Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
İsveçrə ittifaqı — 1291-ci ildən 1798-ci ilə qədər Mərkəzi Avropada fəaliyyət göstərmiş dövlət birliyi.
İttifaqın yaranması
1291-ci ildə Uri, Şvis və Untervalden kantonlarının meydana gətirdiyi üç meşə kantonu nümayəndələri bir Federal Bəyannamə imzaladılar. Bəyannaməyə imza atan tərəflər, o zamanlar Müqəddəs Roma Alman İmperiyasında Avstriya Qraflıqını əlində tutan Habsburq xanədanının hökmünə qarşı çıxa bilmək üçün birləşməyi təklif edirdilər. 15 Noyabr 1315-ci ildə Morgarten Vuruşmasında Habsburg ordusunu məğlub oldu. İsveçrəlilər, Müqəddəs Roma German İmperiyası içində İsveçrə İmperiyasın Konfederasiyasının varlığını güvən altına aldılar.
1353-ci ildə gəlindiyində ilk birləşən üç kantona əlavə olaraq Qlarus və Zug kantonlarıyla Lüzern, Sürix və Bern şəhər dövlətləri də birliyə qatılaraq XV əsrə qədər varlığını davam etdirən (Sürix bir torpaq anlaşılmazlığı səbəbiylə 1440-cı ildə konfederasiyadan atılmışdır) və səkkiz əyalətdən ibarət olan "Köhnə Federasiyası" qurdular.1470-ci ildə Bourgogne Qraflıqı I Çarlza qarşı qazandıqları zəfərlər və İsveçrə pullu əsgərlərinin müvəffəqiyyətləriylə federasiyanın həm gücü həm də zənginliyi artdı. İsveçrə kantonları sıralaması edilərkən ənənəvi olaraq, şəhər dövlətlərini ardınca qurucu kantonlar ilk səkkiz "Köhnə Kanton" olaraq qabaqda deyilir, 1481-ci ildən sonra federasiyaya qatılan digər kantonlar tarix sırasına görə düzülər. Müqəddəs Roma German İmperatoru I. Maximiliana qarşı İsveçrəlilərin 1499-cu ildə qazandığı zəfər nəticəsində, İsveçrə, Müqəddəs Roma German İmperiyasından ayrılıb de facto müstəqilliyini qazanmışdır.
1506-cı ildə II. Julius, indiki vaxtda hələ Vatikanı qoruyan İsveçrəli Gözətçiləri işə götürdü. Federasiyanın genişləməsi və ilk döyüşlərdə əldə edilən məğlub olmamaqla qazanılan məşhurluq. 1515-ci ildə Marignano Vuruşmasındakı İsveçrə uduzması ilə ilk dəfə dayandı. Bəzi kantonlarda Huldrych Zwinglinin İslahatının müvəffəqiyyətli olması 1529 və 1531 illərində kantonlararası döyüşlərin (Kappeler Kriege) çıxmasına səbəb oldu. Katolik və Protestant kantonlar arasında anlaşılmazlığın davam etməsi üzərinə 1656 və 1712 illərində Villmergen Vuruşmaları ilə qarşılıqlı şiddət davam etmişdir. 1648-ci ildə Westfalya Barış Andlaşması ilə Avropalı ölkələr İsveçrənin Müqəddəs Roma German İmperiyasından ayrılmasını və tərəfsizliyini tanıdı.
İttifaq XVI əsrdə
XVI əsr Avropasında İsveçrə respublika qaydaları olan tək-tük ölkələrdən idi. Onun şəhərləri və torpaqları hüquqi cəhətdən Müqəddəs Roma impriyasına daxil idi, lakin 1499-cu ildə Şvabiya müharibəsində qalib gələndən sonra, onlar imperiya hakimiyyət orqanlarından müstəqil şəkildə yaşamağa başladılar.
XVI əsrdə İsveçrə ittifaqının ərazilərinin formalaşması demək olar ki, başa çatdı. Əsrin əvvəllərində daha 3 kanton ittifaqa qoşulur və ümümi sayı 13 olur. XVIII əsrin sonuna qədər kantonların sayı dəyişməz qalır. Cenevrə isə 1584-cü ildə məhdudlaşdırılmış muxtariyyat statusu alır. XVI əsrdə İsveçrənin əhalisi 1 milyona çatır. Ən mühüm şəhər mərkəzləri Bazel və Cenevrə, Sürix və Bern idi.
Öz siyasi quruluşuna görə İsveçrə konfederasiya olub suveren şəhər-respublikaların və özünüidarəçiliyə malik kəndlərin ittifaqı idi. İttifaqın üzvləri arasında vahid müqavilə yox idi. İsveçrənin daimi mərkəzi orqanları, daimi ordusu, ümumi xəzinəsi, ümumi məhkəməsi də yox idi. Bütün konfederasiyanın ali idarəçilik orqanı olan taqzatsunq kantonlardan olan nümayəndələrin yığıncağı idi. O, dəqiq müəyyən olunmuş səlahiyyətlərə malik deyildi və xüsusi çağırılma müddəti də yox idi.
İsveçrdə əhalinin böyük bir hissəsini şəxsən azad olan kəndlilər təşkil edirdi. Kənd kantonlarında kəndlər öz daxili işlərini həll edirdilər.
Adətən hər il şəhər magistratlarına seçkilər keçirilirdi. Sürixdə, Bazeldə şəhər idarəçiliyində sex aliləri, Berndə, Lüserndə şəhər əyanları aparıcı rol oynayırdı.
Təbii şəraitlə bağlı olaraq ölkənin ayrı-ayrı vilayətlərinin təsərrüfat imkanları da kəskin fərqlənirdi. Əkinçilik üçün əlverişli torpaq İsveçrədlə çatışmırdı. İsveçrənin mərkəzi kantonları taxılı demək olar ki, idxal edirdilər. Kəndlilərin feodal asılılığı formaları İsveçrdə qonşu ölkələrə nisbətən zəif inkişaf etmişdi. XVI əsrə doğru bir çox kənd icmaları öz dünyəvi və ruhani sahibkarlarından azad olur və demək olar ki, yalnız azad kəndlilərdən ibarət olur. Saxlanmış bəzi mükəlləfiyyətlər pul rentası ilə əvəz edilir. Kəndlilər arasında əmlak bərabərsizliyi artır.
İsveərinin dağlıq rayonları üçün maldarlığın inkişafı səciyyəvi idi. Burada əsasən iri buynuzlu mal-qara yetişdirilirdi. İsveçrə ət məhsulları ilə nəinki öz daxili tələbatını ödəyirdi, eyni zamanda onu qonşu ölkələrə idxal edirdi.
Şəhərlərdə əsas sənətkarlıq sahələri mahud və kətan istehsalı idi. Bu sahələrdə sex sistemi saxlanmışdı. Yeni yaranan sahələrdə – kitab çapında, saatsazlıqda mərkəzləşmiş manufakturalar yaranır.
XVI əsrdə İsveçrnin təsərrüfat həyatında daha bir yenilik bankların açılması olur. Hərçənd ki, ən varlı İsveçrə tacirləri belə Avropa ölçülərinə hələ çata bilmirdilər – çünki ölkədə iri kapital çatışmırdı.
İsveçrədə reformasiya
Reformasiya ərəfəsində gedən böhran İsveçrədə də Almaniyada olduğu kimi aydın nəzərə çarpırdı. XVI əsrin əvvəllərində kilsə idarəçiliyi sərhədələri dövlətlərin sərhədləri ilə üst-üstə düşmürdü. İsveçrə torpaqlarının daxil olduqları yepiskopluqlara qonşu ölkələrin də bəzi əraziləri daxil idi.
İsveçrdə kilsənin və ruhanilərin tənqidi ilə bağlı ideyaların əsas daşıyıcıları humanistlər idi. Onların da cəm olduqları ən mühüm mərkəz – Bazel idi, Rotterdamlı Erazm da uzun müddət bu şəhərdə yaşamışdı.
İsveçrə Reformasiyası tarixində ölkənin muzdlu hərbi xidmətlə bağlı ənənələri böyük rol oynamışdır. Kiçik ölkə olan İsveçrə öz hərbi əhəmiyyətinə görə Avropanın ən iri qüvvələrindən idi. XV əsrin sonlarından isveçrəlilər fransız kralının muzdlu dəstələri kimi İtaliya müharibələrində iştirak etmişdilər. Lakin bir müddət sonra muzdlular Roma papasının tərəfinə keçir. 1516-cı ildə kral I Fransisk isveçrəliləri məğlub etməsinə baxmayaraq, onlarla «əbədi sülh» bağlayır. 1521-ci ildə Fransa ilə bütün kantonlar (Sürixdən başqa) arasında müttəfiqlik haqqında müqavilə imzalanır. Müqaviləyə görə, Fransa kantonlrın ərazisində bir neçə min muzdlu əsgər toplamaq hüququ qazanır. Bunun əvəzində İsveçrə başqa bir dövlətin hücumu şəraitində fransız süvari dəstələrinin və artilleriyasının köməyinə arxalana bilərdi. Bundan əlavə, İsveçryə ticarət imtiyazları – Fransaya sərbəst gediş-gəliş və ticarət hüququ verilirdi.
Bununla yanaşı, 1521-ci il müqaviləsi muzdlu toplamaq sistemini uzun müddətə ölkədə möhkəmlətmiş oldu. Zaman keçdikcəmuzdlular hərbi talanlara öyrənir və dinc əməkdən uzaqlaşır. Bu isə ölkənin təsərrüfatı üçün neqativ bir hal idi. Muzdluluq sistemini ilk dəfə kəskin şəkildə Reformasiyanın görkəmli nümayəndəsi Ulrix Svinqli tənqid edir.
Ulrix Svinqli təlimi
Hələ 1516-cı ildə, yəni Lüterdən əvvəl, Svinqli Reformasiya xarakterli ideyalarla çıxış edir. 1519-cu ildən başlayaraq Svinqli Sürixdə özünün xüsusi İncil təlimini yaymağa başlayır.
Svinqlinin təlimi lüterçiliyə oxşasa da, böyük fərqləri də var idi. Lüter kimi, Svinqli də Müqəddəs Kitaba əsaslanırdı. Onun üçün erkən xristian kilsəsi ideal idi. Svinqli kilsə iyerarxiyasını, rahibliyi, ziyarətləri qəbul etmirdi. Katolik kilsə ayinlərinin tənqidində o, Lüterdən irəli getmişdi.
Svinqlinin siyasi mövqeyi də Lüterdən kəskin fərqlənirdi. Hələ gənc yaşlarından vətənpərvər olan Svinqli respublikaçılığın tərəfdarı idi. Xüsusilə bu, onun antihabsburq təbliğatında aydın hiss olunur. Siyasi və sosial dəyişikliklərin keçirilməsini o, dünyəvi hakimiyyətə aid edirdi. Tiranlara itaət etməyi Svinqli böyük günah sayırdı.
1523-cü ildə Sürix magistratının qərarı ilə Svinqli 2 disput keçirir, bu disputlarda onun ideyaları bəyənəlir və şəhər şurası Sürixdə reformasiyaya başlayır. Kilsədən ikonalar çıxarılır, monastrlar ləğv olunur, onların əmlakı dünyəvi hakimiyyətə keçir. Kilsə iclası da dəyişdilir: indi ruhaniləri dindarlar özləri seçirdilər.
Svinqlinin sosial ideyaları da İsveçrdə geniş əks-səda yaratmışdı. O, sələmçiliyə və inhisarçılığa qarşı çıxır, şəxsi asılılığın ləğb edilməsini vacib sayırdı. Sürix kantonunda Svinqli təlimi çoxlu tərəfdar tapsa da, onun görüşlərilə razılaşmayanlar da var idi. Bu adamların içərisində anabaptistlər («yenidən xaç suyuna salınanlar») təriqəti yaranır. Bu təriqət 1519-cu ildə Sürixdə yaranır və Avropaya da yayılır. Mövcud kilsə təşkilatlarını, o cümlədən Svinqli təşkilatını rədd edən anabaptistlər Tanrı hakimiyyətinin tezliklə qurulacağına inanırdılar. Svinqli anabaptistlərə qarşı kəskin çıxış edir. Sürixin hakimiyyət orqanları onları təqib etməyə başlayır.
1523-1529-cu illərdə Svinli təlimi Bern, Qlarus, Bazel, daha sonra Yuxarı Almaniyada yayılır. 1529-cu ildə Hessen landqrafı Filipp lüterçilərin və svinqliçilərin siyasi birləşməsində maraqlı olduğundan, Marburq şəhərində Lüterlə Svinqlinin görüşünü keçirir. Siyasi məsələlərdə kəskin fikir ayılığı landqrafın bu cəhdini boşa çıxarır. Lüter Yuxarı Almaniyada Svinqli təliminin yayılmasına qarşı kəskin şəkildə çıxmağa başlayır. Sürix İsveçrənin katolik kantonlarını blokadaya almaqla, burada Reformasiya həyata keçirməyə çalışır. Kantonlarda vətəndaş müharibəsi başlayır. Münaqişə gedişində Svinqli özü də həlak olur (1531) və katoliklər qalib gəlir.
Jan Kalvin və onun təlimi
1530-cu illərin ortalarından başlayaraq İsveçrədə Reformasiya ideyalarının inkişafı Jan Kalvinin (1509-1564) adı ilə bağlıdır. Onun təlimi Avropanın, o cümlədən Fransanın da reformasiya hərəkatına böyük təsir göstərmişdir.
Fransada protestantların təqib olunması səbəbəindən Jan Kalvin 1534-cü ildə ölkəni tərk edir. 1536-cı ildə Bazeldə onun «Xristian dini haqqında nəsihətlər» adlı kitabı dərc olunur. Elə həmin il Kalvin Cenevrəyə gəlir. Cenevrdə gedən siyasi mübarizə dini münaqişələrlə müşayiət olunurdu. Kalvin Reformasiya tərəfdarlarına rəhbərliyi ələ alı rvə öz təlimini təbliğ etməyə başlayır.
Kalvin teologiyasında mərkəzi yer Tanrının dərki probleminə aid idi. Kalvin üçün Tanrı – dünyanın suveren hakimi idi. Bundan çıxış edən Kalvin «ikili tale» konsepsiyasını irəli sürür. O, hesab edir ki, Tanrı hələ bəşəriyyəti yaratmazdan əvvəl, hər bir insanın taleyini müəyyən etmişdir. Bu taleyi dəyişmək və ya ondan qaçmaq olmaz. İnsan yalnız ondan asılı olmayan qüvvələri dərk etməklə kifayətlənə bilər.
Tanrının qüdrətini dərk etməklə insan eyni zamanda Müqəddəs Kitabda yazılanlara ciddi əməl etməlidir. Kalvin müqəddəs adamlara, insanalara sitayiş edilməsinin qəti əleyhinə çıxır. Kalvinçi məbədlərdən bütün xaçlar, şamlar, ikonalar çıxarılır. Kalvinin təqdim etdiyi kilsədə iyerarxiya yox idi, bunun əvəzində özünüidarə prinsipi ilə fəaliyyət göstərən icmalar var idi. İcma başçıları seçilirdilər və cima üzvləri onların fəaliyyətinə nəzarət edirdi. İcmalar muxtar idilər, lakin bir-birilərilə sıx əlaqə saxlayırdılar.
Lüter və Svinqli kimi, Kalvin də dövləti Tanrının qaydası kimi qəbul edirdi, hakimiyyətin əsas vəzifəsinin isə cəmiyyətə xidmət etmək olduğunu bildirirdi. Lakin Lüterdən fərqli olaraq Kalvin tiranların hakimiyyətinə qarşı çıxırdı. Əgər tiranlar inam məsələlərinə mane olurlarsa, onlaraq qarşı mübarizə aparmaq – müqəddəs borcdur. Lüterə görə, tiranı Tanrı özü cəzalandıracaq. Svinqli tiraniyaya müqavimət göstərməyi icmanın bir hüququ sayır. Kalvin isə tiraniyaya qarşı mübarizəni dini borc hesab edir.
Ən yaxşı idarəçilik üsulunu Kalvin oliqarxik respublikada görürdü və hesab edirdi ki, onun bütün strukturlarını qarşılıqlı şəkildə islah etmək mümkündür.
İsveçrədə, ölkənin siyasi quruluşu ilə əlaqədar, Reformasiyanın inkişafı ayrı-ayrı şəhərlər çərçivəsində baş verirdi. Bu isə Reformasiyaya müxtəlif yerli xüsusiyyətlər verirdi.
1541-ci ildən başlayaraq Kalvin Cenevrədə magistratın siyasətinə müəyyən təsir göstərirdi və onun nəzəriyyəsinin əksinə olaraq, şəhərdə faktiki teokratik rejim bərqərar olur. Zaman keçdikcə şəhər hakimlərinin heç bir qərarı Kalviin təsdiqi omladan qüvvəyə minmir. Cenevrədə onun təklifi ilə ciddi kilsə nizam-intizamı bərqərar olur. Şəhər bir neçə məhəlləyə bölünür və sistemli şəkildə məhəllərin təftişi keçirilir. Nəinki söyüş söymək, əyləncələr keçirmək, həm də teatr təşkil etmək də qadağan olunmuşdu. Qaydalara əməl etməyənlər şəhərdən qovulurdu, hətta edam olunurdu. Kalvinin şəhərdəki fəaliyyətinin 6 ili ərzində şəhərdə 58 nəfər edam olunmuş, 76-ı isə şəhərdən qovulmuşdu.
Kalvinin başqa təriqətlərə münasibətdə dözümsüzlüyü ilə əlaqədar ona «Cenevrə papası» adı verilmişdi. Bununla yanaşı, şəhər sakinlərinin əksəriyyəti Kalvin təliminə ürəkdən inanır və onun tələblərini diktatorluq hesab etmirdilər.
Kalvinizmin Avropada yayılması onun müxtəlif növlərinin yaranmasına gətirib çıxarır. Kalvin nəzəriyyəsi və Kalvin praktikası da bir-birindən fərqlənirdi.
İsveçrədə əksreformasiya
XVI əsrin ikinci yarısı Roma-katolik kilsəsinin açıq çıxışına gətirib çıxarır. Bu ideoloji mübarizədə İsveçrənin katolikləri də iştirak edirdi. Katoliklərin ən görkəmli nümayəndəsi isə Milan arxiyepiskopu kardinal Karlo Borromeo idi. O, xüsusi olaraq İsveçrəyə «nəzarət» edirdi. Digər bir kontrreformator – fanatik katolik Lüdviq Pfeffer idi. Borromeonun təklifilə papa İsveçrədə daimi nunsiy vəzifəsi təsis edir. 1568-ci ildə 7 kanton – Şvits, Uri, Untervalden, Lüsern, Freyburq, Zoloturn və Tsuq öz aralarında «Qızıl ittifaq» bağlayır. İttifaq üzvləri hətt a silah gücünə katolikliyi qoruyacaqlarına söz verirlər. 1587-ci ildə 7 kantondan 6-ı İspaniya kralı II Filipplə separat sülh bağlayır.
Dini ziddiyyətlər elə kəskin şəkil alır ki, konfederasiyanın parçalanması təhlükəsi yaranır.
1594-cü ildə Pfefferin ölümü ilə İsveçrə katolikləri güclü rəhbərdən məhrum olur. Fransada IV Henrinin hakimiyytə gəlməsi və 1598-ci ildə Nant ediktinin verilməsilə ölkədə vətəndaş müharibələri sona yetir. Elə həmin il katolik kantonların ittifaqda olduğu II Filipp də vəfat edir.
Bütün bu amillər ölkədə kontrreformasiyanı zəiflədir. 1602-ci ildə bütün kantonlar Fransa ilə ittifaqı təzələyir. Bunun müqabilində IV Henri isveçrəlilərə 1 milyon taler pul ödəyir. Həmin vaxtdan İsveçrədə ayrı-ayrı dini münaqişələr baş versə də, ümumilikdə dini dözümlülük siyasəti möhkəmlənir.
XVII əsrin ortaları İsveçrə ittifaqının inkişafında mühüm dəyişikliklər olur: 1648-ci il Vestfal sülhünə görə, İsveçrə ittifaqı Müqəddəs Roma imperiyasını münasibətdə hər cür asılılıqdan çıxır və faktiki suverenliyi beynəlxalq aləmdə rəsmən də tanınır.
Ədəbiyyat
- Водовозов В. В., Крживицкий Л., Рихтер Д. И. Швейцария // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 86 т. (82 т. и 4 доп.). — СПб., 1890—1907.
- Давыдов А. Г., Карабед И. К., Маслов А. Н. Воинские традиции швейцарского Средневековья: очерки исторического развития, вопросы реконструкции материальной культуры. — Нижний Новгород: Поволжье, 2012. — 312 с. — ISBN 978-5-98449-219-5..
- История средних веков. Т. 1 / Под ред. З. В. Удальцовой, С. П. Карпова. — М.: Высшая школа, 1990. — 495 с. — ISBN 5-06-000011-7.
- История средних веков. Т. 2 / Под ред. З. В. Удальцовой, С. П. Карпова. — М.: Высшая школа, 1991. — 400 с. — ISBN 5-06-000012-5..
- Aubert, J.-F.: Petite histoire constitutionnelle de la Suisse, 2nd ed.; Francke Editions, Bern, 1974. (fr.)
- Peyer, H. C.: Verfassungsgeschichte der alten Schweiz, Schulthess Polygraphischer Verlag, Zürich, 1978. ISBN . (alm.)
Xarici keçidlər
İsveçrə 16-17 əsrin birinci yarısında. Avropada Əksreformasiya və katolik kilsənin islahatı - kayzen.az
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Isvecre ittifaqi 1291 ci ilden 1798 ci ile qeder Merkezi Avropada fealiyyet gostermis dovlet birliyi Isvecre ittifaqinin bayragiIttifaqin yaranmasiIsvecre ittifaqi 1291 ci ilden XVI esre qeder 1291 ci ilde Uri Svis ve Untervalden kantonlarinin meydana getirdiyi uc mese kantonu numayendeleri bir Federal Beyanname imzaladilar Beyannameye imza atan terefler o zamanlar Muqeddes Roma Alman Imperiyasinda Avstriya Qrafliqini elinde tutan Habsburq xanedaninin hokmune qarsi cixa bilmek ucun birlesmeyi teklif edirdiler 15 Noyabr 1315 ci ilde Morgarten Vurusmasinda Habsburg ordusunu meglub oldu Isvecreliler Muqeddes Roma German Imperiyasi icinde Isvecre Imperiyasin Konfederasiyasinin varligini guven altina aldilar 1353 ci ilde gelindiyinde ilk birlesen uc kantona elave olaraq Qlarus ve Zug kantonlariyla Luzern Surix ve Bern seher dovletleri de birliye qatilaraq XV esre qeder varligini davam etdiren Surix bir torpaq anlasilmazligi sebebiyle 1440 ci ilde konfederasiyadan atilmisdir ve sekkiz eyaletden ibaret olan Kohne Federasiyasi qurdular 1470 ci ilde Bourgogne Qrafliqi I Carlza qarsi qazandiqlari zeferler ve Isvecre pullu esgerlerinin muveffeqiyyetleriyle federasiyanin hem gucu hem de zenginliyi artdi Isvecre kantonlari siralamasi edilerken enenevi olaraq seher dovletlerini ardinca qurucu kantonlar ilk sekkiz Kohne Kanton olaraq qabaqda deyilir 1481 ci ilden sonra federasiyaya qatilan diger kantonlar tarix sirasina gore duzuler Muqeddes Roma German Imperatoru I Maximiliana qarsi Isvecrelilerin 1499 cu ilde qazandigi zefer neticesinde Isvecre Muqeddes Roma German Imperiyasindan ayrilib de facto musteqilliyini qazanmisdir 1506 ci ilde II Julius indiki vaxtda hele Vatikani qoruyan Isvecreli Gozetcileri ise goturdu Federasiyanin genislemesi ve ilk doyuslerde elde edilen meglub olmamaqla qazanilan meshurluq 1515 ci ilde Marignano Vurusmasindaki Isvecre uduzmasi ile ilk defe dayandi Bezi kantonlarda Huldrych Zwinglinin Islahatinin muveffeqiyyetli olmasi 1529 ve 1531 illerinde kantonlararasi doyuslerin Kappeler Kriege cixmasina sebeb oldu Katolik ve Protestant kantonlar arasinda anlasilmazligin davam etmesi uzerine 1656 ve 1712 illerinde Villmergen Vurusmalari ile qarsiliqli siddet davam etmisdir 1648 ci ilde Westfalya Baris Andlasmasi ile Avropali olkeler Isvecrenin Muqeddes Roma German Imperiyasindan ayrilmasini ve terefsizliyini tanidi Ittifaq XVI esrdeIsvecre ittifaqinin erazisinin boyumesi XVI esr Avropasinda Isvecre respublika qaydalari olan tek tuk olkelerden idi Onun seherleri ve torpaqlari huquqi cehetden Muqeddes Roma impriyasina daxil idi lakin 1499 cu ilde Svabiya muharibesinde qalib gelenden sonra onlar imperiya hakimiyyet orqanlarindan musteqil sekilde yasamaga basladilar XVI esrde Isvecre ittifaqinin erazilerinin formalasmasi demek olar ki basa catdi Esrin evvellerinde daha 3 kanton ittifaqa qosulur ve umumi sayi 13 olur XVIII esrin sonuna qeder kantonlarin sayi deyismez qalir Cenevre ise 1584 cu ilde mehdudlasdirilmis muxtariyyat statusu alir XVI esrde Isvecrenin ehalisi 1 milyona catir En muhum seher merkezleri Bazel ve Cenevre Surix ve Bern idi Oz siyasi qurulusuna gore Isvecre konfederasiya olub suveren seher respublikalarin ve ozunuidareciliye malik kendlerin ittifaqi idi Ittifaqin uzvleri arasinda vahid muqavile yox idi Isvecrenin daimi merkezi orqanlari daimi ordusu umumi xezinesi umumi mehkemesi de yox idi Butun konfederasiyanin ali idarecilik orqani olan taqzatsunq kantonlardan olan numayendelerin yigincagi idi O deqiq mueyyen olunmus selahiyyetlere malik deyildi ve xususi cagirilma muddeti de yox idi Isvecrde ehalinin boyuk bir hissesini sexsen azad olan kendliler teskil edirdi Kend kantonlarinda kendler oz daxili islerini hell edirdiler Adeten her il seher magistratlarina seckiler kecirilirdi Surixde Bazelde seher idareciliyinde sex alileri Bernde Lusernde seher eyanlari aparici rol oynayirdi Tebii seraitle bagli olaraq olkenin ayri ayri vilayetlerinin teserrufat imkanlari da keskin ferqlenirdi Ekincilik ucun elverisli torpaq Isvecredle catismirdi Isvecrenin merkezi kantonlari taxili demek olar ki idxal edirdiler Kendlilerin feodal asililigi formalari Isvecrde qonsu olkelere nisbeten zeif inkisaf etmisdi XVI esre dogru bir cox kend icmalari oz dunyevi ve ruhani sahibkarlarindan azad olur ve demek olar ki yalniz azad kendlilerden ibaret olur Saxlanmis bezi mukellefiyyetler pul rentasi ile evez edilir Kendliler arasinda emlak berabersizliyi artir Isveerinin dagliq rayonlari ucun maldarligin inkisafi seciyyevi idi Burada esasen iri buynuzlu mal qara yetisdirilirdi Isvecre et mehsullari ile neinki oz daxili telebatini odeyirdi eyni zamanda onu qonsu olkelere idxal edirdi Seherlerde esas senetkarliq saheleri mahud ve ketan istehsali idi Bu sahelerde sex sistemi saxlanmisdi Yeni yaranan sahelerde kitab capinda saatsazliqda merkezlesmis manufakturalar yaranir XVI esrde Isvecrnin teserrufat heyatinda daha bir yenilik banklarin acilmasi olur Hercend ki en varli Isvecre tacirleri bele Avropa olculerine hele cata bilmirdiler cunki olkede iri kapital catismirdi Isvecrede reformasiyaReformasiya erefesinde geden bohran Isvecrede de Almaniyada oldugu kimi aydin nezere carpirdi XVI esrin evvellerinde kilse idareciliyi serhedeleri dovletlerin serhedleri ile ust uste dusmurdu Isvecre torpaqlarinin daxil olduqlari yepiskopluqlara qonsu olkelerin de bezi erazileri daxil idi Isvecrde kilsenin ve ruhanilerin tenqidi ile bagli ideyalarin esas dasiyicilari humanistler idi Onlarin da cem olduqlari en muhum merkez Bazel idi Rotterdamli Erazm da uzun muddet bu seherde yasamisdi Isvecre Reformasiyasi tarixinde olkenin muzdlu herbi xidmetle bagli eneneleri boyuk rol oynamisdir Kicik olke olan Isvecre oz herbi ehemiyyetine gore Avropanin en iri quvvelerinden idi XV esrin sonlarindan isvecreliler fransiz kralinin muzdlu desteleri kimi Italiya muharibelerinde istirak etmisdiler Lakin bir muddet sonra muzdlular Roma papasinin terefine kecir 1516 ci ilde kral I Fransisk isvecrelileri meglub etmesine baxmayaraq onlarla ebedi sulh baglayir 1521 ci ilde Fransa ile butun kantonlar Surixden basqa arasinda muttefiqlik haqqinda muqavile imzalanir Muqavileye gore Fransa kantonlrin erazisinde bir nece min muzdlu esger toplamaq huququ qazanir Bunun evezinde Isvecre basqa bir dovletin hucumu seraitinde fransiz suvari destelerinin ve artilleriyasinin komeyine arxalana bilerdi Bundan elave Isvecrye ticaret imtiyazlari Fransaya serbest gedis gelis ve ticaret huququ verilirdi Bununla yanasi 1521 ci il muqavilesi muzdlu toplamaq sistemini uzun muddete olkede mohkemletmis oldu Zaman kecdikcemuzdlular herbi talanlara oyrenir ve dinc emekden uzaqlasir Bu ise olkenin teserrufati ucun neqativ bir hal idi Muzdluluq sistemini ilk defe keskin sekilde Reformasiyanin gorkemli numayendesi Ulrix Svinqli tenqid edir Ulrix Svinqli telimi Esas meqale Ulrix SvinqliUlrix Svinqli Hele 1516 ci ilde yeni Luterden evvel Svinqli Reformasiya xarakterli ideyalarla cixis edir 1519 cu ilden baslayaraq Svinqli Surixde ozunun xususi Incil telimini yaymaga baslayir Svinqlinin telimi luterciliye oxsasa da boyuk ferqleri de var idi Luter kimi Svinqli de Muqeddes Kitaba esaslanirdi Onun ucun erken xristian kilsesi ideal idi Svinqli kilse iyerarxiyasini rahibliyi ziyaretleri qebul etmirdi Katolik kilse ayinlerinin tenqidinde o Luterden ireli getmisdi Svinqlinin siyasi movqeyi de Luterden keskin ferqlenirdi Hele genc yaslarindan vetenperver olan Svinqli respublikaciligin terefdari idi Xususile bu onun antihabsburq tebligatinda aydin hiss olunur Siyasi ve sosial deyisikliklerin kecirilmesini o dunyevi hakimiyyete aid edirdi Tiranlara itaet etmeyi Svinqli boyuk gunah sayirdi 1523 cu ilde Surix magistratinin qerari ile Svinqli 2 disput kecirir bu disputlarda onun ideyalari beyenelir ve seher surasi Surixde reformasiyaya baslayir Kilseden ikonalar cixarilir monastrlar legv olunur onlarin emlaki dunyevi hakimiyyete kecir Kilse iclasi da deyisdilir indi ruhanileri dindarlar ozleri secirdiler Svinqlinin sosial ideyalari da Isvecrde genis eks seda yaratmisdi O selemciliye ve inhisarciliga qarsi cixir sexsi asililigin legb edilmesini vacib sayirdi Surix kantonunda Svinqli telimi coxlu terefdar tapsa da onun goruslerile razilasmayanlar da var idi Bu adamlarin icerisinde anabaptistler yeniden xac suyuna salinanlar teriqeti yaranir Bu teriqet 1519 cu ilde Surixde yaranir ve Avropaya da yayilir Movcud kilse teskilatlarini o cumleden Svinqli teskilatini redd eden anabaptistler Tanri hakimiyyetinin tezlikle qurulacagina inanirdilar Svinqli anabaptistlere qarsi keskin cixis edir Surixin hakimiyyet orqanlari onlari teqib etmeye baslayir 1523 1529 cu illerde Svinli telimi Bern Qlarus Bazel daha sonra Yuxari Almaniyada yayilir 1529 cu ilde Hessen landqrafi Filipp lutercilerin ve svinqlicilerin siyasi birlesmesinde maraqli oldugundan Marburq seherinde Luterle Svinqlinin gorusunu kecirir Siyasi meselelerde keskin fikir ayiligi landqrafin bu cehdini bosa cixarir Luter Yuxari Almaniyada Svinqli teliminin yayilmasina qarsi keskin sekilde cixmaga baslayir Surix Isvecrenin katolik kantonlarini blokadaya almaqla burada Reformasiya heyata kecirmeye calisir Kantonlarda vetendas muharibesi baslayir Munaqise gedisinde Svinqli ozu de helak olur 1531 ve katolikler qalib gelir Jan Kalvin ve onun telimi Esas meqaleler Jan Kalvin ve Kalvinizm 1530 cu illerin ortalarindan baslayaraq Isvecrede Reformasiya ideyalarinin inkisafi Jan Kalvinin 1509 1564 adi ile baglidir Onun telimi Avropanin o cumleden Fransanin da reformasiya herekatina boyuk tesir gostermisdir Fransada protestantlarin teqib olunmasi sebebeinden Jan Kalvin 1534 cu ilde olkeni terk edir 1536 ci ilde Bazelde onun Xristian dini haqqinda nesihetler adli kitabi derc olunur Ele hemin il Kalvin Cenevreye gelir Cenevrde geden siyasi mubarize dini munaqiselerle musayiet olunurdu Kalvin Reformasiya terefdarlarina rehberliyi ele ali rve oz telimini teblig etmeye baslayir Kalvin teologiyasinda merkezi yer Tanrinin derki problemine aid idi Kalvin ucun Tanri dunyanin suveren hakimi idi Bundan cixis eden Kalvin ikili tale konsepsiyasini ireli surur O hesab edir ki Tanri hele beseriyyeti yaratmazdan evvel her bir insanin taleyini mueyyen etmisdir Bu taleyi deyismek ve ya ondan qacmaq olmaz Insan yalniz ondan asili olmayan quvveleri derk etmekle kifayetlene biler Tanrinin qudretini derk etmekle insan eyni zamanda Muqeddes Kitabda yazilanlara ciddi emel etmelidir Kalvin muqeddes adamlara insanalara sitayis edilmesinin qeti eleyhine cixir Kalvinci mebedlerden butun xaclar samlar ikonalar cixarilir Kalvinin teqdim etdiyi kilsede iyerarxiya yox idi bunun evezinde ozunuidare prinsipi ile fealiyyet gosteren icmalar var idi Icma bascilari secilirdiler ve cima uzvleri onlarin fealiyyetine nezaret edirdi Icmalar muxtar idiler lakin bir birilerile six elaqe saxlayirdilar Luter ve Svinqli kimi Kalvin de dovleti Tanrinin qaydasi kimi qebul edirdi hakimiyyetin esas vezifesinin ise cemiyyete xidmet etmek oldugunu bildirirdi Lakin Luterden ferqli olaraq Kalvin tiranlarin hakimiyyetine qarsi cixirdi Eger tiranlar inam meselelerine mane olurlarsa onlaraq qarsi mubarize aparmaq muqeddes borcdur Lutere gore tirani Tanri ozu cezalandiracaq Svinqli tiraniyaya muqavimet gostermeyi icmanin bir huququ sayir Kalvin ise tiraniyaya qarsi mubarizeni dini borc hesab edir En yaxsi idarecilik usulunu Kalvin oliqarxik respublikada gorurdu ve hesab edirdi ki onun butun strukturlarini qarsiliqli sekilde islah etmek mumkundur Isvecrede olkenin siyasi qurulusu ile elaqedar Reformasiyanin inkisafi ayri ayri seherler cercivesinde bas verirdi Bu ise Reformasiyaya muxtelif yerli xususiyyetler verirdi 1541 ci ilden baslayaraq Kalvin Cenevrede magistratin siyasetine mueyyen tesir gosterirdi ve onun nezeriyyesinin eksine olaraq seherde faktiki teokratik rejim berqerar olur Zaman kecdikce seher hakimlerinin hec bir qerari Kalviin tesdiqi omladan quvveye minmir Cenevrede onun teklifi ile ciddi kilse nizam intizami berqerar olur Seher bir nece mehelleye bolunur ve sistemli sekilde mehellerin teftisi kecirilir Neinki soyus soymek eylenceler kecirmek hem de teatr teskil etmek de qadagan olunmusdu Qaydalara emel etmeyenler seherden qovulurdu hetta edam olunurdu Kalvinin seherdeki fealiyyetinin 6 ili erzinde seherde 58 nefer edam olunmus 76 i ise seherden qovulmusdu Kalvinin basqa teriqetlere munasibetde dozumsuzluyu ile elaqedar ona Cenevre papasi adi verilmisdi Bununla yanasi seher sakinlerinin ekseriyyeti Kalvin telimine urekden inanir ve onun teleblerini diktatorluq hesab etmirdiler Kalvinizmin Avropada yayilmasi onun muxtelif novlerinin yaranmasina getirib cixarir Kalvin nezeriyyesi ve Kalvin praktikasi da bir birinden ferqlenirdi Isvecrede eksreformasiyaXVI esrin ikinci yarisi Roma katolik kilsesinin aciq cixisina getirib cixarir Bu ideoloji mubarizede Isvecrenin katolikleri de istirak edirdi Katoliklerin en gorkemli numayendesi ise Milan arxiyepiskopu kardinal Karlo Borromeo idi O xususi olaraq Isvecreye nezaret edirdi Diger bir kontrreformator fanatik katolik Ludviq Pfeffer idi Borromeonun teklifile papa Isvecrede daimi nunsiy vezifesi tesis edir 1568 ci ilde 7 kanton Svits Uri Untervalden Lusern Freyburq Zoloturn ve Tsuq oz aralarinda Qizil ittifaq baglayir Ittifaq uzvleri hett a silah gucune katolikliyi qoruyacaqlarina soz verirler 1587 ci ilde 7 kantondan 6 i Ispaniya krali II Filipple separat sulh baglayir Dini ziddiyyetler ele keskin sekil alir ki konfederasiyanin parcalanmasi tehlukesi yaranir 1594 cu ilde Pfefferin olumu ile Isvecre katolikleri guclu rehberden mehrum olur Fransada IV Henrinin hakimiyyte gelmesi ve 1598 ci ilde Nant ediktinin verilmesile olkede vetendas muharibeleri sona yetir Ele hemin il katolik kantonlarin ittifaqda oldugu II Filipp de vefat edir Butun bu amiller olkede kontrreformasiyani zeifledir 1602 ci ilde butun kantonlar Fransa ile ittifaqi tezeleyir Bunun muqabilinde IV Henri isvecrelilere 1 milyon taler pul odeyir Hemin vaxtdan Isvecrede ayri ayri dini munaqiseler bas verse de umumilikde dini dozumluluk siyaseti mohkemlenir XVII esrin ortalari Isvecre ittifaqinin inkisafinda muhum deyisiklikler olur 1648 ci il Vestfal sulhune gore Isvecre ittifaqi Muqeddes Roma imperiyasini munasibetde her cur asililiqdan cixir ve faktiki suverenliyi beynelxalq alemde resmen de taninir EdebiyyatVodovozov V V Krzhivickij L Rihter D I Shvejcariya Enciklopedicheskij slovar Brokgauza i Efrona v 86 t 82 t i 4 dop SPb 1890 1907 Davydov A G Karabed I K Maslov A N Voinskie tradicii shvejcarskogo Srednevekovya ocherki istoricheskogo razvitiya voprosy rekonstrukcii materialnoj kultury Nizhnij Novgorod Povolzhe 2012 312 s ISBN 978 5 98449 219 5 Istoriya srednih vekov T 1 Pod red Z V Udalcovoj S P Karpova M Vysshaya shkola 1990 495 s ISBN 5 06 000011 7 Istoriya srednih vekov T 2 Pod red Z V Udalcovoj S P Karpova M Vysshaya shkola 1991 400 s ISBN 5 06 000012 5 Aubert J F Petite histoire constitutionnelle de la Suisse 2nd ed Francke Editions Bern 1974 fr Peyer H C Verfassungsgeschichte der alten Schweiz Schulthess Polygraphischer Verlag Zurich 1978 ISBN 3 7255 1880 7 alm Xarici kecidlerIsvecre 16 17 esrin birinci yarisinda Avropada Eksreformasiya ve katolik kilsenin islahati kayzen az