Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Süni seçmə və ya seleksiya(lat. seligere — seçmək) — xüsusilə bəzi canlılar tərəfindən digər canlılar üzərində şüurlu olaraq tətbiq olunan seçməyə deyilir.
Tətbiqi
Süni seçmə bir canlının, bir digər canlının törəməsini və həyatda qalmasını (canlılığın iki təməl zərurilikləri) öz istəkləri daxilində məhdudlaşdıraraq və ya istiqamətləndirərək, müəyyən funksiyaların nəsillər ərzində seleksiyası nəticəsində, seçən növ tərəfindən ən "istənilən" fərdlərin əldə edilməsini hədəfləyir. Bunun ən sadə və ən fundamental nümunəsi insanın öz məqsədləri istiqamətində digər növləri əhilləşdirib dəyişdirərək yeni növlər əldə etməsidir.
Təbii seçmə təbiətdəki müxtəliflik daxilində mühitə adaptasiya olmaq baxımından ən üstün fərdlərin seçilib artaraq özlərindəki bu üstün genləri balalarına köçürməsi deməkdir. Bu, süni yollarla, seçici təbiət şərtləri olmadan, bir növün tam istəkləri və ya məqsədlərinə uyğun olaraq da edilə bilər. Bu üsulla növlərin dəyişilməsinə səbəb olan təbiət qanununa Süni seçmə deyilir.
Süni seçmə əvvəlcə müəyyən bir xüsusiyyətin bir canlı qrupunda istənilməsi ilə başlayır. Təbii ki, arzulanan bu özəlliyin ən azından ilkin bəzi xüsusiyyətlərinin populyasiyanın ' içərisində meydana gəlməsi gözlənilir. Bir inəyi uçma funksiyası qazanma üçün seçməyə tabe tutsaz, demək hədəf uçma məqsədli bir Süni seçmədir. Bu, milyonlarla illik süni (və ya təbii) seçmə nəticəsində əldə edilə bilər. Bəli, əgər lazımlı seçmə olsa və ya tətbiq olunsa bu əldə edilə bilər, amma bu çox uzun müddət davam edəcək. Yəqin ki, insanlığın nəslinin kəsildiyi bir dövrə qədər məşğul olmaq lazımdır. Çünki inəklər uça biləcək xüsusiyyətə sahib deyillər, həmçinin uçmaları üçün lazımlı olan əsas şərtlərin də heç birinə sahib deyillər (bunun üçün lazımlı olan ön üzvlərin boş, havada qalması, arxa üzvlər üzərində hərəkət etmə, aerodinamik quruluşdur), amma misalçün, vəhşi pələnglərin evlərdə daha sakit, daha kiçik, daha kövrək şəkildə seçilməsi və bu istiqamətdə bir təkamülün təmin edilməsi mümkündür. Çünki bu, həm quruda yaşayan və dörd ayaq üzərində hərəkət edən bir heyvanın uçmağa başlamağı kimi böyük bir hadisə tələb etmir, həm də müasir pələng populyasiyası içərisində hal-hazırda bu seçmələri tətbiq etməyə uyğun genetik və fiziki xüsusiyyətlərə sahib olan fərdlər var. Qısaca, süni seçmə ilə bir növü təkamülləşdirmədən əvvəl, ömrümüzün buna çatacağından əmin olmalıyıq. Çünki təkamül olduqca yavaş hərəkət edən prosesdir.
Daha sonra,populyasiya içərisindəki müxtəliflikdə bu xüsusiyyəti daşıyan fərdlər seçilir və öz aralarında cütləşdirilirlər. Sakit və kiçik pələnglərin davamlı bir-birləriylə cütləş populyasiydirilməsi kimi. Vəhşi təbiətdə bu mümkün olmaya bilər. Məsələn, vəhşi təbiətdə sakit və kiçik bir pələng, daxili təbiətindəki vəhşilik az olduğundan ovları uğurlu şəkildə edə bilməyəcək və ən erkən ölənlərdən biri olacaq. Üstəlik sakit bir pələngin vəhşi təbiətdə yenə özü kimi sakit bir digər pələnglə çütləşəcəyinə ehtimal həddindən artıq azdır, amma Süni seçmə birbaşa hədəfə istiqamətlidir. Yalnız şüurlu və seçmə gücünə sahib olan bir növ (məsələn insan) davamlı istiqamətləndirilmiş bir seçmə tətbiq edərək, sakit və kiçik pələnglərin davamlı bir-birləriylə çütləşməsini və balalar arasında da ən sakitlərinin böyüyəndə davamlı olaraq yenə sakit fərdlərlə cütləşməsini təmin edə bilər.
Bunun xaricində qalanların isə çütləşməsinə şərait yaradılmayacaq və ya məhdudlaşdırılacaq. Beləcə, gərəksiz enerji və zaman itkisinin baş verməməsi üçün tədbir görüləcək. Nəsillər ərzində doğulan balalarda əvvəldən arzulanan xüsusiyyəti ən çox daşıyanlar yetişdirilərək özləri kimi bu xüsusiyyəti daha çox daşıyan əks cinsdən olan fərdlərlə çütləşdiriləcəklər. Bu üsulla, nəsillər keçdikcə arzulanan xüsusiyyət daha da sıx görünməyə başlayacaq və bir müddət sonra bu şəkildə süni olaraq təcrid edilən fərdlər əvvəlki əcdadlarıyla çütləşə bilməyəcək hala gəldiklərində növyaranma prosesi və dolayısı ilə təkamül reallaşmış olacaq. Ümumiyyətlə Süni seçmə nəticəsində növyaranma prosesi tam baş vermir və ya tam baş verməsi üçün süni seçməyə tabe tutulan canlının yenidən təbiətə buraxılması lazımdır (lakin öz əcdadları hesab olunan canlılarla eyni mühitlərə yox, çünki yenidən onlarla qarışa bilərlər və çox az müddət sonra seçmə pozula bilər). Çünki seçmənin idarəçilik altında olduğu və kənardan müdaxilə faktoru olduğu səbəbiylə canlıda seçilən genlər sabit hal ala bilmir, davamlı olaraq bir istiqamətə doğru məcburi olaraq, canlının öz istəkləri daxilində olmadan, çox az müddət ərzində və çox tez sürüşdürülür. Bu da, Süni seçmə ilə əldə edilmiş populyasiyaları öz əvvəlki həyatlarına qaytardıqdan sonra yalnız bir neçə nəsil içərisində köhnə xüsusiyyətlərinə yenidən dönmələrinə səbəb ola bilər, amma daha şüurlu, sabit və dəqiq olaraq edilən seçmə nəticəsində, bir daha heç vaxt geri qayıda bilməyəcək növlər əldə edilə bilər. Bu, seçməni aparan növün bu sahədə mütəxəssis olub-olmadığını göstərəcək.
Tarixi
Süni seçmə, ilk olaraq romalılar tərəfindən istifadə edilmişdir. Əkinçiliklə məşğul olan romalılar müəyyən xüsusiyyətlərə sahib olan heyvan və bitkiləri öz aralarında cütləşdirərək, istənilən xüsusiyyətdəki balaların doğulma şansını artırmışdırlar. Daha sonralar fars Əbu Reyhan Biruni, 11-ci əsrdə yazdığı "Hindistan" adlı kitabında Süni Seçməyə bir çox nümunələr vermişdir. Son olaraq isə Darvin, mövzu üzərində çox uzun illər işləmiş və bir çox əhilləşdirmə əməliyyatı aparmış mütəxəssis olaraq, "Növlərin Mənşəyi" adlı əsərində və "Əhliləşdirmə Altındaki Bitki və Heyvanlardaki Müxtəliflik" adlı kitablarında bu mövzuya geniş yer ayırmışdır. Təbii seçmə nəzəriyyəsinin də başlanğıcına Süni seçmə məlumatını yerləşdirmişdir. "Süni seçmə" terminini ortaya atan və bu seçmə növünün daha əraflı və tam dəqiq izahını ilk dəfə verən də Darvin olmuşdur. Darvin, Süni seçmənin və dolayısi ilə təkamülün təsirini Növlərin Mənşəyi'ndə belə izah edir:
"Seçmə müddəti uzun vaxt ala bilər, amma insanın süni seçmənin gücünü istifadə etdiyi təqdirdə, ola biləcək dəyişikliklərin hər hansı bir sərhədini görə bilmirəm."
Nümunələri
Yabanı kələmdən süni seçmə ilə əldə edilən yeni növlər
Yabanı kələm (Brassica oleracea), Süni seçmə nəticəsində meydana gələn təkamülün ən gözəl nümunələrindən biridir. Brassica cinsi Cənubi Avropa sahillərində və Qərbi Avropada yaşayır. İnsanlar, bu kələm cinsinin fərqli xüsusiyyətlərini öz istəkləri daxilində Süni seçmə istifadə edərək seçmiş və özlərinin təyin etdiyi istiqamətlərdə təkamül keçirməsini təmin etmişdir. Bunun nəticəsində, hal-hazırda hamımızın tanıdığı və tez-tez istifadə etdiyimiz və bu seçmədən əvvəl təbiətdə heç vaxt mövcud olmamış bu tərəvəzlər əldə edilmişdir: kələm, brokkoli, gül kələmi, Brüssel kələmi, quru kələm, buruq kələm, yer kələmi və Çin kələmi. Bütün bu tərəvəzlər bir tək yabanı kələmin davamlı seçilmələrə tabe tutulmasıyla yaradılmışdır.
Qarğıdalı
Qarğıdalı da, təbiətdə yetişən teosinte adlı bir bitkinin davamlı olaraq Süni Seçməyə uğradılması nəticəsində əldə edilmişdir. Teosinte çox az dənəyə sahib olan bitkidir (şəkildə solda gördüyünüz növ). Davamlı olaraq bol dənəli olanteosinte'lər öz aralarında hibridizasiyaya uğradılaraq müasir bol dənələri olan qarğıdalıların təkamülləşməsinə səbəb olmuşdur.
Baş heyvanlarda süni seçmənin tətbiqi
Üsul olduqca funksionaldır və növlərin çox sürətli təkmilləşməsini təmin edir. Bir neçə nəsil ərzində əcdad xüsusiyyətlərini itirməsi və ya bu xüsusiyyətlərin tamamilə dəyişməsi ilə nəticələnir. Məsələn, ev inəklərinin əcdadları olan Bos primigenius növü inəklər balaladıqdan sonra orta hesabla gündə 4–5 litr süd verə bilirdilər və bu miqdar balaları üçün yetərli idi, amma hal-hazırda Süni seçməni istifadə edilərək bu inəklərdən yaradılan Bos taurus növündən olan ev inəkləri balaladıqdan sonra gündə orta hesabla 50 litr süd verirlər. Aradakı fərq həqiqətən inanılmazdır. Bunu mümkün edən tək şey, davamlı olaraq daha çox süd verə bilən fərdlərin törəməsinə şəraitin yaradılması, digərlərinin isə maraq dairəsində qalmayıb nəsli kəsilərək uduzmasıdır.
Üsul çox sadədir: hər inək birdən çox sayda bala doğur və bu balaların genetik strukturları bir-birlərindən fərqlidir. Bu fərqlilik, yetkin olub artdıqları zaman verə biləcəkləri süd miqdarına da təsir edir. Məsələn, gündəlik 10 litr süd verə bilən bir ananın balalarının hamısı gündə 10 litr süd verəcək xüsusiyyətlərdə ola bilməyəcək. Bəziləri gündə 8–9 litr, əksəriyyəti anaları kimi 10 litr, digərləri isə analarından daha çox, 11–12 litr süd verəcəkdir. Bu "digər" balaların törəməsinə icazə verilməsi nəticəsində, davamlı olaraq artan (bəzi hallarda müvəffəqiyyətsiz olan və azalan) süd istehsal imkanlarına çatmaq mümkündür. Bunu edən süni seçmədir. Bu yeni nəsillər əcdadlarından o qədər fərqlidir ki, bir yerə gətiriləcək olsalar artıq bir-birləriylə cinsi birləşmə etməyəcək qədər ayrılmış ola bilərlər, etsələr belə bala meydana gəlməz, çünki əcdad növlərin cinsi strukturlarıyla müasir nümayəndələrin cinsi strukturları uzun müddət qarışmadığından bir-birini tanımayacaq. Bu hadisə növyaranma prosesinin başlanğıcı hesab olunur.
Ev itləri
Bütün müasir ev itləri iki alt növə aiddir: lat. Canis lupus familiaris və lat. Canis lupus Dingo. Bunların hər birisi, vəhşi qurd (canavar) adıyla tanıdığımız Canis lupus'un alt növləridir. Minillər əvvəl insanlar, yaşadıqları ərazilərə ən çox yaxınlaşan, ən az yırtıcı olan, ən güclü olan və s. xüsusiyyətlərə görə seçdikləri vəhşi qurdları əhilləşdirmiş və bu xüsusiyyətlərinə görə seçmə tətbiq etmişdir. Müasir bu çox fərqli it müxtəlifliyi minillərdir tətbiq olunan bu seçmələrdən, insan amilindən qaynaqlanır. Bu it növlərinin hər birisi öz aralarında cütləşə bilir (bunun səbəblərindən biri insanın seçməyə daha az peşəkarcasına yanaşmasından irəli gələn davamlı qarışmalarıdır) və hal-hazırda pitbul kimi itlər əldə etmək üçün istənilən xüsusiyyətlərə sahib olan itlər öz aralarında cütləşdirilir. Məsələn, bir Golden Retriever ilə bir Rottweiler bir-birlərindən nə qədər fərqli görünsələr də, eyni alt növə aiddirlər (Canis lupus familiaris), bir-birləriylə rahat cütləşə bilirlər. Əlbəttə ki, daha uzun müddət davam edən sərt izolyasiyalar meydana gəlsə növyaranma prosesi qaçılmaz olacaq.
Atlar
Dünyanın ən sevilən atları olan İngilis atları, Ərəb atlarının davamlı olaraq ən sürətli və güclülərinin seçilməsi nəticəsində əldə edilmişdir. Hal-hazırda bu seçmə hələ də süni olaraq davam etdirilir.
Göyərçinlər
Darvinin Süni seçməni kəşf etməsinə səbəb olan canlılar inəklər və ya digər nümunələr deyil,
dövrün aristokratlarının hobbi olaraq saxladıqları göyərçinlər idi. Darvin, yaşayan çox sayda və bir-birinə heç də oxşamayan göyərçin növlərinin hər birisinin Columba Livia adlı qaya göyərçinindən, hobbiçilərin istəkləri istiqamətində nəsillər içərisində təkamülləşdiyini fərq etmişdi. Bolin göyərçinindən (Columba Bolin) Kamerun göyərçininə (Columba sjostedti), Nilqiri göyərçinindən (Columba elphinstonii) limon göyərçininə (Columba larvata) qədər onlarla müxtəlif növ göyərçin, qaya göyərçininin müəyyən xüsusiyyətlərinin seçilməsi nəticəsində təkamülləşmiş olmalı idi. Bir neçə ay bundan əvvəl aparılan tədqiqatda Darvinin, hər hansı bir dəlilsiz və sübutsuz, amma dahiyanə olaraq fikirləşdiyi və ortaya atdığı bu iddiası təsdiqləndi.
Darvin bu mövzuya illər ərzində diqqət yetirdi, bir çox əhliləşdirmə və hibridizasiya mütəxəssisləri ilə göyərçinlər haqqında yazışdı və söhbət etdi. Etdiyi təcrübələrin nəticəsində, növlərin insan istəyiylə təkamülləşə biləcəyini və əcdadlarından tamamilə fərqli xüsusiyyətlər qazana biləcəyini, hətta müəyyən bir mərhələdən sonra artıq əcdadlarıyla cütləşməyəcək qədər dəyişilə biləcəyini kəşf etdi. Bunu mümkün edən qanuna Süni seçmə adını verdi, çünki süni yollarla, təbiətin etməyəcəyi edilirdi.
Süni seçmənin bir çox üsulları var. Hal-hazırda bakteriyalar arasında Süni seçmə tətbiq olunaraq bəzi dərmanlar hazırlanır.
Süni seçmənin bir mənfi təsiri var: növdaxili müxtəlifliyi azaltdığından (davamlı istənilən xüsusiyyətlərə sahib olan fərdlər seçilir və digərlərinə əhəmiyyət verilmir) xəstəliklərə, epidemiyalara və bəzi zəifliklərə səbəb olur. Məsələn, davamlı süd verməsi istiqamətində seçmə edilən bir canlı təbiətdə sərbəst buraxıldıqda yaşama ehtimalı azalır. Bu da həmçinin süni seçmə ilə növyaranma prosesinin baş verməsi ehtimalını azaldır. Bu səbəblə Süni seçmənin tətbiq edildiyi yerlərdə çox ciddi nəzarətə ehtiyac olur.
Yerdə yaşayan canlılar arasında Süni seçmə tətbiq edə bilən yeganə növ insan deyil. Məsələn,
Atta columbica növündən olan qarışqalar yuvalarında artan saysız fərqli göbələk qrupundan ən sıx olaraq bazidiomiset qrupundan olan göbələklərin həyatda qalmasına səbəb olurlar və digərlərini məhv edirlər. Bunun səbəbi, bazidiomisetin ifraz etdiyi kimyəvi maddələrin qarışqaların düşmənlərini yuvadan uzaq tutması ilə əlaqəlidir. Eynilə bizim süd məhsuldarlığı baxımından inəkləri seçməyimiz kimi, qarışqalar da, ifraz edilən kimyəvi maddə baxımından göbələkləri seçirlər və süni olaraq, istəkləri istiqamətində təkamülləşdirirlər. Bu nümunə, vəhşi təbiətdə də ehtiyaclardan doğan seçmə təzyiqinin mövcud ola bildiyini dəqiq olaraq göstərir.
Mənbə
- http://tekamulaz.blogspot.com/2013/10/suni-secm.html
- http://en.wikipedia.org/wiki/Selective_breeding
- http://evolution.berkeley.edu/
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Suni secme ve ya seleksiya lat seligere secmek xususile bezi canlilar terefinden diger canlilar uzerinde suurlu olaraq tetbiq olunan secmeye deyilir TetbiqiSuni secme bir canlinin bir diger canlinin toremesini ve heyatda qalmasini canliligin iki temel zerurilikleri oz istekleri daxilinde mehdudlasdiraraq ve ya istiqametlendirerek mueyyen funksiyalarin nesiller erzinde seleksiyasi neticesinde secen nov terefinden en istenilen ferdlerin elde edilmesini hedefleyir Bunun en sade ve en fundamental numunesi insanin oz meqsedleri istiqametinde diger novleri ehillesdirib deyisdirerek yeni novler elde etmesidir Tebii secme tebietdeki muxteliflik daxilinde muhite adaptasiya olmaq baximindan en ustun ferdlerin secilib artaraq ozlerindeki bu ustun genleri balalarina kocurmesi demekdir Bu suni yollarla secici tebiet sertleri olmadan bir novun tam istekleri ve ya meqsedlerine uygun olaraq da edile biler Bu usulla novlerin deyisilmesine sebeb olan tebiet qanununa Suni secme deyilir Suni secme evvelce mueyyen bir xususiyyetin bir canli qrupunda istenilmesi ile baslayir Tebii ki arzulanan bu ozelliyin en azindan ilkin bezi xususiyyetlerinin populyasiyanin icerisinde meydana gelmesi gozlenilir Bir ineyi ucma funksiyasi qazanma ucun secmeye tabe tutsaz demek hedef ucma meqsedli bir Suni secmedir Bu milyonlarla illik suni ve ya tebii secme neticesinde elde edile biler Beli eger lazimli secme olsa ve ya tetbiq olunsa bu elde edile biler amma bu cox uzun muddet davam edecek Yeqin ki insanligin neslinin kesildiyi bir dovre qeder mesgul olmaq lazimdir Cunki inekler uca bilecek xususiyyete sahib deyiller hemcinin ucmalari ucun lazimli olan esas sertlerin de hec birine sahib deyiller bunun ucun lazimli olan on uzvlerin bos havada qalmasi arxa uzvler uzerinde hereket etme aerodinamik qurulusdur amma misalcun vehsi pelenglerin evlerde daha sakit daha kicik daha kovrek sekilde secilmesi ve bu istiqametde bir tekamulun temin edilmesi mumkundur Cunki bu hem quruda yasayan ve dord ayaq uzerinde hereket eden bir heyvanin ucmaga baslamagi kimi boyuk bir hadise teleb etmir hem de muasir peleng populyasiyasi icerisinde hal hazirda bu secmeleri tetbiq etmeye uygun genetik ve fiziki xususiyyetlere sahib olan ferdler var Qisaca suni secme ile bir novu tekamullesdirmeden evvel omrumuzun buna catacagindan emin olmaliyiq Cunki tekamul olduqca yavas hereket eden prosesdir Daha sonra populyasiya icerisindeki muxteliflikde bu xususiyyeti dasiyan ferdler secilir ve oz aralarinda cutlesdirilirler Sakit ve kicik pelenglerin davamli bir birleriyle cutles populyasiydirilmesi kimi Vehsi tebietde bu mumkun olmaya biler Meselen vehsi tebietde sakit ve kicik bir peleng daxili tebietindeki vehsilik az oldugundan ovlari ugurlu sekilde ede bilmeyecek ve en erken olenlerden biri olacaq Ustelik sakit bir pelengin vehsi tebietde yene ozu kimi sakit bir diger pelengle cutleseceyine ehtimal heddinden artiq azdir amma Suni secme birbasa hedefe istiqametlidir Yalniz suurlu ve secme gucune sahib olan bir nov meselen insan davamli istiqametlendirilmis bir secme tetbiq ederek sakit ve kicik pelenglerin davamli bir birleriyle cutlesmesini ve balalar arasinda da en sakitlerinin boyuyende davamli olaraq yene sakit ferdlerle cutlesmesini temin ede biler Bunun xaricinde qalanlarin ise cutlesmesine serait yaradilmayacaq ve ya mehdudlasdirilacaq Belece gereksiz enerji ve zaman itkisinin bas vermemesi ucun tedbir gorulecek Nesiller erzinde dogulan balalarda evvelden arzulanan xususiyyeti en cox dasiyanlar yetisdirilerek ozleri kimi bu xususiyyeti daha cox dasiyan eks cinsden olan ferdlerle cutlesdirilecekler Bu usulla nesiller kecdikce arzulanan xususiyyet daha da six gorunmeye baslayacaq ve bir muddet sonra bu sekilde suni olaraq tecrid edilen ferdler evvelki ecdadlariyla cutlese bilmeyecek hala geldiklerinde novyaranma prosesi ve dolayisi ile tekamul reallasmis olacaq Umumiyyetle Suni secme neticesinde novyaranma prosesi tam bas vermir ve ya tam bas vermesi ucun suni secmeye tabe tutulan canlinin yeniden tebiete buraxilmasi lazimdir lakin oz ecdadlari hesab olunan canlilarla eyni muhitlere yox cunki yeniden onlarla qarisa bilerler ve cox az muddet sonra secme pozula biler Cunki secmenin idarecilik altinda oldugu ve kenardan mudaxile faktoru oldugu sebebiyle canlida secilen genler sabit hal ala bilmir davamli olaraq bir istiqamete dogru mecburi olaraq canlinin oz istekleri daxilinde olmadan cox az muddet erzinde ve cox tez surusdurulur Bu da Suni secme ile elde edilmis populyasiyalari oz evvelki heyatlarina qaytardiqdan sonra yalniz bir nece nesil icerisinde kohne xususiyyetlerine yeniden donmelerine sebeb ola biler amma daha suurlu sabit ve deqiq olaraq edilen secme neticesinde bir daha hec vaxt geri qayida bilmeyecek novler elde edile biler Bu secmeni aparan novun bu sahede mutexessis olub olmadigini gosterecek TarixiSuni secme ilk olaraq romalilar terefinden istifade edilmisdir Ekincilikle mesgul olan romalilar mueyyen xususiyyetlere sahib olan heyvan ve bitkileri oz aralarinda cutlesdirerek istenilen xususiyyetdeki balalarin dogulma sansini artirmisdirlar Daha sonralar fars Ebu Reyhan Biruni 11 ci esrde yazdigi Hindistan adli kitabinda Suni Secmeye bir cox numuneler vermisdir Son olaraq ise Darvin movzu uzerinde cox uzun iller islemis ve bir cox ehillesdirme emeliyyati aparmis mutexessis olaraq Novlerin Menseyi adli eserinde ve Ehlilesdirme Altindaki Bitki ve Heyvanlardaki Muxteliflik adli kitablarinda bu movzuya genis yer ayirmisdir Tebii secme nezeriyyesinin de baslangicina Suni secme melumatini yerlesdirmisdir Suni secme terminini ortaya atan ve bu secme novunun daha erafli ve tam deqiq izahini ilk defe veren de Darvin olmusdur Darvin Suni secmenin ve dolayisi ile tekamulun tesirini Novlerin Menseyi nde bele izah edir Secme muddeti uzun vaxt ala biler amma insanin suni secmenin gucunu istifade etdiyi teqdirde ola bilecek deyisikliklerin her hansi bir serhedini gore bilmirem NumuneleriYabani kelemden suni secme ile elde edilen yeni novler Yabani kelem Brassica oleracea Suni secme neticesinde meydana gelen tekamulun en gozel numunelerinden biridir Brassica cinsi Cenubi Avropa sahillerinde ve Qerbi Avropada yasayir Insanlar bu kelem cinsinin ferqli xususiyyetlerini oz istekleri daxilinde Suni secme istifade ederek secmis ve ozlerinin teyin etdiyi istiqametlerde tekamul kecirmesini temin etmisdir Bunun neticesinde hal hazirda hamimizin tanidigi ve tez tez istifade etdiyimiz ve bu secmeden evvel tebietde hec vaxt movcud olmamis bu terevezler elde edilmisdir kelem brokkoli gul kelemi Brussel kelemi quru kelem buruq kelem yer kelemi ve Cin kelemi Butun bu terevezler bir tek yabani kelemin davamli secilmelere tabe tutulmasiyla yaradilmisdir Qargidali Qargidali da tebietde yetisen teosinte adli bir bitkinin davamli olaraq Suni Secmeye ugradilmasi neticesinde elde edilmisdir Teosinte cox az deneye sahib olan bitkidir sekilde solda gorduyunuz nov Davamli olaraq bol deneli olanteosinte ler oz aralarinda hibridizasiyaya ugradilaraq muasir bol deneleri olan qargidalilarin tekamullesmesine sebeb olmusdur Bas heyvanlarda suni secmenin tetbiqi Usul olduqca funksionaldir ve novlerin cox suretli tekmillesmesini temin edir Bir nece nesil erzinde ecdad xususiyyetlerini itirmesi ve ya bu xususiyyetlerin tamamile deyismesi ile neticelenir Meselen ev ineklerinin ecdadlari olan Bos primigenius novu inekler balaladiqdan sonra orta hesabla gunde 4 5 litr sud vere bilirdiler ve bu miqdar balalari ucun yeterli idi amma hal hazirda Suni secmeni istifade edilerek bu ineklerden yaradilan Bos taurus novunden olan ev inekleri balaladiqdan sonra gunde orta hesabla 50 litr sud verirler Aradaki ferq heqiqeten inanilmazdir Bunu mumkun eden tek sey davamli olaraq daha cox sud vere bilen ferdlerin toremesine seraitin yaradilmasi digerlerinin ise maraq dairesinde qalmayib nesli kesilerek uduzmasidir Usul cox sadedir her inek birden cox sayda bala dogur ve bu balalarin genetik strukturlari bir birlerinden ferqlidir Bu ferqlilik yetkin olub artdiqlari zaman vere bilecekleri sud miqdarina da tesir edir Meselen gundelik 10 litr sud vere bilen bir ananin balalarinin hamisi gunde 10 litr sud verecek xususiyyetlerde ola bilmeyecek Bezileri gunde 8 9 litr ekseriyyeti analari kimi 10 litr digerleri ise analarindan daha cox 11 12 litr sud verecekdir Bu diger balalarin toremesine icaze verilmesi neticesinde davamli olaraq artan bezi hallarda muveffeqiyyetsiz olan ve azalan sud istehsal imkanlarina catmaq mumkundur Bunu eden suni secmedir Bu yeni nesiller ecdadlarindan o qeder ferqlidir ki bir yere getirilecek olsalar artiq bir birleriyle cinsi birlesme etmeyecek qeder ayrilmis ola bilerler etseler bele bala meydana gelmez cunki ecdad novlerin cinsi strukturlariyla muasir numayendelerin cinsi strukturlari uzun muddet qarismadigindan bir birini tanimayacaq Bu hadise novyaranma prosesinin baslangici hesab olunur Ev itleri Butun muasir ev itleri iki alt nove aiddir lat Canis lupus familiaris ve lat Canis lupus Dingo Bunlarin her birisi vehsi qurd canavar adiyla tanidigimiz Canis lupus un alt novleridir Miniller evvel insanlar yasadiqlari erazilere en cox yaxinlasan en az yirtici olan en guclu olan ve s xususiyyetlere gore secdikleri vehsi qurdlari ehillesdirmis ve bu xususiyyetlerine gore secme tetbiq etmisdir Muasir bu cox ferqli it muxtelifliyi minillerdir tetbiq olunan bu secmelerden insan amilinden qaynaqlanir Bu it novlerinin her birisi oz aralarinda cutlese bilir bunun sebeblerinden biri insanin secmeye daha az pesekarcasina yanasmasindan ireli gelen davamli qarismalaridir ve hal hazirda pitbul kimi itler elde etmek ucun istenilen xususiyyetlere sahib olan itler oz aralarinda cutlesdirilir Meselen bir Golden Retriever ile bir Rottweiler bir birlerinden ne qeder ferqli gorunseler de eyni alt nove aiddirler Canis lupus familiaris bir birleriyle rahat cutlese bilirler Elbette ki daha uzun muddet davam eden sert izolyasiyalar meydana gelse novyaranma prosesi qacilmaz olacaq Atlar Dunyanin en sevilen atlari olan Ingilis atlari Ereb atlarinin davamli olaraq en suretli ve guclulerinin secilmesi neticesinde elde edilmisdir Hal hazirda bu secme hele de suni olaraq davam etdirilir Goyercinler Darvinin Suni secmeni kesf etmesine sebeb olan canlilar inekler ve ya diger numuneler deyil dovrun aristokratlarinin hobbi olaraq saxladiqlari goyercinler idi Darvin yasayan cox sayda ve bir birine hec de oxsamayan goyercin novlerinin her birisinin Columba Livia adli qaya goyercininden hobbicilerin istekleri istiqametinde nesiller icerisinde tekamullesdiyini ferq etmisdi Bolin goyercininden Columba Bolin Kamerun goyercinine Columba sjostedti Nilqiri goyercininden Columba elphinstonii limon goyercinine Columba larvata qeder onlarla muxtelif nov goyercin qaya goyercininin mueyyen xususiyyetlerinin secilmesi neticesinde tekamullesmis olmali idi Bir nece ay bundan evvel aparilan tedqiqatda Darvinin her hansi bir delilsiz ve subutsuz amma dahiyane olaraq fikirlesdiyi ve ortaya atdigi bu iddiasi tesdiqlendi Darvin bu movzuya iller erzinde diqqet yetirdi bir cox ehlilesdirme ve hibridizasiya mutexessisleri ile goyercinler haqqinda yazisdi ve sohbet etdi Etdiyi tecrubelerin neticesinde novlerin insan isteyiyle tekamullese bileceyini ve ecdadlarindan tamamile ferqli xususiyyetler qazana bileceyini hetta mueyyen bir merheleden sonra artiq ecdadlariyla cutlesmeyecek qeder deyisile bileceyini kesf etdi Bunu mumkun eden qanuna Suni secme adini verdi cunki suni yollarla tebietin etmeyeceyi edilirdi Suni secmenin bir cox usullari var Hal hazirda bakteriyalar arasinda Suni secme tetbiq olunaraq bezi dermanlar hazirlanir Suni secmenin bir menfi tesiri var novdaxili muxtelifliyi azaltdigindan davamli istenilen xususiyyetlere sahib olan ferdler secilir ve digerlerine ehemiyyet verilmir xesteliklere epidemiyalara ve bezi zeifliklere sebeb olur Meselen davamli sud vermesi istiqametinde secme edilen bir canli tebietde serbest buraxildiqda yasama ehtimali azalir Bu da hemcinin suni secme ile novyaranma prosesinin bas vermesi ehtimalini azaldir Bu sebeble Suni secmenin tetbiq edildiyi yerlerde cox ciddi nezarete ehtiyac olur Yerde yasayan canlilar arasinda Suni secme tetbiq ede bilen yegane nov insan deyil Meselen Atta columbica novunden olan qarisqalar yuvalarinda artan saysiz ferqli gobelek qrupundan en six olaraq bazidiomiset qrupundan olan gobeleklerin heyatda qalmasina sebeb olurlar ve digerlerini mehv edirler Bunun sebebi bazidiomisetin ifraz etdiyi kimyevi maddelerin qarisqalarin dusmenlerini yuvadan uzaq tutmasi ile elaqelidir Eynile bizim sud mehsuldarligi baximindan inekleri secmeyimiz kimi qarisqalar da ifraz edilen kimyevi madde baximindan gobelekleri secirler ve suni olaraq istekleri istiqametinde tekamullesdirirler Bu numune vehsi tebietde de ehtiyaclardan dogan secme tezyiqinin movcud ola bildiyini deqiq olaraq gosterir Menbehttp tekamulaz blogspot com 2013 10 suni secm html http en wikipedia org wiki Selective breeding http evolution berkeley edu