Rəşt müqaviləsi (1729)

Rəşt müqaviləsi (1729) — Rusiya ilə İran hökmdarı Əşrəf arasında bağlanmış müqavilə.

Rusiyanın İranla yaxınlaşması

I Pyotrun ölümündən sonra onun varisləri I Yekaterina (1725–1727), II Pyotr (1727–1730) və Anna İvanovnanın (1730–1740) dövründə Səfəvi dövləti ilə münasibətdə müəyyən dəyişiklik baş verdi. Rusiya Səfəvi dövlətinin Osmanlı dövləti tərəfinə keçməsinə yol verməmək üçün bəzi güzəştlərə getməli oldu. XVIII əsrin 20-ci illərində Səfəvi dövlətinin böhranı xeyli dərinləşmişdi. Bundan istifadə edən əfqanların Səfəvi dövlətinə qarşı işğalları başladı. Mirmahmudun yürüşləri İsfahanın tutulması və onun şah elan edilməsi ilə (1722–1725) nəticələndi. Antiəfqan qüvvələri Mazandaranda II Təhmasib ətrafında mərkəzləşməyə başladı. Əfqanların öz daxilində də çəkişmələr genişləndi, 1725-ci ilin aprelində Mahmud öldürüldü. Əşrəf şah elan olundu (1725–1729). Hakimiyyətə gələn Əşrəf 1726-cı ildə osmanlılara qarşı çıxdı, lakin kifayət qədər qüvvəsi olmadığına görə 1727-ci ilin oktyabrında osmanlılarla müqavilə imzalandı. Əşrəf böyük ərazi güzəştləri müqabilində şah kimi tanınmağa nail oldu. Bundan narahat olan Rusiya da Əşrəflə yaxınlaşmağa başladı və 1729-cu il 13 fevralda onunla müqavilə imzaladı.

Müqavilənin şərtləri

Rəst müqaviləsi (1729) preambula və 10 maddədən ibarətdir. Müqavilənin preambulasında onun bağlanması zərurəti və səlahiyyətli nümayəndələrdən bəhs olunur.

I maddədə göstərilirdi ki, hər iki yüksək tərəflərə İranda ayrılmış torpaqlar, şəhərlər onlara bütün mənsub olanlarla yeni sərhədlərə uyğun III artikulda elan edildiyi kimi onların əbədi mülkiyyətinə keçir. II maddədə heç bir başqa dövlətə hər hansı bir şəkildə verilməmək şərti ilə Astrabad və Mazandaranın İranın ixtiyarında qalması bəyan edilirdi. Bu şərtə etinasızlıq və laqeydsizlik göstərilsəydi, adı çəkilən əyalətlər onlara bütün mənsub olanlarla əbədi olaraq Rusiyadan ayrılmamalı və bağlanan müqavilələr pozulmalı idi. III maddə ilə tərəflər arasında sərhəd xətti müəyyənləşdirilirdi. IV maddə tərəflər arasında səfirlər və diplomatik nümayəndələrin fəaliyyəti haqqında idi. V maddə dostluq məktublarının hər iki tərəfdən mövcud titullarla qüvvəsində qalmasına həsr olunmuşdu. VI maddəyə görə sərhədlərdə baş verən mübahisə və ədavəti sərhədlərdəki komandirlər aradan qaldırmalı, təbəələrin sakitlik, dinclik şəraiti, təhlükəsizlik və müdafiəsi təmin edilməli idi. VII maddə bir tərəfdən о biri tərəfə keçən qaçqınların qaytarılmasını, onların himayədarlığa götürülməsi və müdafiəsinə heç kimin çalışmamasını nəzərdə tuturdu. VIII maddədə qeyd edilirdi ki, hər iki tərəfin xeyrinə kommersiya azad və əngəlsizdir. Göstərilən torpaqların əhalisi torpaq və su ilə təmin edilir. Adi verginin ödənilməsi əvvəlki qayda üzrə, heç bir əlavə tələb olunmadan həyata keçirilir. Hər cür mallarla ticarət etmək olar. Rusiya təbəələrinin ölkədə, İran vilayətlərində ticarəti xeyirli, yaxşı yaşayış səviyyəsi, malları, evi, karvansaraları, anbarları, dükanları olmalı idi. İran dövləti ərazisindən Hindistan və b. dövlətlərə karvanların hərəkəti və ticarəti azad elan edirdi. Eynilə də İran dövləti təbəələri Rusiya ərazisində azad ticarət yaşayış, gediş-gəliş hüququ ilə təmin olunurdu. IX maddədə bildirilirdi ki, hər iki tərəfin bir dövlətdən о birinə keçən, təsadüfən vəfat edən tacirlərinin evi, karvansaraları, anbarları, dükanları, malları və ev əşyaları heç bir xətasız mühafizədə saxlanılacaq, yüksək saray, ya da magistratlardan olan qanuni varisə məktub ilə zərərsiz, itkisiz, ləngidilmədən veriləcək. Müqavilənin X maddəsi imzalanma və ratifikasiyaya həsr olunmuşdu. Müqavilənin imzalanmasından az bir müddət sonra Əşrəf hakimiyyətdən devrildi və yeni tarixi şərait yarandı.

Mənbə

• Абдурахманов А. Азербайджан во взаимоотношениях России, Турции и Ирана. Баку, 1964;
• Договоры России с Востоком. СПб., 1869,
• Иванов М.С. Очерк истории Ирана. М., 1952
• Советско-иранские отношения. М., 1946,
• Сотавов Н.А. Северный Кавказ в русско-иранских и русско-турецких отношениях в XVIII в. М" 1991.