Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Qul Əli (tatar. قل علی, Кол Гали, Qol Ğali, çuvaş Кул Али, 1183, İdil Bulqar xanlığı – 1236 və ya 1234, Bilyarsk, Tatarıstan) — XIII əsr şairi, "Qisseyi-Yusif" dastanının müəllifi.
| Qul Əli | |
|---|---|
 | |
| Doğum adı | Əli |
| Təxəllüsü | Qul |
| Doğum tarixi | 1183 |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | 1236 və ya 1234 |
| Vəfat yeri | |
| Fəaliyyəti | şair |
| Əsərlərinin dili | Qədim Tatar dili[d] |
 Qul Əli Vikimənbədə | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Şair Əlinin şəxsiyyəti, doğulduğu və yaşadığı yer haqqında dəqiq məlumat yoxdur. Şair Qisseyi-Yusif adlı əsərinin sonunda özü haqqında belə yazır
"Bunu düzən zəif bəndə, adı Əli
Yarlığağıl, əya rəhim, asi qul
Yigirmi dörd rəqəm içrə saldı yılı
Rəhmətindən mehribanlıq umar imdi."
Bu misralardan şairin adının Əli olduğu aydın olur. Lakin təxəllüsü və harda doğulması bilinmir. Diqqətsizlik səbəbindən şair yanlışlıqla "Qul Əli" adlandırılıb. Bu səhv fikir şairin xatırlanan bəndindəki "asi quli", yəni "günahkar bəndəni" ifadələrinə istinadən söylənilib. Əslində buradakı "Qul" elementi sənətkarın ləqəbi və ya təxəllüsü, daha doğrusu, ad-titul komponenti olmayıb Allahın "bəndəsi, qulu" mənasındadır.
Digər tərəfdən ədəbiyyatşünaslıqda onun milli mənsubiyyəti, yaşadığı ədəbi mühit və məkan barədə fərqli mülahizələr mövcuddur. Məsələn, "Qisseyi-Yusif"i tədqiqatçı alimlərdən X. Fleyşeir tatar-oğuz, M, Xautsma, H. Həziz Orta Asiya, K. Brokkelman qədim osmanlı, M. F. Köprülüzadə, Е. Bertels və Əmir Nəcib Xarəzm, Ş. Mərcani, B. Yafarov, Y. Aqişev və X. Usm""anov bulqar, B. Perc tatar abidəsi hesab edirlər. N. S. Banarlı da Əlinin "Xarəzm dolaylarında yetişmiş bir oğuz türkü" olduğunu ehtimal edir. Türk filoloqu B. M. Qocatürk isə güman edir ki, "Qisseyi-Yusif" müəllifinin yaşadığı ərazi "Orta Asiya ile Anadolu arasında bir saha olmaq gerektir". Ümumiyyətlə, tədqiqatçıların çoxu haqlı olaraq pоemanı oğuz ədəbi mühiti ilə əlaqələndirirlər. Azərbaycan alimləri F. Zeynalov, Е. Əlibəyzadə, Z. Hacıyeva və b. isə bu əsəri Azərbaycan xalqının ədəbi-tarixi abidəsi kimi təqdim edirlər.
Əsərin sonunda poemanın yazıldığı il 609-cu il yəni miladi 1212-ci il kimi göstərilir. Bu fakt şairin XIII əsrdə yaşadığını göstərir.
Əsərdəki ərəbcə ifadələr və Qurandan sitatlar Əlinin ərəb dilini yaxşı bildiyini göstərir. Yoxsa o, şeirlərində Qurandan sitatları bu qədər asan şəkildə edə bilməzdi. Sitatların "Yusif" surəsi ilə məhdudlaşmaması onun Quranı yaxşı bildiyini göstərir. Bunlara əsasən, Əlinin mədrəsə təhsili aldığını rahatlıqla deyə bilərik. Ola bilsin ki, Əlinin türkcə ilə yanaşı o dövrün cərəyanlarına uyğun yazılmış ərəbcə əsərləri də var imiş, lakin günümüzə gəlib çatmamışdır.
Yaradıcılığı
Şair Əlinin günümüzə gəlib çatmış yeganə əsəri Qisseyi-Yusif dastanıdır. Bu günə qədər Yusif və Züleyxa mövzulu bir çox məsnəvilər yazılmışdır. Yaxın və Orta Şərq ədəbiyyatında bu mövzu ilk dəfə geniş mənada Ə. Firdovsinin qələmə aldığı "Yusif və Züleyxa" pоeması ilə məşhurlaşmışdır. Lakin Firdovsidən əvvəl Əbülmüəyyəd Bəlxi və Bəxtiyari Əxvazi kimi şairlərin də bu mövzuda əsər yazdıqları barədə məlumatlar var. Türkdilli bədii fikir tarixində mövzunu ilk dəfə qələmə alan XIII əsrdə yaşamış şair Əlidir. Şair Əli Qisseyi-Yusif əsərinin mövzusunu birbaşa Quran və təfsirlərdən götürüb. "Qisseyi-Yusif" maraqlı bir türkcədə yazılmışdır. Əsərdə oğuz, qıpçaq və qarluq türkcələrinin qovuşmasından, sintezindən ibarət qarışıq bir türkcə hakimdir. Onun konkret olaraq türk dilinin hansı qoluna və budağına aid olduğunu müəyyənləşdirmək çətindir. Burada oğuz türkcəsinin dil və üslub xüsusiyyətləri də qabarıq şəkildə özünü büruzə verir. Şair əsərdə "Yegirmi dörd qisim içrə saldı bildi" cümləsi ilə əsərin 24 fəsildən ibarət olması barədə məlumat verir. Bu fəsillərin başlıqlarında bəzi xətalar nəzərə çarpır. Belə ki, Drezden nüsxəsində başlıqların bir qismi yazımayıb və yeri boş saxlanılıb. Təxminən 4984 misra yəni 1246 dörtlükdən ibarətdir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Anar. (az.). Bakı: "Azərbaycan". 1999. Archived from the original on 2022-07-18. İstifadə tarixi: 2017-07-08.
- Qul Əli, 2005. səh. 4
- Babayev, 2008. səh. 90
- Babayev, 2008. səh. 92
- Qul Əli, 2005. səh. 5
- Uygur, 2003. səh. 13
- Ertaylan, 1960. səh. 1
- Ertaylan, 1960. səh. 12
- Uygur, 2003. səh. 14
Mənbə
- Yaqub Babayev. XIII-XIV ƏSRLƏRDƏ ANA DİLLİ AZƏRBAYCAN ЕPİK ŞЕİRİNİN İNİKŞAF YОLU // ANA DİLLİ AZƏRBAYCAN ƏDƏBİYYATININ TƏŞƏKKÜLÜ VƏ EPİK ŞEİRİN İNKİŞAFI (XIII-XIV ƏSRLƏR). Bakı: ADPU. 2008. səh. 128.
- Qul Əli. Qisseyi Yusif (PDF). Bakı: Şərq-Qərb. 2005. səh. 216. ISBN .
- Sinan Uygur. Alinin Kıssa-i Yusufu. Erzurum. Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı. 2003.
- İsmail Hikmet Ertaylan. Yusuf ile Züleyha. İÜEF. 1960.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu adin diger istifade formalari ucun bax Quleli Qul Eli tatar قل علی Kol Gali Qol Gali cuvas Kul Ali 1183 Idil Bulqar xanligi 1236 ve ya 1234 Bilyarsk Tataristan XIII esr sairi Qisseyi Yusif dastaninin muellifi Qul EliDogum adi EliTexellusu QulDogum tarixi 1183Dogum yeri Idil Bulqar xanligiVefat tarixi 1236 ve ya 1234Vefat yeri Bilyarsk Tataristan RSFSRFealiyyeti sairEserlerinin dili Qedim Tatar dili d Qul Eli Vikimenbede Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiSair Elinin sexsiyyeti doguldugu ve yasadigi yer haqqinda deqiq melumat yoxdur Sair Qisseyi Yusif adli eserinin sonunda ozu haqqinda bele yazir Bunu duzen zeif bende adi Eli Yarligagil eya rehim asi qul Yigirmi dord reqem icre saldi yili Rehmetinden mehribanliq umar imdi Bu misralardan sairin adinin Eli oldugu aydin olur Lakin texellusu ve harda dogulmasi bilinmir Diqqetsizlik sebebinden sair yanlisliqla Qul Eli adlandirilib Bu sehv fikir sairin xatirlanan bendindeki asi quli yeni gunahkar bendeni ifadelerine istinaden soylenilib Eslinde buradaki Qul elementi senetkarin leqebi ve ya texellusu daha dogrusu ad titul komponenti olmayib Allahin bendesi qulu menasindadir Diger terefden edebiyyatsunasliqda onun milli mensubiyyeti yasadigi edebi muhit ve mekan barede ferqli mulahizeler movcuddur Meselen Qisseyi Yusif i tedqiqatci alimlerden X Fleyseir tatar oguz M Xautsma H Heziz Orta Asiya K Brokkelman qedim osmanli M F Kopruluzade E Bertels ve Emir Necib Xarezm S Mercani B Yafarov Y Aqisev ve X Usm anov bulqar B Perc tatar abidesi hesab edirler N S Banarli da Elinin Xarezm dolaylarinda yetismis bir oguz turku oldugunu ehtimal edir Turk filoloqu B M Qocaturk ise guman edir ki Qisseyi Yusif muellifinin yasadigi erazi Orta Asiya ile Anadolu arasinda bir saha olmaq gerektir Umumiyyetle tedqiqatcilarin coxu haqli olaraq poemani oguz edebi muhiti ile elaqelendirirler Azerbaycan alimleri F Zeynalov E Elibeyzade Z Haciyeva ve b ise bu eseri Azerbaycan xalqinin edebi tarixi abidesi kimi teqdim edirler Eserin sonunda poemanin yazildigi il 609 cu il yeni miladi 1212 ci il kimi gosterilir Bu fakt sairin XIII esrde yasadigini gosterir Eserdeki erebce ifadeler ve Qurandan sitatlar Elinin ereb dilini yaxsi bildiyini gosterir Yoxsa o seirlerinde Qurandan sitatlari bu qeder asan sekilde ede bilmezdi Sitatlarin Yusif suresi ile mehdudlasmamasi onun Qurani yaxsi bildiyini gosterir Bunlara esasen Elinin medrese tehsili aldigini rahatliqla deye bilerik Ola bilsin ki Elinin turkce ile yanasi o dovrun cereyanlarina uygun yazilmis erebce eserleri de var imis lakin gunumuze gelib catmamisdir YaradiciligiEsas meqale Qisseyi Yusif dastani Sair Elinin gunumuze gelib catmis yegane eseri Qisseyi Yusif dastanidir Bu gune qeder Yusif ve Zuleyxa movzulu bir cox mesneviler yazilmisdir Yaxin ve Orta Serq edebiyyatinda bu movzu ilk defe genis menada E Firdovsinin qeleme aldigi Yusif ve Zuleyxa poemasi ile meshurlasmisdir Lakin Firdovsiden evvel Ebulmueyyed Belxi ve Bextiyari Exvazi kimi sairlerin de bu movzuda eser yazdiqlari barede melumatlar var Turkdilli bedii fikir tarixinde movzunu ilk defe qeleme alan XIII esrde yasamis sair Elidir Sair Eli Qisseyi Yusif eserinin movzusunu birbasa Quran ve tefsirlerden goturub Qisseyi Yusif maraqli bir turkcede yazilmisdir Eserde oguz qipcaq ve qarluq turkcelerinin qovusmasindan sintezinden ibaret qarisiq bir turkce hakimdir Onun konkret olaraq turk dilinin hansi qoluna ve budagina aid oldugunu mueyyenlesdirmek cetindir Burada oguz turkcesinin dil ve uslub xususiyyetleri de qabariq sekilde ozunu buruze verir Sair eserde Yegirmi dord qisim icre saldi bildi cumlesi ile eserin 24 fesilden ibaret olmasi barede melumat verir Bu fesillerin basliqlarinda bezi xetalar nezere carpir Bele ki Drezden nusxesinde basliqlarin bir qismi yazimayib ve yeri bos saxlanilib Texminen 4984 misra yeni 1246 dortlukden ibaretdir Hemcinin baxVikimenbede Muellif Qul Eli ile elaqeli melumatlar var Izzeddin Hesenoglu Mustafa ZerirIstinadlarAnar az Baki Azerbaycan 1999 Archived from the original on 2022 07 18 Istifade tarixi 2017 07 08 Qul Eli 2005 seh 4 Babayev 2008 seh 90 Babayev 2008 seh 92 Qul Eli 2005 seh 5 Uygur 2003 seh 13 Ertaylan 1960 seh 1 Ertaylan 1960 seh 12 Uygur 2003 seh 14MenbeYaqub Babayev XIII XIV ESRLERDE ANA DILLI AZERBAYCAN EPIK SEIRININ INIKSAF YOLU ANA DILLI AZERBAYCAN EDEBIYYATININ TESEKKULU VE EPIK SEIRIN INKISAFI XIII XIV ESRLER Baki ADPU 2008 seh 128 Qul Eli Qisseyi Yusif PDF Baki Serq Qerb 2005 seh 216 ISBN 9952 418 25 3 Sinan Uygur Alinin Kissa i Yusufu Erzurum Ataturk Universitesi Sosyal Bilimler Enstitusu Turk Dili ve Edebiyati Anabilim Dali 2003 Ismail Hikmet Ertaylan Yusuf ile Zuleyha IUEF 1960