Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Küncüt (lat. Sesamum) — fəsiləsinə aid bitki cinsi.
| Küncüt | ||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||
| Domen: Klad: Ranqsız: Aləm: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Dəstə: Fəsilə: Cins: Küncüt | ||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||
| ||||||||||
Növləri
Küncüt sortları vegetasiya müddətinin uzunluğuna, məhsuldarlığına və toxumunun rənginə görə seçilir. Ağ toxumlu sortları xüsusilə qiymətli sayılır. Onlar az məhsuldardırlar ancaq yüksək keyfiyyətli yağ verirlər. Belə sortları qüvvəli düzən torpaqlarda becərirlər. Yuxarı zonalara (dəniz səviyyəsindən 1700-1800 metrə qədər) doğru getdikcə küncütün qara toxumlu sortları üstünlük təşkil edir.
Azərbaycanın dərman bitkiləri
Əhəmiyyəti
Küncüt bitkisi tərkibindəki yağın miqdarına görə birinci yeri tutur. Toxumlarında 50-65%-ə qədər yağ, 16,2-18% zülal və 18% karbohidratlar vardır. Küncüt yağı bitki yağları içərisində ən keyfiyyətli yağlar sırasına daxil olub, öz qidalılıq dəyərinə görə zeytun yağına bərabərdir. Sarı rəngli, iysizdir. Ondan konserv və şirniyyat məmulatlarının hazırlanmasında, tibdə, kopirovka kağızı və sabun istehsalında istifadə olunur.
Toxumlarından konfet, şərq şirniyyatları və qabığı təmizlənmişlərdən halva hazırlanır. Soyuq üsulla yağ alındıqdan sonra jmıxın tərkibində 8% yağ və 40% zülal olur ki, bu da qənnadı sənayesində istifadəyə yararlıdır. İsti üsulla alınan jmıx heyvandarlıqda konsentrantlı yemdir. Bir sentner jmıx 132 yem vahidinə bərabərdir. Onun vegetativ orqanlarından, çiçəklərindən alınan xüsusi maddədən ətriyyat sənayesində istifadə edilir. Yunan alimi (tarixçi) Ksenofont deyirdi ki, döyüşçülər özlərini qorumaq üçün bədənlərinə küncüt yağı sürtürdülər. Küncüt toxumu xərçəng əleyhinə xassəli daha bir məhsuldur. Bu kiçik toxumlar xoş ətrə və acıtəhər qoz dadına malikdirlər. Toxum və ya yağ şəklində istifadə olunur. Küncüt toxumu sarı və ya qara rəngdə olur. Qara toxumlar fenollarla və xərçəng əleyhinə maddələrlə daha zəngindir. Onlar linol turşusuna (omeqa-6) və az miqdarda linolen turşusuna (omeqa-3) malikdirlər. Küncüt toxumları proteinlərlə, metioninlərlə və triptofan ilə zəngindir, onlarda əvəz olunmaz amin turşuların hamısı var. Bu səbəbdən onlar paxlalıları və bütöv dənli bitkiləri yaxşı tamamlayır. Küncüt və kətan toxumu istifadə etmək hormondan asılı şişlərin qarşısını alır və qanda aşağı sıxlıqlı (“pis”) xolesterinin səviyyəsini azaldır. Küncüt kalsiumun yüksək miqdarı ilə (900 mq/100 q) fərqlənir.Küncütdə kalsiumun miqdarı inək südündə olduğundan (163 mq/100 q) o, osteoporoza qarşı çox faydalıdır. Küncüt antioksidantdır, E vitamininə, maqneziuma, dəmirə, kaliuma, misə və B3 vitamininə malikdir.
Küncütdə liqnanlar, sezamin və sezamol var ki, onlar xərçəng ilə mübarizə aparmağa kömək edirlər; onlar NF-kB faktorunun qarşısını alır, bu səbəbdən də xərçəng öz yaşamlılığını itirir.
Sezamol hüceyrələrin qocalmasının qarşısını alır və bununla da xərçəng yarada bilən mutasiyanın əmələ gəlməsinə mane olur. O, həmçinin şişlərin inkişafını dayandırır və şiş hüceyrələrini özü-özünü öldürməyə yönəldir. Küncüt fitoestrogen kimi fəaliyyət göstərir, dəqiq olaraq kətan toxumu kimi və qanda estrogenlərin səviyyəsini tənzimləyərək süd vəzi xərçənginin qarşısını alır.
Küncüt və kətan toxumları təbiətdə mövcud olan liqnonların mənbəyidir. Brokkoli, kələm və çia toxumu da liqnanların mənbəyidir. Küncüt şişlərin yeni damarlar yaratması və yayılması qabiliyyətini inhibitorlaşdırır. O, süd vəzləri xərçəngi zamanı pronqiogen və iltihab yaradan maddələrin sintezinin qarşısnı alır.
Ağciyər, süd vəzi, yoğun bağırsaq, prostat, mədəaltı vəz xərçəngi, həmçinin leykemiya və çoxlu mielomlar zamanı şiş hüceyrələrinin yayılmasını məhdudlaşdırır. Küncüt yağının tez-tez istifadə olunması mədə xərçəngi riskini yaranmasını azaldır.
İstifadəsi
Küncütün xassələrindən maksimum istifadə etmək üçün onu çiy alın və evdə üyüdün. Xərçəng əleyhinə yaxşı vasitə taxin və ya küncüt pastasıdır. Küncüt toxumundan un hazırlamaq olar ki, onu çörəyi ətirləndirmək istəyəndə ev çörəyinə qatmaq olar.
Küncüt toxumunu paxlalılarla və ya bütöv dənlilərlə birgə istifadə etdikdə kompleks zülallar əmələ gəlir. Küncüt pastasını noxud və ya mərcimək püresi ilə qarışdırmaqla xumus hazırlamaq olar.
Duzun əvəzedicisi dəniz duzunun toz halına salınmış forması ilə qızardılmış küncüt tozunun qarışığı (14-ün 1-ə nisbətində) ola bilər.
Yeganə qüsur odur ki, küncüt çox omeqa-6 yağ turşularına malikdir, odur ki, küncüt toxumlarını çox istifadə etmək olmaz. Əgər gündə 2 çay qaşığı kətan toxumu yemək təklif edilirsə, küncüt toxumunu bir çay qaşığı istifadə etmək məsləhət görülür.
Bu məqalə . |
Mənşəyi
Küncüt qədim bitkidir. Əsas küncüt becərən ölkələr Hindistan, Çin, Birma, Pakistan, Koreya, Yaponiya, Əfqanıstan, Meksika və Amerikadır. Küncüt cinsinin inkişaf mərkəzi tropik və subtropik Afrika hesab edilir. Ən çox yayılmış növlər Qvineya və Hindistanda rast gəlinir. Hindistanın ən qədim əlyazmalarında küncüt becərilməsinə dair qeydlərə rast gəlinir. Küncüt və ya sezam çox qədim yağlı bitkidir. Bu növ yabanı halda mövcud deyildir. Arxeoloqlar Misir piramidalarında və Hindistanın qədimi şərq kəndlərində qazıntılar zamanı küncüt toxumlarına rast gəlirdilər. Ən geniş yayılmış hipotezlərdən biri budur ki, Hindistana küncüt cənubi Afrikadan dəniz yolu ilə gətirilmişdir. O vaxt ki, dəniz səyyahları küncütü qida kimi istifadə edirlərmiş. Hazırda Hindistanda küncüt yağlı bitkilər içərisində araxis və rapsdan sonra üçüncü yeri tutur. Küncüt Hindistandan Çinə, Yaponiyaya, Amerikaya və Avropaya yayılmışdır. Küncüt Rusiyaya XVIII əsrin axırlarında gəlib çıxmışdır. 1777-ci ildə Astraxan quberniyasında onun ilk səpinləri aparılmışdır. Bu toxumlar Buxaradan gətirilmişdir. Orta Asiya respublikalarında da küncüt çox qədimdən becərilir ki, bu da Pakistan və Hindistanla bağlıdır.
Botaniki təsviri və bioloji xüsusiyyətləri
Küncüt (Sesamum indicum L.) küncütkimilər (Pedaliaceae) fəsiləsinə daxildir. Sesamum cinsinin 19 növü vardır. Küncütün gövdəsi 80-110 sm hündürlüyündə olub dik durandır. Mil kökü 1 metrə qədər dərinə gedir, yan köklər isə çox budaqlanan olub ətrafa yayılır. Yarpaq saplaqları uzundur, yarpaq ayası bütöv və bölünmüş, kənarları isə tam və ya dişli olur. Çiçəkləri zəngə oxşayır yarpaq qoltuğunda 1-2 ədəd olurlar. Çiçək tacının rəngi ağ, çəhrayı və bənövşəyi olur. Öz-özünə tozlanan bitkidir. Meyvəsi uzun 4 və ya 8 üzlü qutudur. Qutunun uzunluğu 3- 4 sm, bir bitkidə 100-150 qutu olur. Yetişən zaman qutusu aralanır. Bir qutuda 70-80 toxum olur. Toxumlar xırda, yastı, rəngi ağ, boz, qonur və qara olur. Min ədədinin kütləsi 3-5 qr. arasında dəyişir. Küncüt işıq və istilik sevən qısa gün bitkisidir. Toxumları 15-18℃-də cücərir. 1℃ şaxtada məhv olur. İnkişafı üçün ən yaxşı temperatur 25-30℃-dir. Temperaturun 12℃-yə enməsi bitkinin inkişafını dayandırır. Nəmliyə və qida elementlərinə tələbi yüksəkdir. Küncüt bitkisi cücərmə və intensiv böyümə vaxtları nəmliyə çox tələbkar olur. Qranulometrik tərkibi yüngül münbit torpaqlarda küncüt yaxşı inkişaf edir. Ağır gilli, bataqlı, şoran torpaqlarda, eyni zamanda qaysaq əmələ gətirən torpaqlarda da bu bitki yaxşı inkişaf etmir. İlk çıxışlardan bir ay müddətinə küncüt zəif, çiçəkləmə dövründən isə sürətlə böyüməyə başlayır. Vegetasiya müddəti 90-120 gün arasında dəyişir.
İstinadlar
- Linney K. Genera plantarum eorumque characteres naturales, secundum numerum figuram, situm, & proportionem omnium fructificationis partium. 5 Stokholm: 1754. S. 282. doi:10.5962/BHL.TITLE.746
- Linnæi C. Species Plantarum (lat.): Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas. 1753. C. 2. S. 634.
- Nurəddin Əliyev. Azərbaycanın dərman bitkiləri və fitoterapiya. Bakı, Elm, 1998.
- Elşad Qurbanov. Ali bitkilərin sistematikası, Bakı, 2009.
- H. S. HÜMBƏTOV, V. V. BƏŞİROV V. R. MOHUMAYEV " YAĞLI VƏ EFİR YAĞLI BİTKİLƏR" BAKI 2016 səh 42
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kuncut lat Sesamum fesilesine aid bitki cinsi KuncutElmi tesnifatDomen EukariotlarKlad DiaphoretickesRanqsiz ArxeplastidlerAlem BitkilerKlad StreptofitlerKlad EmbryophytesKlad Klad Klad Toxumlu bitkilerKlad Cicekli bitkilerKlad Klad Klad Klad AsteridsKlad Deste DalamazciceklilerFesile PedaliaceaeCins KuncutBeynelxalq elmi adiSesamum L 1753Sekil axtarisiITIS 34430NCBI 4181EOL 61194NovleriKuncut sortlari vegetasiya muddetinin uzunluguna mehsuldarligina ve toxumunun rengine gore secilir Ag toxumlu sortlari xususile qiymetli sayilir Onlar az mehsuldardirlar ancaq yuksek keyfiyyetli yag verirler Bele sortlari quvveli duzen torpaqlarda becerirler Yuxari zonalara deniz seviyyesinden 1700 1800 metre qeder dogru getdikce kuncutun qara toxumlu sortlari ustunluk teskil edir Azerbaycanin derman bitkileriEhemiyyetiKuncut bitkisi terkibindeki yagin miqdarina gore birinci yeri tutur Toxumlarinda 50 65 e qeder yag 16 2 18 zulal ve 18 karbohidratlar vardir Kuncut yagi bitki yaglari icerisinde en keyfiyyetli yaglar sirasina daxil olub oz qidaliliq deyerine gore zeytun yagina beraberdir Sari rengli iysizdir Ondan konserv ve sirniyyat memulatlarinin hazirlanmasinda tibde kopirovka kagizi ve sabun istehsalinda istifade olunur Toxumlarindan konfet serq sirniyyatlari ve qabigi temizlenmislerden halva hazirlanir Soyuq usulla yag alindiqdan sonra jmixin terkibinde 8 yag ve 40 zulal olur ki bu da qennadi senayesinde istifadeye yararlidir Isti usulla alinan jmix heyvandarliqda konsentrantli yemdir Bir sentner jmix 132 yem vahidine beraberdir Onun vegetativ orqanlarindan ciceklerinden alinan xususi maddeden etriyyat senayesinde istifade edilir Yunan alimi tarixci Ksenofont deyirdi ki doyusculer ozlerini qorumaq ucun bedenlerine kuncut yagi surturduler Kuncut toxumu xerceng eleyhine xasseli daha bir mehsuldur Bu kicik toxumlar xos etre ve aciteher qoz dadina malikdirler Toxum ve ya yag seklinde istifade olunur Kuncut toxumu sari ve ya qara rengde olur Qara toxumlar fenollarla ve xerceng eleyhine maddelerle daha zengindir Onlar linol tursusuna omeqa 6 ve az miqdarda linolen tursusuna omeqa 3 malikdirler Kuncut toxumlari proteinlerle metioninlerle ve triptofan ile zengindir onlarda evez olunmaz amin tursularin hamisi var Bu sebebden onlar paxlalilari ve butov denli bitkileri yaxsi tamamlayir Kuncut ve ketan toxumu istifade etmek hormondan asili sislerin qarsisini alir ve qanda asagi sixliqli pis xolesterinin seviyyesini azaldir Kuncut kalsiumun yuksek miqdari ile 900 mq 100 q ferqlenir Kuncutde kalsiumun miqdari inek sudunde oldugundan 163 mq 100 q o osteoporoza qarsi cox faydalidir Kuncut antioksidantdir E vitaminine maqneziuma demire kaliuma mise ve B3 vitaminine malikdir Kuncutde liqnanlar sezamin ve sezamol var ki onlar xerceng ile mubarize aparmaga komek edirler onlar NF kB faktorunun qarsisini alir bu sebebden de xerceng oz yasamliligini itirir Sezamol huceyrelerin qocalmasinin qarsisini alir ve bununla da xerceng yarada bilen mutasiyanin emele gelmesine mane olur O hemcinin sislerin inkisafini dayandirir ve sis huceyrelerini ozu ozunu oldurmeye yoneldir Kuncut fitoestrogen kimi fealiyyet gosterir deqiq olaraq ketan toxumu kimi ve qanda estrogenlerin seviyyesini tenzimleyerek sud vezi xercenginin qarsisini alir Kuncut ve ketan toxumlari tebietde movcud olan liqnonlarin menbeyidir Brokkoli kelem ve cia toxumu da liqnanlarin menbeyidir Kuncut sislerin yeni damarlar yaratmasi ve yayilmasi qabiliyyetini inhibitorlasdirir O sud vezleri xercengi zamani pronqiogen ve iltihab yaradan maddelerin sintezinin qarsisni alir Agciyer sud vezi yogun bagirsaq prostat medealti vez xercengi hemcinin leykemiya ve coxlu mielomlar zamani sis huceyrelerinin yayilmasini mehdudlasdirir Kuncut yaginin tez tez istifade olunmasi mede xercengi riskini yaranmasini azaldir IstifadesiKuncutun xasselerinden maksimum istifade etmek ucun onu ciy alin ve evde uyudun Xerceng eleyhine yaxsi vasite taxin ve ya kuncut pastasidir Kuncut toxumundan un hazirlamaq olar ki onu coreyi etirlendirmek isteyende ev coreyine qatmaq olar Kuncut toxumunu paxlalilarla ve ya butov denlilerle birge istifade etdikde kompleks zulallar emele gelir Kuncut pastasini noxud ve ya mercimek puresi ile qarisdirmaqla xumus hazirlamaq olar Duzun evezedicisi deniz duzunun toz halina salinmis formasi ile qizardilmis kuncut tozunun qarisigi 14 un 1 e nisbetinde ola biler Yegane qusur odur ki kuncut cox omeqa 6 yag tursularina malikdir odur ki kuncut toxumlarini cox istifade etmek olmaz Eger gunde 2 cay qasigi ketan toxumu yemek teklif edilirse kuncut toxumunu bir cay qasigi istifade etmek meslehet gorulur Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin MenseyiKuncut qedim bitkidir Esas kuncut beceren olkeler Hindistan Cin Birma Pakistan Koreya Yaponiya Efqanistan Meksika ve Amerikadir Kuncut cinsinin inkisaf merkezi tropik ve subtropik Afrika hesab edilir En cox yayilmis novler Qvineya ve Hindistanda rast gelinir Hindistanin en qedim elyazmalarinda kuncut becerilmesine dair qeydlere rast gelinir Kuncut ve ya sezam cox qedim yagli bitkidir Bu nov yabani halda movcud deyildir Arxeoloqlar Misir piramidalarinda ve Hindistanin qedimi serq kendlerinde qazintilar zamani kuncut toxumlarina rast gelirdiler En genis yayilmis hipotezlerden biri budur ki Hindistana kuncut cenubi Afrikadan deniz yolu ile getirilmisdir O vaxt ki deniz seyyahlari kuncutu qida kimi istifade edirlermis Hazirda Hindistanda kuncut yagli bitkiler icerisinde araxis ve rapsdan sonra ucuncu yeri tutur Kuncut Hindistandan Cine Yaponiyaya Amerikaya ve Avropaya yayilmisdir Kuncut Rusiyaya XVIII esrin axirlarinda gelib cixmisdir 1777 ci ilde Astraxan quberniyasinda onun ilk sepinleri aparilmisdir Bu toxumlar Buxaradan getirilmisdir Orta Asiya respublikalarinda da kuncut cox qedimden becerilir ki bu da Pakistan ve Hindistanla baglidir Botaniki tesviri ve bioloji xususiyyetleriKuncut Sesamum indicum L kuncutkimiler Pedaliaceae fesilesine daxildir Sesamum cinsinin 19 novu vardir Kuncutun govdesi 80 110 sm hundurluyunde olub dik durandir Mil koku 1 metre qeder derine gedir yan kokler ise cox budaqlanan olub etrafa yayilir Yarpaq saplaqlari uzundur yarpaq ayasi butov ve bolunmus kenarlari ise tam ve ya disli olur Cicekleri zenge oxsayir yarpaq qoltugunda 1 2 eded olurlar Cicek tacinin rengi ag cehrayi ve benovseyi olur Oz ozune tozlanan bitkidir Meyvesi uzun 4 ve ya 8 uzlu qutudur Qutunun uzunlugu 3 4 sm bir bitkide 100 150 qutu olur Yetisen zaman qutusu aralanir Bir qutuda 70 80 toxum olur Toxumlar xirda yasti rengi ag boz qonur ve qara olur Min ededinin kutlesi 3 5 qr arasinda deyisir Kuncut isiq ve istilik seven qisa gun bitkisidir Toxumlari 15 18 de cucerir 1 saxtada mehv olur Inkisafi ucun en yaxsi temperatur 25 30 dir Temperaturun 12 ye enmesi bitkinin inkisafini dayandirir Nemliye ve qida elementlerine telebi yuksekdir Kuncut bitkisi cucerme ve intensiv boyume vaxtlari nemliye cox telebkar olur Qranulometrik terkibi yungul munbit torpaqlarda kuncut yaxsi inkisaf edir Agir gilli bataqli soran torpaqlarda eyni zamanda qaysaq emele getiren torpaqlarda da bu bitki yaxsi inkisaf etmir Ilk cixislardan bir ay muddetine kuncut zeif cicekleme dovrunden ise suretle boyumeye baslayir Vegetasiya muddeti 90 120 gun arasinda deyisir IstinadlarLinney K Genera plantarum eorumque characteres naturales secundum numerum figuram situm amp proportionem omnium fructificationis partium 5 Stokholm 1754 S 282 doi 10 5962 BHL TITLE 746 Linnaei C Species Plantarum lat Exhibentes plantas rite cognitas ad genera relatas 1753 C 2 S 634 Nureddin Eliyev Azerbaycanin derman bitkileri ve fitoterapiya Baki Elm 1998 Elsad Qurbanov Ali bitkilerin sistematikasi Baki 2009 H S HUMBETOV V V BESIROV V R MOHUMAYEV YAGLI VE EFIR YAGLI BITKILER BAKI 2016 seh 42Hemcinin bax