qanuniliyine olan inam ve meqsed birliyidir Belelikle siyasi medeniyyet siyasi sistemde onun emeli fealiyyetinde quvvede olan normalarin davranislarin ictimai siyasi tesisatlarin ve s qarsiliqli munasibetlerine aid olan ideyalari konsepsiyalari inamlari nesilden nesle kecib formalasan siyasi eneneleri insanlarin movcud ictimai siyasi sisteme onun idare ve tesisatlarina olan munasibetlerini ehate edir Siyasi medeniyyet mueyyen funksiyalar yerine yetirir Bu funksiyalar cemiyyet heyatinin demokratiklesdirilmesi xalqin dovletin idare edilmesinde istirakinin temin edilmesi siyasi baxislarin dovrle bagli yenilesmesi bas veren siyasi hadise ve proseslerde askarligin olmasi siyasi proseslerde xalqin istiraki ve rolu siyasi rehberlik ve ideya rehberliyinde istiraki ve s Elece de inkisaf etmis cemiyyetlerde ahengdarligin ve dinamik inkisafin pozulmamasi siyasi stabilliyin saxlanilmasi istehsalin durmadan artmasi ve iqtisadiyyatin inkisafi ehalinin durmadan artan maddi ve menevi ehtiyaclarinin dolgun odenilmesi menafeyi yuksek siyasi medeniyyet zemininde butun siyasi quvvelerin hetta onlar bir birine eks qutblerde dayansalar bele bir araya gelmeli vetendas hemreyliyi gostermeli vahid siyasi ve ideya xetti hazirlamaladir Muasir dovrde Azerbaycanin sosial iqtisadi ictimai siyasi veziyyeti cemiyyetimizde movcud olan siyasi quvvelerin olkenin siyasi sisteminde istirak eden ve etmeyen butun siyasi partiya ve qurumlarin respublikanin iqtisadi sosial medeni inkisafi namine tehrik edildiyimiz muharibeden xilas olmaq itirilmis torpaqlarimizi geri qaytarmaq namine bir araya gelmeli bu veziyyetden cixmaq ucun vahid xett isleyib hazirlamali ve belelikle de yuksek siyasi medeniyyet numayis etdirmelidirler Qeyd etmek lazimdir ki menevi medeniyyetin terkib hissesi kimi siyasi medeniyyet oz tesirini menevi pakliq menevi temizlik sozle isin uygunlugu dogruculuq prinsipialliq ve s kimi keyfiyyetler uzerinde qurmali onu tikmeli ve ucaltmalidir Ona gore de siyasi medeniyyetin funksiyalarindan behs ederken onun esas funksiyalarindan biri kimi mehz cemiyyet uzvlerinin ehtiyac ve teleblerine diqqetle qaygi ile yanasmaqdan onlarin odenilmesi qeydine qalmaqdan ibaretdir Bu ehtiyac ve telebler ise insan heyatinin butun sahelerini ehate edecek qeder coxterefli ve ehatelidir Bu adi sosial meiset problemlerinden tutmus iqtisadi siyasi menevi ehtiyaclari maraq ve menafeleri nezere almagi onun odenilmesi ile sertlenir Bu ehtiyac ve telebler ayri ayri ferdlerden tutmus ailelere sosial qruplar sinifler butovlukde cemiyyet ve millet seviyyesine qeder genis miqyaslidir ve cemiyyetin butun uzvleri onunla yasayir Bu ehtiyaclara etinasizliq medeniyyetsizlikdir Bundan elave siyasi medeniyyet sahesinde qazanilmis musbet irsi mutereqqi cehetleri yuksek deyerleri qoruyub saxlamaq onlari inkisaf etdirmek ve genis yaymaq gelecek nesillere catdirmaq siyasi medeniyyetin baslica funksiyalarindandir Siyasi medeniyyet sahesinde elde olunan muhum yenilik ve nailiyyetlerin deyerlerin demokratik norma ve davranislarin bir dovlet bir millet cercivesinde mehdudlasdirmaq deyil onlari milletler ve dovletler arasinda yaymaq siyasi medeniyyetin cox muhum funksiyasidir Onu da qeyd etmek lazimdir ki siyasi medeniyyetin yerine yetirdiyi funksiyalar her bir siyasi sistemde onlarin xarakterinden asili olaraq muxtelif ola bilir ve siyasi qurulusuda bas veren deyisiklikle elaqedar olaraq deyisile bilir Demokratik olkelerde sivilizasiyali cemiyyetlerde siyasi medeniyyet yuksek seviyyede olur ve olkede askarliq hokm surur Ister siyasi heyatda isterse de ictimai iqtisadi heyatda bas veren hadise ve prosesler haqqinda inkisaf ve irelilemeler noqsan ve durgunluq gerileme hallari onlarin sebebleri haqqinda duzgun izah ve serhler verilir aciqlamalar olur Siyasi medeniyyetin esas funksiyalarindan biri kimi cemiyyetin demokratiklesmesi xalqin olkenin idareedilmesinde istirak ucun serait yaradilmasi sexsiyyetin oz imkan ve bacarigini inkisaf etdirmesi ondan cemiyyetin xeyrine istifade ede bilmesi imkanlarinin yaradilmasindan ibaretdir Siyasi medeniyyet cemiyyet uzvlerinin olke vetendaslarinin siyasi qurulusa munasibeti siyasi biliklere yiyelenmek seviyyesi siyasi fealiyyetlerinin tecessumudur Demeli siyasi medeniyyetin terkibini teskil eden komponentler esasen insanlarin siyasi sisteme olan inamlari siyasi fealiyyetleri siyasi biliklerinin seviyyesidir ve s Siyasi medeniyyetin formalasmasi ve onun uzunomurluluyunu temin eden esas amil movcud siyasi sistemin legitimliyine ehalinin cemiyyet uzvlerinin inamidir bu inamin seviyyesidir Insanlarin siyasi davranis normalari siyasi ideyalar inamlar siyasi bilikler bir sozle siyasi medeniyyetin butun hisseleri movcud cemiyyetin siyasi birliyini siyasi butovluyunu temin edir Siyasi medeniyyet o vaxt daha yuksek seviyyeye qalxa biler ve daha yuksek inkisaf pillelerine ucala biler ki olkede cemiyyetde insanlarin maraq ve menafelerinin lazimi seviyyede odenilmesi qeydine qalinsin insanlarin huquqlari azadliqlari ve beraberlikleri temin olunsun medeni seviyyesi yuksek olan demokratik olkelerin tecrubesinden istifade edilsin umumbeseri deyerlerden behrelenilsin Umumiyyetle goturdukde insanin yasadigi ictimai muhitin siyasi medeniyyetin formalasmasinda cox boyuk ve mueyyenedici rolu vardir Burada saglam muhit demokratik siyasi sistem fikir pluralizmi iqtisadiyyatin yuksek inkisafi edaletin hokmran olmasi askarliq heyatin butun sahelerinde inkisaf ve yukselisin habele duzgunluk ve geriliyin sebebleri onlarin duzgun ve elmi sekilde qerezsiz izahi ve serhi yuksek siyasi medeniyyet zengin siyasi servetlerin siyasi nikbinliyin yaranmasi ve formalasmasi ucun baslica sertdir Qeyri saglam muhit ise totalitar inzibati amirlik rejimi azadfikirliye yol verilmemesi askarligin olmamasi olkede bas veren hadise ve proseslerin ustuortulu qalmasi xalqin bu hadise ve proseslerden xebersiz olmasi onlar haqqinda ya duzgun melumat verilmemesi ya da hec bir melumat verilmemesi iqtisadiyyatin medeniyyetin asagi seviyyede olmasi sosial veziyyetin pis olmasi umumiyyetle ehalinin ehtiyac ve teleblerinin odenilmemesi siyasi nikbinlik yarada bilmez ve bele olkelerde siyasi medeniyyet de asagi seviyyede olur Siyasi medeniyyetin meydana gelmesi ve inkisafinda terbiyenin boyuk rolu vardir Terbiye isinin teskili ve onun istiqametinden asili olaraq siyasi medeniyyet oz mahiyyetine gore muxtelif cur ola biler Terbiye isi ise ilk novbede aileden baslayir ve onun miqyasi getdikce genislenerek mekteblerde emek kollektivlerinde sosial qruplarda daha genis miqyas alir ve nehayet dovlet ve cemiyyet seviyyesine yukselir tamamlanir Belelikle de siyasi terbiye bu merhelelerden kecerek formalasir Her bir insanin siyasi heyatda istiraki onun bu sahede fealligi hemin sexsin siyasi medeniyyetinin gostericisidir Siyasi medeniyyet cemiyyetin her bir uzvunun cox muhum elameti sexsiyyetin keyfiyyet gostericisi olub onun heyat terzinin butun tereflerini butun cehetlerini ehate edir Siyasi medeniyyetin tarixi praktikaya esaslanan islenib hazirlanmis cemiyyetin siyasi heyatinda movcud olan bir sira modelleri vardir Bu modeller esasen bunlardir demokratiya muhafizekarliq murtece liberalizm inqilabciliq milletcilik milli dovletcilik dincilik diktatorluq ve s modeller Bu modellerden birinin hakimiyyetde olmasi digerlerinin gelecek fealiyyetini sertlendire biler yeni onlari ya yasada biler ya da aradan cixarda biler legv ede biler Demokratik cemiyyetin siyasi medeniyyeti bir qayda olaraq ozunu muxtelif modellerin rengarengliyinde tapir Cunki demokratiya ozu cemiyyet heyatinin rengarengliyini qanunauygun bir hal hesab edir Diktatorluq ise tamamile eksine bele rengarengliyi qebul etmir muxtelif modelleri inkar edir ve onlari legv etmeye calisir Siyasi medeniyyetle siyasi sistemin qarsiliqli elaqeleri ve bir birine tesiri vardir Bu elaqe bu vehdet ve tesir birden bire deyil tarixi inkisaf neticesinde meydana gelib formalasir Burada ise esas ve mueyyenedici yeri yene de siyasi sistem tutur Bele ki her bir siyasi sistem ozune uygun siyasi medeniyyet yaradir Lakin cemiyyetin siyasi medeniyyeti de passiv deyildir O siyasi sisteme guclu tesir edib onu deyisdire biler Bele ki her bir xalqin ozunemexsus milli xarakteri yeni medeni siyasi eneneleri ictimai siyasi heyati ozune mexsus norma ve davranislari vardir ve bu amiller siyasi medeniyyete tesir edir onda oz eksini tapir Siyasi prosesleri xususile siyasi medeniyyet kateqoriyasini tedqiq eden arasdiran bezi tedqiqatcilar bele hesab edirler ki siyasi medeniyyet bioloji amillerden ve habele yerli cografi muhitden asilidir ve bu amillerin esasinda meydana gelir ve formalasir Siyasi medeniyyetin bioloji amillerden asili olmasi ideyasi bioloji determinizminin bariz numunesi ozunu rasizm irqcilik sionizm fasizm ve s aydin gosterir XIX esrin sonu XX esrin evvellerinde cografi muhitin rolunu heddinden artiq sisirden bir cereyan geopolitik cereyan meydana gelmisdir Cografiya elminde yaranan bu cereyanin genis yayildigi Avropa olkelerinde medeni merkez mektebi yarandi Bu merkezciler bele bir ideya ireli sururduler ki Avropa olkeleri butun cehetden iqtisadi siyasi medeni ve s sahelerde yuksek inkisaf etmisdir diger xalqlar ise geride qalmisdir ve medeni cehetden de yoxsuldurlar Ona gore de inkisaf etmis Avropanin geri qalmis xalqlari idare etmesi qanunauygun haldir bu tarixi missiyani onlar yerine yetirirler Geopolitiklerin dunyanin siyasi menzeresini belece oz menafelerine uygun sekile salmaq seyleri teessuf ki bezi daireler terefinden indi de davam etdirilir Insan cox murekkeb bir varliqdir O ozunde yasadigi heyatin bir cox cehetlerini keyfiyyetlerini cemlesdirir ve yeri geldikce bunlari acib gosterir Bu menada insana neinki bioloji bir varliq kimi hetta iqtisadi siyasi varliq kimi de baxmaq olar O hem de ictimai ve sosial medeni varliqdir Bu o demekdir ki insanin suurunun rassional terefi emosional iradi milli psixoloji mifoloji habele enenevi komponentlerle six culgalasmisdir Bu komponentler her bir insanin davranisina onun hadise ve proseslere munasibetine elece de siyasi davranislarina tesir edir Ona gore de insanlarin siyasete munasibetini siyasi fealiyyetini siyasi davranisini qiymetlendirerken hemin amilleri mutleq nezere almaq lazimdir Siyasi medeniyyetin muhum komponentleri milli dovlet simvollari ve ideallaridir Siyasi medeniyyeti simvollar sistemi adlandiran politoloqlar burada haqlidirlar Dogrudan da dovletin bayragi himni gerbi konstitutsiyasi pul nisanlari bayramlari ve diger simvollari tarix boyu dovletin muhum atributlari kimi onun mohkemlenmesine qudretli olmasina xidmet etmisdir Siyasi medeniyyetin muhum komponentlerinden biri kimi dinin de cemiyyetin siyasi heyatina muhum tesiri vardir Bu tesir muxtelif tarixi dovrlerde muxtelif olmusdur Bu cehetden Serq olkelerinde Islam dini cemiyyetin siyasi heyatinda mustesna rol oynamisdir Bele ki muselman olkelerinde esrler boyu cemiyyetin siyasi heyati Islam dinine tabe etdirilmisdir Insanlarin heyat terzinin ayrilmaz terkib hissesi olan din elece de Qerbi Avropa olkelerinin siyasi heyatinda helledici rol oynamisdir Hetta bezi politoloqlar gosterirler ki ABS demokratiyasinin yaranmasinda ve inkisafinda din helledici movqeye malik olmusdur Politoloq A Texvil yazirdi ki din Amerika Birlesmis Statlarinda ilk siyasi tesisat olmusdur Musteqillik ve suverenlik ugrunda Azerbaycan xalqinin apardigi mubarize zamani ve musteqil Azerbaycan dovletinin yarandigi son illerde medeniyyetimizin ve exlaqimizin terkib hissesi kimi Islam dininin muhum rolu olmusdur Insanlarin milli ve dini hissleri daha ince ve oynaqdir Onlari daha tez ehtizaza getirmek olur Bunu bilen siyasetciler hemise oz meqsedlerine nail olmaq istedikleri siyasi ambisiyalarini heyata kecirmek ucun dini ve milli suarlar ireli surur xalqi dini ve milli bayraq altinda birlesdirirler Buna aid tarixde butun xalqlarin heyatinda ozunu gosteren hallar ve mubarize formalari vardir