Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Seolitlər mikorməsaməli minerallar olub kommersial adsorbentlər və katalizlər kimi istifadə olunur. Seolit termini 1756-cı ildə İsveç mineroloqu Aleks Fredik Kronstedt tərəfindən ixtira olunub. Seolit yunan dilindən ζέω (zéō), mənası yandırmaq və λίθος (líthos), mənası daş deməkdir.
Kimyəvi tərkibi
Seolitlər sulu alümosiliktlar olub, tərkibində Ca və Na, bəzən isə Ba və K, nadir hallarda isə Sr, Mg və Mn iştirak edir. Kationların miqdarına görə seolitlər bir-birindən fərqlənir. Seolitlərin ümumi kimyəvi formulu (Na2K2, Ca, Ba) [(Al, Si)O2]n•H2O.
Seolitlərin kristallik şəbəkələri alüminium-silisium-oksigen tetraedrlərinin karkaslarından ibarət olub, başqa karkas quruluşlarından boşluğu molekulyar su (seolit suyu) ilə dolmuş daha geniş kanalların olması ilə fərqlənir. Ona görə də ehtiyatla qızdırdıqda kristalın strukturu pozulmadan su çıxa bilir, sonra isə yenə də su öz yerini tutur. Bu halda kristalın eynicinsliliyi saxlanılmasa da, onun optiki xüsusiyyəti dəyişir.
Seolit qrupunun mineralları müxtəlif dərəcədə öyrənilmişdir. A. Q. Betextin şərti olaraq seolitləri 3 qrupa bölmüşdür:
- şabazit (şabazit, levinit, lomantit və b.);
- natrolit-tomsonit (natrolit, skolesit, tomsonit və b.);
- heylandit və fillipsit (heylandit, fillipsit, desmin və b.).
Paragenezisi
Seolitlər çöl şpatları, üzrə törəmə mineral kimi əmələ gəlir, badamcıqlarını doldurur, hidrotermal yataqlarda rast gəlir və həmçinin cavan , torpaqlarda ekzogen proseslər nəticəsində əmələ gəlir. İsbat olunmuşdur ki, seolitlər Sakit okeanın müasir dərin sulu çöküntülərində vulkanik materialların parçalanması nəticəsində (bütün çəküntünün 20–30%-ni təşkil edir) əmələ gəlir.
Diaqnostikası
Seolitlər susuz alümosilikatlara nisbətən aşağı bərkliyi, sıxlığı, sınma əmsalı ilə və turşularla daha asan dağılması ilə fərqlənir. Şlifdə bütün seolitlər rəngsizdir. Adətən onlar tükvari, iynəvari, radial-şüalı, pullu aqreqat formalarında rast gəlir, bəzən lövhəvarı kristallar əmələ gətirir. Müxtəlif sinqoniyada kristallaşır: əsasən və (natrolit-tomsonit qrupu və geylandit, fillipsit), həmçinin (şabazit və b.) və nadir seolitlər (erionit), (aşkroftin) və kubik (foyazit) kristallaşırlar. Bütün hallarda tam ayrılmaya malikdirlər. İkiləşmələri çox hallarda rast gəlir. Bütün seolitlərdə ikiqat şüasınma aşağıdır – sıfırdan 0,012-yə qədər. Əksərlərində isə 0,003–0,007 təşkil edir, ancaq tomsonitdə 0,015-ə çatır.
Seolit qrupu minerallarının növləri sınma əmsallarına, ikqiat şüasınmaya, optiki xarakterinə (müsbət və mənfi növləri var), optiki oxlar bucağına, sönmə bucağına, uzanma işarəsinə görə bir-birlərindən fərqlənir.
Başqa minerallardan seolitlərə ən çox bənzəyən xalsedondur. O da seolitlər kimi effuziv süxurların badamlarını doldurur və radial-şüali quruluşa malikdir. Seolitdən o aşağı sınma əmsalına (<1,53) görə fərqlənir. Bundan başqa xalsedon üçün opal və kvarsla birgə rast gəlməsidir.
Seolitin mənşəyi, xassələri və yataqları
İsveçin minerologiya sahəsindəki tədqiqatçısından biri Kronştedt 200 il bundan qabaq təbii seolitə "Qaynayan daş" adını vermişdir. Seoiit latın ifadəsi olub (ZeO-qaynamaq və Lithos-daş deməkdir) sözlərindən götürülmüşdür. Doğrudanda seolitləri odda qızdırdıqda köpüklənməyə başlayır. Buna səbəb seolitlərin tərkibinə daxil olan bir sıra karbonatların parçalanması nəticəsində əmələ gələn karbon qazıdır. Temperaturdan nəmişlikdən asılı olaraq suyu buraxmaq, yenidən udmaq qabiliyətinə malik olan, tərkibi və xassələri oxşar olan iri minerallar qrupuna, habelə, şüşə və sədəf parıltısına malik olan karkas silikatlar sinfindən natrium və kalsium sulu alümosilikatlarına seolitlər deyilir. Təbii seolitlər qələvi və qələvi-torpaq elementlərinin kristallik qurluşa malik alümosilikatların Ümumi şəkildə seolitlərin formulası aşağıdakı şəkildə yazılır. Mx/n[(AlO2)x (SiO2)y]wH2O Burada-M bir valentli (Na, K, Li) yaxud iki valentli (Ca, Mğ, Ba, Zr) kationları n-kationun yükünü w-su molekullarının sayını göstərir. y/x-nisbəti isə seolit qurluşunun xarekterindən asılı olaraq 1 ilə 5 arasında dəyişir. Seolit karkasının ilkin quruluş vahidi mərkəzində silisium və alüminium, təpələrində isə oksigen atomları yerləşir, bir-birilə oksigen körpüsü vasitəsilə növbələşən tetraedr cütündən ibarətdir.
Mənşəyi
Mənşəyinə görə seolitlər hidrotermal, ekzoqen, nadir halda metamorfik minerallardır. Onlar vulkanik suxurların badamcığlarında, qumluqlarda, arkalarda, qneyslərin çatlarında və boşluqlarda rast gəlirlər. Həcmcə çox deyil lakin müxtəlifdir və bütün dünyada məlumdur. Seolitləri süni yol ilə də alırlar.
Xassələri
Təbii və sintetik seoitlərin kristallik strukturları 2–15 anqstrem ölçülü kanallarla və boşluqlarla düzəlmiş, ucları, (və ya təpələri) ümumi olan üç ölçülü karkasa birləşən SiO2/4 və AlO2/4 tetraedrik qruplardan ibarətdir. Əks ionlarla (ion mexanizmi ilə daxil edilmiş metal, ammonium kationlarla) kompensə edilmiş və su molekulu ilə asan dehidratlaşmiş [AlSi]O4 — seolitin açıq karkas – boşluqlu strukturuna malikdir. Mikroskopik (Qabitusa) görə aşağıdakı seolitlər məlumdur.
- Lifli seoitlər-natrolit, tomsonit, skolesit, jismonit (abrzit), ferrerit və s.
- Yarpaqvari seolitlər-stilbit, qeylandit, bryüsterid və s.
- Tetraedrik seolitlər-şabazit, fillipsit, qarmotam, foyazit, qmelinit, dakiardit və s.
Yataqları
Təbii seolitlərdən səkkizi – klinoptilolit, mordenit, şabazit, erionit, ferririt, fillipsit, analsim və limontit böyük təbii yataqlara malikdir. Axrıncı ikisi isə hələ sənaye miqiyasında öz tətbiqini tapmayıb. Klinoptilolit və mordenit seolitləri daha çox tətbiq imkanlarına malikdir. Hər iki seolitin respublikada geniş yataqlara malikdir. Təbii seolitlər daha çox tuf şəklində tapılır. Klinoptilolit tufu — 70–90 % klinoptilolitdən ibarət olub, tərkibində qarışıq kimi montmorillonit, kristobalit, seladonit, kvars, çöl şpatı, biotit və s. minerallar saxlayır. Dünyanın bir çox ölkələrində o cümlədən ABŞ, Yaponiya, Şərqi və Cənub-Şərqi Avropa ölkələrində geniş yataqlara malikdir. MDB ölkələrində "Dzeqvi", "Xekordzula" (Gürcüstan), "Badxız" (Türkmənistan), "Aydağ" (Azərbaycan) klinoptilolit daha məşhurdur. Mordenit tufu- 70%-qədər mordenitdən ibarət olub tərkibində kvars, xalsedon, kristobalit, xlorit, opal və s. mineral maddələr saxlayır. ABŞ, Yaponiya, Bolqarıstan, Macarıstan, və s. ölkələrdə geniş yayılmışdır. MDB ölkələrində "Zakarpatiya" (Ukrayna), "Bolnisi" (Gürcüstan), "Çananab" (Azərbaycan), "Nidim" (Rusiya) yataqları daha çox yayılmışdır.
Təbii seolitlərin sənayedə tətbiqi
Hal hazırda sənaye miqyasında ilkin götürülən xammalın və alınan məhsulun keyfiyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə texnoloji qaz və maye axaınlarının qurudulması və təmizlənməsi zamanı adsorbsiya proseslərindən geniş istifadə edilir. Qurudulma proseslərinin həyata keçirilməsi üçün əksər hallarda adsorbent kimi silikagel alüminium oksid və müxtəlif seolitlər götürülür. Başqa adsorbentlərlə müqayisədə seolitlər bir sıra üstünlüklərə malikdir.
- Minimal miqdar nəmliyi olan qazdan hətta kiçik təzyiqlərdə belə böyük miqdar su molekullarını sorbsiya edə bilir.
- Silikagel və alüminium oksiddən fərqli olaraq su buxarlarına qarşı seolitlərin adsorbsiya xüsusiyyətləri temperatur artımı ilə o qədər də aşağı düşmür.
- Qaz axınının seolit təbəqəsindən hərəkəti zamanı adsorberə gostərilən hidravlik müqavimət aşağı düşmür.
- Ayrıca götürülən maddələrə qarşı seolitlərdə seçicilik (selektivlik) xüsusiyyətləri olur.
- Başqa quruduculardan fərqli olaraq seolitlər molekulyar ələk xüsusiyyətlərinə malikdir, elə molekulları sorbsiya edirlər ki, onların diametrləri seolit "pəncərələrinin" diametrlərinə uyğun gəlsin, böyük molekullar bu zərif məsaməli maddələrdə adsorbsiya olunmur.
Mürəkkəb qaz və maye sistemlərinin qurudulması zamanı seolitlər əsasən su molekullarını adsorbsiya edir. Həmin vaxt demək olar ki, başqa komponentlər seolit tərəfindən udulmur və bütün proses boyu seolit quruducu maddə kimi işləyir. Son vaxtlar istehsalı dövlətə cox baha başa gələn sintetik seolitlərələ müqayisədə təbii seolitlər xüsusilə klinoptilolit və mordenit əsaslı tuflar sənaye miqyasında qazların qurudulmasında daha çox tətbiq olunmağa başlayıb. Bu həm də ona görədir ki, təbii seoltlərin möhkəmlik və suya davamlılıq əmsalları sintetik seolitlər, alüminium oksid və silikageldən xeyli böyukdür. Müqayisə üçün deyək ki, "Aydağ" klinoptilolitinin müvafiq olaraq möhkəmlik və suya davamlılıq əmsalları 87,4% və 98,5% olduğu halda sintetik Na seolitində bu kəmiyyətlər 45% və 96% -dir. Halbuki silikagel və Al2O3-də bu gostəricilər daha aşağıdır. Məlum olduğu kimi nəzarət ölçü cihazlarına pnevmatik sistemlərinin istifadə etdiyi atmosfer havasının nəmliyi son dərəcə aşağı olmalıdır. Uzun müddət bu məqsədlə atmosfer havasını qurudulmasında adsorbent kimi Al2O3 silikageldən istifadə etmişlər ki müxtəlif qurğuda adsorberlərə bu maddələrin əvəzinə "Dzeqv" və "Aydağ" yataqlarından götürülmüş klinoptilolit tufları doldurulmuş və sənaye miqyaslı sınaq eksperimentləri aparılmışdır. Məlum olmuşdur ki, seolit tətbiq olunduqda qurudulma zamanı atmosfer havasının şeh nöqtəsi mənfi 48–56 S0-ə çatır, sənaye reqlamentinə görə (-400S) nəzərdə tutulan temperaturdan 8–16 S0 aşağı olur və o biri sorbentlərlə müqayisədə uzun müddət işləyə bilir. Regenerasiya prosesini isə 240 , 250 S0 temperaturda 6 saat müdətində başa çatdırmaq mümkün olmuşdur. Hal hazırda bu məqsəd üçün Al2O3 və silikagelin əvəzinə sənaye miqyasında təbii klinoptilolitdən istifadə olunur. Məişətdə istifadə olunan təbii yanacaq qazların az miqdar hava qarışığı ilə yanma məhsulları kimi bir sıra təsirsiz qazlar əmələ gətirir. Sənaye miqyasında bu qazların qurudulması müxtəlif məqsədlər üçün vacibdir. Quruducu kimi silikageldən istifadə etdikdə qazın 1m3-də 0,077–0,35 q qədər su buxarları qalır. Bu göstərici isə icazə verilən texniki normadan xeyli yuxarıdır. Bunu əvəzinə təbii klinoptilolit götürüldükdə isə qurudulmuş qaz qarışığında su buxarlarının miqdarı 0,003 q –dan aşağı olur. Həm də şeh nöqtəsi 77 S0-yə çatır. Sənaye miqyasında təsirsiz qazların qurudulması üçün aparılan təcrübələr göstərmişdir ki, "Dzeqv" klinoptiloliti hər bir dəyişikliyə uğramadan azı iki il bu məqsədlə istifadə oluna bilər. Təbii qazın , neft qazlarinin qurudulmasında sintetik seolitlərlə yanaşı təbii seolitlər də sənayedə geniş tətbiq olunur. Bir sıra göstəricilərə görə (nəmliyə görə adsorbsiya tutumu, qurudulmanın şeh nöqtəsi) təbii seolitlər sintetik seolitlərdən dala qalsa da mexaniki davamlılıq və istifadə müddətinin çox olmasına görə onları üstələyir. Uzun müddətli istifadə zamanı təbii seolitlər daha effektlidir. Məsələn, tətbiqi sənaye qurğularında təbii qazın qurudulması zamanı sintetik NaA seoliti ilə yanaşı təbii"Aydağ" və "Dzeqvi" klinoptilolitlərdən istifadə olunmuşdur. Başlanğıc müddətində NaA-nın nəmliyə görə fəallığı təbii seolitlərlə müqayisədə böyük olmuş , 3–4 aydan sonra demək olar ki, bərabərləşmişdir. Sonrakı müddətdə isə bu göstərici hətta aşağı düşmüşdür. Müəyyən edilmişdir ki, 20 ay müddətində təbii seolitlər 9–12% dağıldğı halda sintetik NaA isə 25% dağılmışdır. Maye fazada olan aromatik karbohidrogen fraksiyalarının, xüsusi ilə.ksilol fraksiyasının qurudulması sənaye miqyasında böyük əhəmiyyət kəsb edir. Çünki bunun əsasında yüksək davamlı poliefir efirləri istehsal edilir. Ksilol fraksiyasında nəmliyin miqdarı çəki ilə 0,001%-dn artıq olmamalıdır. Aparılan elmi tədqiqatlar nəticəsindən müəyyən edilmişdir ki, bu məqsəd üçün götürülən seolitlərlə müqayisədəd ən yaxşı sorbent təbii klinoptilolitdir. Nəmliyə göre seolitlərin dinamiki aktivliyi aşağıdakı sıra üzrə azalmışdır: Klinoptilolit> Nax> CaA>NaA. Sınaq üçün aparılan sənaye miqyaslı təcrübi qurğuda (adsorberin hündürlüyü 300 sm, diametri 5,16 sm) klinoptilolitlə qurudulmuş məhsulda nəmliyin miqdarı çəkiyə görə 0,001% olmuşdur. Məlum olmuşdur ki, soyuducu cihazlarında soyutma prosesini gücləndirən kimyəvi maddələrdən istifadə edirlər. Belə proseslərdə adətən soyuducu maddə nəm halda olmamalıdır. Bu maddələrdən suyu qurutmaq məqsədilə Yapon firmaları təbii klinoptilolit tufu və Al2O3 əsasında quruducu maddələr istehsal etmişlər. Belə quruducu maddələr aktivləşdirilmiş kömürlə müqayisədə bir sıra soyuducu maddələrdən , məsələn, freon-12 və freon −22 –dən suyu iki dəfə artıq adsorbsiya edə bilir. Belə tipli quruducu maddə Gürcüstan kimyaçıları tərəfindən də təklif olunmuşdur. "Dzeqvi" klinoptiloliti alüminium –oksid və aksangel əsasında alınmış NaA −2KQ –K tipli sorbent soyuducu maddələrdən suyun qurudulmasında böyük imkanlara malikdir. Bu maddə öz effektliyinə görə heç də yapon məhsulundan geri qalmır.
Mənbə
- Cheetham A. K. solid state Chemistry-clarendon Press, 1992 г.
- Блачитко Е.М. с соавт. Профилактические и лечебные свойства природных цеалитов. Новосибирск, 2000 г.
- Mahmudov F. T. Təbii seolitlər və onların xalq təsərrüfatında tətbiqi Bakı-Elm-2003
- Ф.Т.Махмудов, З.А.Джаббарова, С.А.Алиева, Т.Н.Аскерова, Х.А.Ильясова, С.М.Солтанова Равновесие процесса ионов NH4+ на природных и синтетических сорбентах. Азерб. Хим. Жур.,№ 2, 2016 г, с. 59–62.
- В.А.Исмаилова, А.И.Ягубов, Ф.Т.Махмудов, Н.М.Мурадова, М.А.Аббасов, А.Н.Нуриев. Закономерности равновесия сорбции ионов свинца (Pb2+) и марганца (Mn2+) из равстворов природных и синтетических сорбентах. Прикл. Хим. Жур., 2016 г, т.89, вып. 1, с. 56–60.
- Д. Берк.Цеолитовые молекулярные сита М.Мир.,1976, 781с
- Клиноптилолит.Тр. Симпозиума по вопросам исследования и применения клиноптилолита 1974 Тблиси, Изд. "Мецниеребг" 1977, 243 с
- Природные цеолиты Тр.Советско-болгарского симпозиума по вопросам исследования физико-химических свойств природных цеолитов. 1974 Тбилиси, Изд. "Мецниеребг" 1985, 381с
- F. T. Mahmudov Təbii seolitlər və onların xalq təsərrüfatında tətbiqi. Bakı-Elm-2003, 88 s
İstinadlar
- V. M. Babazadə, M. N. Məmmədov, N. Ə. İmamverdiyev. Petroqrafiya. Bakı: 2007, səh. 135.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Seolitler mikormesameli minerallar olub kommersial adsorbentler ve katalizler kimi istifade olunur Seolit termini 1756 ci ilde Isvec mineroloqu Aleks Fredik Kronstedt terefinden ixtira olunub Seolit yunan dilinden zew zeō menasi yandirmaq ve li8os lithos menasi das demekdir SeolitKimyevi terkibiSeolitler sulu alumosiliktlar olub terkibinde Ca ve Na bezen ise Ba ve K nadir hallarda ise Sr Mg ve Mn istirak edir Kationlarin miqdarina gore seolitler bir birinden ferqlenir Seolitlerin umumi kimyevi formulu Na2K2 Ca Ba Al Si O2 n H2O Seolitlerin kristallik sebekeleri aluminium silisium oksigen tetraedrlerinin karkaslarindan ibaret olub basqa karkas quruluslarindan boslugu molekulyar su seolit suyu ile dolmus daha genis kanallarin olmasi ile ferqlenir Ona gore de ehtiyatla qizdirdiqda kristalin strukturu pozulmadan su cixa bilir sonra ise yene de su oz yerini tutur Bu halda kristalin eynicinsliliyi saxlanilmasa da onun optiki xususiyyeti deyisir Seolit qrupunun minerallari muxtelif derecede oyrenilmisdir A Q Betextin serti olaraq seolitleri 3 qrupa bolmusdur sabazit sabazit levinit lomantit ve b natrolit tomsonit natrolit skolesit tomsonit ve b heylandit ve fillipsit heylandit fillipsit desmin ve b ParagenezisiSeolitler col spatlari uzre toreme mineral kimi emele gelir badamciqlarini doldurur hidrotermal yataqlarda rast gelir ve hemcinin cavan torpaqlarda ekzogen prosesler neticesinde emele gelir Isbat olunmusdur ki seolitler Sakit okeanin muasir derin sulu cokuntulerinde vulkanik materiallarin parcalanmasi neticesinde butun cekuntunun 20 30 ni teskil edir emele gelir DiaqnostikasiSeolitler susuz alumosilikatlara nisbeten asagi berkliyi sixligi sinma emsali ile ve tursularla daha asan dagilmasi ile ferqlenir Slifde butun seolitler rengsizdir Adeten onlar tukvari iynevari radial suali pullu aqreqat formalarinda rast gelir bezen lovhevari kristallar emele getirir Muxtelif sinqoniyada kristallasir esasen ve natrolit tomsonit qrupu ve geylandit fillipsit hemcinin sabazit ve b ve nadir seolitler erionit askroftin ve kubik foyazit kristallasirlar Butun hallarda tam ayrilmaya malikdirler Ikilesmeleri cox hallarda rast gelir Butun seolitlerde ikiqat suasinma asagidir sifirdan 0 012 ye qeder Ekserlerinde ise 0 003 0 007 teskil edir ancaq tomsonitde 0 015 e catir Seolit qrupu minerallarinin novleri sinma emsallarina ikqiat suasinmaya optiki xarakterine musbet ve menfi novleri var optiki oxlar bucagina sonme bucagina uzanma isaresine gore bir birlerinden ferqlenir Basqa minerallardan seolitlere en cox benzeyen xalsedondur O da seolitler kimi effuziv suxurlarin badamlarini doldurur ve radial suali qurulusa malikdir Seolitden o asagi sinma emsalina lt 1 53 gore ferqlenir Bundan basqa xalsedon ucun opal ve kvarsla birge rast gelmesidir Seolitin menseyi xasseleri ve yataqlariIsvecin minerologiya sahesindeki tedqiqatcisindan biri Kronstedt 200 il bundan qabaq tebii seolite Qaynayan das adini vermisdir Seoiit latin ifadesi olub ZeO qaynamaq ve Lithos das demekdir sozlerinden goturulmusdur Dogrudanda seolitleri odda qizdirdiqda kopuklenmeye baslayir Buna sebeb seolitlerin terkibine daxil olan bir sira karbonatlarin parcalanmasi neticesinde emele gelen karbon qazidir Temperaturdan nemislikden asili olaraq suyu buraxmaq yeniden udmaq qabiliyetine malik olan terkibi ve xasseleri oxsar olan iri minerallar qrupuna habele suse ve sedef pariltisina malik olan karkas silikatlar sinfinden natrium ve kalsium sulu alumosilikatlarina seolitler deyilir Tebii seolitler qelevi ve qelevi torpaq elementlerinin kristallik qurlusa malik alumosilikatlarin Umumi sekilde seolitlerin formulasi asagidaki sekilde yazilir Mx n AlO2 x SiO2 y wH2O Burada M bir valentli Na K Li yaxud iki valentli Ca Mg Ba Zr kationlari n kationun yukunu w su molekullarinin sayini gosterir y x nisbeti ise seolit qurlusunun xarekterinden asili olaraq 1 ile 5 arasinda deyisir Seolit karkasinin ilkin qurulus vahidi merkezinde silisium ve aluminium tepelerinde ise oksigen atomlari yerlesir bir birile oksigen korpusu vasitesile novbelesen tetraedr cutunden ibaretdir Menseyi Menseyine gore seolitler hidrotermal ekzoqen nadir halda metamorfik minerallardir Onlar vulkanik suxurlarin badamciglarinda qumluqlarda arkalarda qneyslerin catlarinda ve bosluqlarda rast gelirler Hecmce cox deyil lakin muxtelifdir ve butun dunyada melumdur Seolitleri suni yol ile de alirlar Xasseleri Tebii ve sintetik seoitlerin kristallik strukturlari 2 15 anqstrem olculu kanallarla ve bosluqlarla duzelmis uclari ve ya tepeleri umumi olan uc olculu karkasa birlesen SiO2 4 ve AlO2 4 tetraedrik qruplardan ibaretdir Eks ionlarla ion mexanizmi ile daxil edilmis metal ammonium kationlarla kompense edilmis ve su molekulu ile asan dehidratlasmis AlSi O4 seolitin aciq karkas bosluqlu strukturuna malikdir Mikroskopik Qabitusa gore asagidaki seolitler melumdur Lifli seoitler natrolit tomsonit skolesit jismonit abrzit ferrerit ve s Yarpaqvari seolitler stilbit qeylandit bryusterid ve s Tetraedrik seolitler sabazit fillipsit qarmotam foyazit qmelinit dakiardit ve s Yataqlari Tebii seolitlerden sekkizi klinoptilolit mordenit sabazit erionit ferririt fillipsit analsim ve limontit boyuk tebii yataqlara malikdir Axrinci ikisi ise hele senaye miqiyasinda oz tetbiqini tapmayib Klinoptilolit ve mordenit seolitleri daha cox tetbiq imkanlarina malikdir Her iki seolitin respublikada genis yataqlara malikdir Tebii seolitler daha cox tuf seklinde tapilir Klinoptilolit tufu 70 90 klinoptilolitden ibaret olub terkibinde qarisiq kimi montmorillonit kristobalit seladonit kvars col spati biotit ve s minerallar saxlayir Dunyanin bir cox olkelerinde o cumleden ABS Yaponiya Serqi ve Cenub Serqi Avropa olkelerinde genis yataqlara malikdir MDB olkelerinde Dzeqvi Xekordzula Gurcustan Badxiz Turkmenistan Aydag Azerbaycan klinoptilolit daha meshurdur Mordenit tufu 70 qeder mordenitden ibaret olub terkibinde kvars xalsedon kristobalit xlorit opal ve s mineral maddeler saxlayir ABS Yaponiya Bolqaristan Macaristan ve s olkelerde genis yayilmisdir MDB olkelerinde Zakarpatiya Ukrayna Bolnisi Gurcustan Cananab Azerbaycan Nidim Rusiya yataqlari daha cox yayilmisdir Tebii seolitlerin senayede tetbiqiHal hazirda senaye miqyasinda ilkin goturulen xammalin ve alinan mehsulun keyfiyyetini yaxsilasdirmaq meqsedile texnoloji qaz ve maye axainlarinin qurudulmasi ve temizlenmesi zamani adsorbsiya proseslerinden genis istifade edilir Qurudulma proseslerinin heyata kecirilmesi ucun ekser hallarda adsorbent kimi silikagel aluminium oksid ve muxtelif seolitler goturulur Basqa adsorbentlerle muqayisede seolitler bir sira ustunluklere malikdir Minimal miqdar nemliyi olan qazdan hetta kicik tezyiqlerde bele boyuk miqdar su molekullarini sorbsiya ede bilir Silikagel ve aluminium oksidden ferqli olaraq su buxarlarina qarsi seolitlerin adsorbsiya xususiyyetleri temperatur artimi ile o qeder de asagi dusmur Qaz axininin seolit tebeqesinden hereketi zamani adsorbere gosterilen hidravlik muqavimet asagi dusmur Ayrica goturulen maddelere qarsi seolitlerde secicilik selektivlik xususiyyetleri olur Basqa quruduculardan ferqli olaraq seolitler molekulyar elek xususiyyetlerine malikdir ele molekullari sorbsiya edirler ki onlarin diametrleri seolit pencerelerinin diametrlerine uygun gelsin boyuk molekullar bu zerif mesameli maddelerde adsorbsiya olunmur Murekkeb qaz ve maye sistemlerinin qurudulmasi zamani seolitler esasen su molekullarini adsorbsiya edir Hemin vaxt demek olar ki basqa komponentler seolit terefinden udulmur ve butun proses boyu seolit quruducu madde kimi isleyir Son vaxtlar istehsali dovlete cox baha basa gelen sintetik seolitlerele muqayisede tebii seolitler xususile klinoptilolit ve mordenit esasli tuflar senaye miqyasinda qazlarin qurudulmasinda daha cox tetbiq olunmaga baslayib Bu hem de ona goredir ki tebii seoltlerin mohkemlik ve suya davamliliq emsallari sintetik seolitler aluminium oksid ve silikagelden xeyli boyukdur Muqayise ucun deyek ki Aydag klinoptilolitinin muvafiq olaraq mohkemlik ve suya davamliliq emsallari 87 4 ve 98 5 oldugu halda sintetik Na seolitinde bu kemiyyetler 45 ve 96 dir Halbuki silikagel ve Al2O3 de bu gostericiler daha asagidir Melum oldugu kimi nezaret olcu cihazlarina pnevmatik sistemlerinin istifade etdiyi atmosfer havasinin nemliyi son derece asagi olmalidir Uzun muddet bu meqsedle atmosfer havasini qurudulmasinda adsorbent kimi Al2O3 silikagelden istifade etmisler ki muxtelif qurguda adsorberlere bu maddelerin evezine Dzeqv ve Aydag yataqlarindan goturulmus klinoptilolit tuflari doldurulmus ve senaye miqyasli sinaq eksperimentleri aparilmisdir Melum olmusdur ki seolit tetbiq olunduqda qurudulma zamani atmosfer havasinin seh noqtesi menfi 48 56 S0 e catir senaye reqlamentine gore 400S nezerde tutulan temperaturdan 8 16 S0 asagi olur ve o biri sorbentlerle muqayisede uzun muddet isleye bilir Regenerasiya prosesini ise 240 250 S0 temperaturda 6 saat mudetinde basa catdirmaq mumkun olmusdur Hal hazirda bu meqsed ucun Al2O3 ve silikagelin evezine senaye miqyasinda tebii klinoptilolitden istifade olunur Meisetde istifade olunan tebii yanacaq qazlarin az miqdar hava qarisigi ile yanma mehsullari kimi bir sira tesirsiz qazlar emele getirir Senaye miqyasinda bu qazlarin qurudulmasi muxtelif meqsedler ucun vacibdir Quruducu kimi silikagelden istifade etdikde qazin 1m3 de 0 077 0 35 q qeder su buxarlari qalir Bu gosterici ise icaze verilen texniki normadan xeyli yuxaridir Bunu evezine tebii klinoptilolit goturuldukde ise qurudulmus qaz qarisiginda su buxarlarinin miqdari 0 003 q dan asagi olur Hem de seh noqtesi 77 S0 ye catir Senaye miqyasinda tesirsiz qazlarin qurudulmasi ucun aparilan tecrubeler gostermisdir ki Dzeqv klinoptiloliti her bir deyisikliye ugramadan azi iki il bu meqsedle istifade oluna biler Tebii qazin neft qazlarinin qurudulmasinda sintetik seolitlerle yanasi tebii seolitler de senayede genis tetbiq olunur Bir sira gostericilere gore nemliye gore adsorbsiya tutumu qurudulmanin seh noqtesi tebii seolitler sintetik seolitlerden dala qalsa da mexaniki davamliliq ve istifade muddetinin cox olmasina gore onlari usteleyir Uzun muddetli istifade zamani tebii seolitler daha effektlidir Meselen tetbiqi senaye qurgularinda tebii qazin qurudulmasi zamani sintetik NaA seoliti ile yanasi tebii Aydag ve Dzeqvi klinoptilolitlerden istifade olunmusdur Baslangic muddetinde NaA nin nemliye gore fealligi tebii seolitlerle muqayisede boyuk olmus 3 4 aydan sonra demek olar ki beraberlesmisdir Sonraki muddetde ise bu gosterici hetta asagi dusmusdur Mueyyen edilmisdir ki 20 ay muddetinde tebii seolitler 9 12 dagildgi halda sintetik NaA ise 25 dagilmisdir Maye fazada olan aromatik karbohidrogen fraksiyalarinin xususi ile ksilol fraksiyasinin qurudulmasi senaye miqyasinda boyuk ehemiyyet kesb edir Cunki bunun esasinda yuksek davamli poliefir efirleri istehsal edilir Ksilol fraksiyasinda nemliyin miqdari ceki ile 0 001 dn artiq olmamalidir Aparilan elmi tedqiqatlar neticesinden mueyyen edilmisdir ki bu meqsed ucun goturulen seolitlerle muqayiseded en yaxsi sorbent tebii klinoptilolitdir Nemliye gore seolitlerin dinamiki aktivliyi asagidaki sira uzre azalmisdir Klinoptilolit gt Nax gt CaA gt NaA Sinaq ucun aparilan senaye miqyasli tecrubi qurguda adsorberin hundurluyu 300 sm diametri 5 16 sm klinoptilolitle qurudulmus mehsulda nemliyin miqdari cekiye gore 0 001 olmusdur Melum olmusdur ki soyuducu cihazlarinda soyutma prosesini guclendiren kimyevi maddelerden istifade edirler Bele proseslerde adeten soyuducu madde nem halda olmamalidir Bu maddelerden suyu qurutmaq meqsedile Yapon firmalari tebii klinoptilolit tufu ve Al2O3 esasinda quruducu maddeler istehsal etmisler Bele quruducu maddeler aktivlesdirilmis komurle muqayisede bir sira soyuducu maddelerden meselen freon 12 ve freon 22 den suyu iki defe artiq adsorbsiya ede bilir Bele tipli quruducu madde Gurcustan kimyacilari terefinden de teklif olunmusdur Dzeqvi klinoptiloliti aluminium oksid ve aksangel esasinda alinmis NaA 2KQ K tipli sorbent soyuducu maddelerden suyun qurudulmasinda boyuk imkanlara malikdir Bu madde oz effektliyine gore hec de yapon mehsulundan geri qalmir MenbeCheetham A K solid state Chemistry clarendon Press 1992 g Blachitko E M s soavt Profilakticheskie i lechebnye svojstva prirodnyh cealitov Novosibirsk 2000 g Mahmudov F T Tebii seolitler ve onlarin xalq teserrufatinda tetbiqi Baki Elm 2003 F T Mahmudov Z A Dzhabbarova S A Alieva T N Askerova H A Ilyasova S M Soltanova Ravnovesie processa ionov NH4 na prirodnyh i sinteticheskih sorbentah Azerb Him Zhur 2 2016 g s 59 62 V A Ismailova A I Yagubov F T Mahmudov N M Muradova M A Abbasov A N Nuriev Zakonomernosti ravnovesiya sorbcii ionov svinca Pb2 i marganca Mn2 iz ravstvorov prirodnyh i sinteticheskih sorbentah Prikl Him Zhur 2016 g t 89 vyp 1 s 56 60 D Berk Ceolitovye molekulyarnye sita M Mir 1976 781s Klinoptilolit Tr Simpoziuma po voprosam issledovaniya i primeneniya klinoptilolita 1974 Tblisi Izd Mecnierebg 1977 243 s Prirodnye ceolity Tr Sovetsko bolgarskogo simpoziuma po voprosam issledovaniya fiziko himicheskih svojstv prirodnyh ceolitov 1974 Tbilisi Izd Mecnierebg 1985 381s F T Mahmudov Tebii seolitler ve onlarin xalq teserrufatinda tetbiqi Baki Elm 2003 88 sIstinadlarV M Babazade M N Memmedov N E Imamverdiyev Petroqrafiya Baki 2007 seh 135