Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
 | Bu məqalə Qax şəhəri haqqındadır. Qax rayonu üçün Qax rayonu səhifəsinə baxın. |
Qax — Azərbaycan Respublikasında şəhər, Qax rayonunun inzibati mərkəzi.
| Şəhər | |
| Qax | |
|---|---|
 | |
| Ölkə | |
| Rayon | Qax rayonu |
| İcra başçısı | Musa Şəkiliyev |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Yaşayış məntəqəsi statuslu | 1967-ci ildən |
| Mərkəzin hündürlüyü | 596 ± 1 m |
| Saat qurşağı | |
| Əhalisi | |
| Əhalisi | 13.8 min nəfər (2013) |
| Milli tərkibi | azərbaycanlılar, gürcülər, ləzgilər, rutullar, saxurlar |
| Dini tərkibi | sünni müsəlmanlar, xristianlar |
| Rəsmi dili | Azərbaycan dili |
| Rəqəmsal identifikatorlar | |
| Telefon kodu | +994 24 25 |
| Poçt indeksi | AZ 3400 |
| Digər | |
| qax-ih.gov.az | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Etimologiyası
XIX əsr müəllifi İ.Lineviçin qeyd etdiyi əfsanəyə görə, XVI əsrə qədər Qax şəhəri "Torağay" adlandırılmışdır. Bu söz Mahmud Kaşğarinin "Divanü Lüğat-it-Türk" adlı lüğətində, qıpçaqların dilində "dağlar arasında sığınacaq" mənasına gəlir. Qax şəhərinin dağlar arasındakı ovalıq ərazidə olduğu nəzərə alınaraq, Şimali Qafqaz vasitəsilə gələn qıpçaqların Qaxda yerləşdiyi və ona "Torağay" adı verdiyi hesab edilə bilər.
Tarixi
Respublikamızın şimal-qərbində 1494 kvadrat kilometr ərazidə yerləşən Qax rayonu şimaldan Rusiya, şimal-qərbdən Zaqatala, qərbdən Gürcüstan, cənubdan Yevlax və Samux, şərqdən isə Şəki rayonu ilə həmsərhəddir.
Qax rayonu Azərbaycanın ən qədim, zəngin tarixi keçmişə malik bölgələrindən biri olmaqla əhalisi Azərbaycanda oturaq əkinçilik, maldarlıq və sənətkarlıqla məşğul olan ibtidai tayfaların sıx məskunlaşdığı əsas mədəniyyət mərkəzlərindən biri olmuşdur. Arxeoloji axtarışlar nəticəsində regionda neolit, tunc, ilk dəmir dövrünə aid çoxlu yaşayış yerləri və kurqanlar qeydə alınmışdır.
Tarixi mənbələrdən məlumdur ki, hələ e.ə. VII əsrin əvvəllərində Qaxın ərazisi Skif çarlığının tərkibinə daxil olmuşdur. Skif çarlığının, onun əsasını qoyan tayfaların - skif, sak tayfalarının izlərinə yaşadığımız Qax rayonunun ərazisində rast gəlinir.
Eramızın əvvəllərində Qafqaz Albaniyasının ərazisində xristianlığın yayılması prosesi başlamışdır. Bu dövrdə Qax rayonunun əhatə etdiyi ərazilərdə bir sıra xristian məbədləri inşa edilmişdir. Ərəb işğalı ilə tənəzzülə uğramış Alban dövlətinin, eləcə də Qax rayonunun indiki ərazisində XI əsrdən başlayaraq Böyük Səlcuq İmperiyasına daxil olması ilə oğuz türkləri, sonra isə qıpçaq türkləri məskunlaşmağa başlamışlar. Həmin dövrdə Qaxın ərazisi o zaman mövcud olan Atabəylər və Şirvanşahlar dövlətinin tərkibinə daxil oldu.
XIII əsrdə Qaxın ərazisi Hülakülər dövlətinin tərkibinə daxil olduqdan sonra onun cənub torpaqlarına türk-monqol tayfalarının köçü başlamışdır. 1562-ci ildə Səfəvi hökmdarı Şah I Təhmasibin fərmanı ilə İlisu sultanlığının əsası qoyulmuşdur.
XVIII əsrin ortalarında İlisu sultanlığının nüfuzu o qədər yüksəlmişdir ki, Osmanlı imperiyası İlisu sultanı Əli Sultan bəyə o dövr üçün yüksək rütbə sayılan "İki Sancaqlı" paşa titulu verərək onu Şəki bəylərbəyi kimi tanımışdır.
1803-cü ildə İlisu sultanlığı Rusiya imperiyası tərəfindən işğal edilmişdir. Sultanlığın hakimi Daniyal sultan 1844-cü ildə rus hakim dairələri ilə əmələ gələn narazılıqdan sonra üsyan edərək sultanlığın əhalisini ruslara qarşı qaldırmışdır. İlisu kəndi yaxınlığında məğlubiyyətə uğrayan Daniyal sultan dağlıların milli-azadlıq hərəkatının rəhbəri Şeyx Şamilin tərəfinə keçərək mübarizəni davam etdirmişdir. Ruslar sultanlığın mərkəzi olan İlisu kəndini yandırdıqdan sonra sultanlığın ərazisi mahallara bölünmüş və Car-Balakən dairəsinə tabe edilmiş, çar Rusiyanın müstəmləkəsi olmuşdur.
1918-ci ildə şərqdə ilk dəfə müsəlman ölkələri arasında müstəqil Azərbaycan Demokratik Respublikası yaranmışdır. 1920-ci ildə bolşevik Rusiyanın təcavüzü nəticəsində Azərbaycan Demokratik Respublikası çevrilmiş və Azərbaycan SSR-i yaradılmışdır.
1930-cu ildən etibarən Azərbaycan Respublikasının şimal-qərbində 1494 kvadrat km ərazidə Qax rayonu təşkil edilmişdir.Qax - bu ad haqqında bir neçə fikirlər söylənmişdir. Söylənən fikirlərin ən başlıcası odur ki, “qaq” tayfası bu ərazinin ən qədim tayfalarından biri olmuşdur. Sonralar bu söz “qax” kimi işlənərək bu günümüzə qədər gəlib çatmışdır. Bu ad barəsində elmdə müxtəlif mülahizələr söylənsə də, bir həqiqət bizə məlumdur ki, hələ 3000 il bundan əvvəl, bu ərazidə yaşamış ən iri tayfalardan biri elə qax adlı tayfa idi. Həmin tayfanın bir qolu olan “er” qəbiləsi (“er”, “ər”, yəni cəsur , igid çox olduğundan qəbilədə onlar belə adlanırdı) hələ 2700 il bundan əvvəl xatırlanmışdı. Çox güman ki, qaxlar həmin ərazidə qədim dövrlərdən mövcud olmuşlar və böyük bir ərazidə yaşayırdılar. Qax adı V əsr hadisələri ilə əlaqədar gürcü mənbələrində xatırlanır. VIII əsrə aid gürcü mənbələrində Qaxin indiki ərazisi Qax-Ubani, yəni Qax obası adlanırdı. Qax adına başqa xalqların toponimiyasında da rast gəlinir: Dağıstanın Qunib dairəsində Qax kəndi, Avar dairəsində Qax kəndi ,Buynaksk dairəsində Qaxısaray xarabalığı, Qaxmataş dağı ,Kürə dairəsində Qaxtsuq kəndi, Qars vilayətinin Ərdəhan dairəsində Qaxıcvari dağı və s. Faktlar göstərir ki, qaxlar Balakən-Şəki zonasında qədim alban tayfalarından biri olmuşdur. Güman ki, qaxlar III-IV əsrlərdə xristianlığı, VIII-IX əsrlərdə isə islam dinini qəbul etmişlər. Tədqiqatçı alim Nəbi Nəbiyev göstərirki, Qax rayonu çoxlu bağlarla məşhur olduğundan, burada meyvə qurutmaq keçmişdən bəri yerli əhalinin məşğuliyyəti olduğundan bu ad meydana çıxmışdır. Azərbaycan EA Milli Münasibətlər İnstitutunun elmi işçisi, filologiya elmləri namizədi Rəşid Təhməz oğlu isə Qax sözünün iki kökdən ibarət olduğunu qeyd edir. Yəni “qa” – yaşayış yeri, “ax” – çay yeri, çay məskəni kimi ifadə etməklə ilkin adının “Qaax” olmasını mümkün hesab edir. İ. Lineviç “Keçmiş İlusu sultanlığı” adlı əsərində İlusu sultanlığının Qax kəndinin qədim adının Torağay adlandırılmasını qeyd etmişdir. Qıpçaq-latın lüğətində “Torağay” sözü çökəklik, Mahmud Kaşğarlının “Divani Lüğəti İttürk” əsərində “Torağay”, “Toruq” kimi verilmişdir və dağlarla əhatə olunmuş gizlin yer və yaxud dağlar arasında gizlənmək üçün yer kimi açıqlanmışdır. Həqiqətən də Qax rayonu üç tərəfdən dağlarla əhatə olunmuşdur və Qaxın Qıpçaq kəndinin mövcudluğu bu əarazidə V əsrdən burada qıpçaq türk tayfalarının məskunlaşdığını sübut edir.
Mədəniyyəti
Rayon Mədəniyyət və Turizm şöbəsi 1949-cu ildə Mədəniyyət şöbəsi kimi təşkil edilmişdir. İlk şöbə müdiri Hacıyev Abdurahman müəllim olmuşdur. 2006-cı ildə Azərbaycan Respublikası Prezidenti cənab İlham Əliyevin 30.01.2006-cı il tarixli fərmanı ilə Azərbaycan Respublikasının Mədəniyyət Nazirliyinin əsasında Mədəniyyət və Turizm Nazirliyi yaradılmışdır. Hal-hazırda rayon Mədəniyyət və Turizm şöbəsinin şəbəkəsində 96 müəssisə və 1 abidə mühafizəçiləri qrupu fəaliyyət göstərir. 49 kitabxana, 23 mədəniyyət evi, 17 klub, Heydər Əliyev Mərkəzi, 2 muzey (Tarix Diyarşünaslıq muzeyi, İ.Dağıstanlı xatirə muzeyi), İlisu Tarix Mədəniyyət Qoruğu, Rəsm Qalereyası və İncəsənət məktəbində ümumilikdə 506 nəfər işçi çalışır.
Hazırda rayonda 2 mehmanxana, “Şəfa” istirahət və müalicə pansionatı, İlisu pansionatı, “Yaşıl park”, “Ulu”, “İmproteks”, “Ulu dağ” turizm və istirahət mərkəzləri və “Eden” Park hotel, “Səngər qala” istirahət mərkəzi, “El Resort” beş ulduzlu otel turistlərə xidmət işini həyata keçirir. Turizm mərkəzlərində qiymətlər 25- 30-55 manat aralarında dəyişir. Turizm obyektlərində yerlərin sayı 600 – ə çatdırılmışdır. 2011- ci ildə 15 minə yaxın turist istirahət etmişdirsə, 2012-ci ildə bu rəqəm 20 minə yaxın olmuşdur.
Tarixi abidələri
Yerli feodal, İlisu sultanı Adı Görklü bəy XVI əsrdə Qax qalasını tikdirmişdir. Bu gün Qax şəhəri yerli əhali tərəfindən “İçəribazar” adlandırılan “Qax qalasının“ yerləşdiyi ərazi daxilindən və həmçinin XVIII əsrə (hicri-1202) aid “Qaxmuğal” məscidinin əhatəsindən genişlənərək müasir görkəmini almışdır.
İçəri bazar XIX əsrin sonları XX əsrin əvvəllərindən yaşayış yeri,mədəni əyləncələr yeri, xalq yaradıcılığının və milli bayramların keçirilməsi yeri kimi də öz funksiyasını davam etdirmişdir.
Qaxın turizm obyektləri, görməli yerləri çoxdur. Bunlardan ən maraqlılarından biri də İçəri bazardır. Bəli, bugünkü İçəri bazar tarixi abidə kimi Azərbaycanın ən cəlbedici və maraqlı turizm mərkəzlərindən biri sayıla bilər. “İçəribazar qala kompleksini”- səyahət edərək keçmiş yüzilliklərin memarlığını yeni ideya və məzmunda duymaq, müasir reallığı hiss etmək mümkündür. Hal-hazırda İçəribazar özünün ikinci çiçəklənmə dövrünü yaşayır. Şimal və cənub istiqamətindəki qapılar bərpa olunmuş, turistlərə xidmət göstərəcək dükanlar tikilmiş, bazar meydanında isə yaşıl teatr fəaliyyət göstərir.
Rayonda bir neçə yaşayış məskənləri və kurqanlar (Eneolit-Dəmir, Tunc dövrlərinə aid) aşkar edilmişdir. İlisu Tarixi-Mədəniyyət qoruğunda V-VI əsrlərə aid Alban məbədi, XVII əsrə aid Came məscidi qorunur. Rayonda IX-XIV əsrlərə aid "Cinli" qala; XII-XIII əsrlərə aid Məbəd kompleksi; XV-XVI əsrlərə aid "Pəri qalası"; XVI əsrə aid Məbəd, Qala qapısı və divarları; XVI-XVII əsrlər Hacı Tapdıq məscidi; XVIII əsrə aid məscid vardır.
Coğrafiyası və iqlimi
Qax rayonu Baş Qafqaz silsiləsinin cənub yamacında (Ahvay d., 3481 m, Qaraqaya d., 3465 m.), Qanıx-Əyriçay vadisində və Acınohur alçaq dağlığında yerləşir. Acınohur alçaq dağlığında Daşüz, Xocaşen silsilələri və Acınohur düzü ayrılır. Rayonda Yura, Təbaşir, Neogen və Antropogen yaşlı çöküntülər səthə çıxır. Kvars, inşaat materialları mühüm təbii sərvətlərdir. Acınohurda yarımsəhra və quru çöl iqlimi, Qanıx-Əyriçay vadisində qışı quraq keçən mülayim-isti iqlim, dağların yamaclarında yağıntıları bərabər paylanan mülayim-isti, bütün fəsllərdə bol yağıntısı olan soyuq iqlim, yuxarıda dağ-tundra iqlim tipləri yaranır. Yanvar ayının orta temperaturu 2 °C-dən -10 °C-yə qədər, iyulda alçaq ərazilərdə 25 °C, dağlarda 10 °C qeydə alınır. Yağıntıların orta illik miqdarı 500–1600 mm arasında dəyişir. Baş Qafqazın cənub yamaclarından axan Kürmük, Şəki rayonundan gələn Əyriçay Qanıx çayına tökülür
Əhalisi
Texniki problemlərə görə qrafiklər müvəqqəti olaraq söndürülüb. |
| |||||||||||||||||||||||||||
1872-ci ildə dərc olunmuş və 1869-cu il əhalinin kameral siyahıya alınması nəticələrini əks etdirən Tiflis quberniyasının və Zaqatala dairəsinin hərbi icmalına əsasən Zaqatala dairəsinin İlisu naibliyinə daxil olan Qax kəndində milli tərkibi muğallardan və ingiloylardan ibarət 160 ailə yaşayırdı. Müvafiq icmalda dairəni təşkil edən yaşayış məntəqələrinin əhalisinin milli tərkibinə dair məlumatlarda etnik türklər muğallar, Dağıstanlı xalqların nümayəndələri isə ümumi adla ləzgilər olaraq göstərilmişdirlər.
1 yanvar 2012-ci il tarixinə olan rəsmi məlumata əsasən şəhərdə 3.490 təsərrüfatda hər iki cinsdən toplam 13.793 nəfər əhali yaşamaqdadır.
Təhsil
İl ərzində rayonda 56 ümumtəhsil məktəbi, o cümlədən 30 tam orta, 16 ümumi orta, 9 ibtidai məktəb fəaliyyət göstərmiş, 7373 nəfər şagirdin təlim-tərbiyəsi ilə 1272 nəfər müəllim məşğul olmuşdur. Onlardan 1093 nəfəri ali (85,9%), 179 nəfəri (14,1%) orta ixtisas təhsillidir.
Rayonun 36 məktəbəqədər tərbiyə müəssisəsində 1830 nəfər uşaq ictimai tərbiyəyə cəlb olunmuş, 4 məktəbdənkənar müəssisədə 1068 nəfər şagirdin asudə vaxtı səmərəli təşkil edilmişdir.
Dərs ilinin yekunlarına görə 616 nəfər I sinifdən II sinfə (ötən il 646 nəfər), 774 nəfər( ötən il 843 nəfər) isə IX sinifdən X sinfə keçmişdir. 774 nəfər orta təhsil haqqında şəhadətnamə, 541 nəfər isə tam orta təhsil haqqında attestat almışdır.
Respublika Prezidenti cənab İlham Əliyevin Sərəncamı ilə keçirilən “Ən yaxşı məktəb ”, “Ən yaxşı müəllim” respublika müsabiqəsində şəhər 4 nömrəli tam orta məktəb iştirak etmiş və müsabiqənin qalibi olmuşdur. Rayonun ümumtəhsil məktəblərinin müəllim və şagirdləri rayon, zona, respublika, beynəlxalq səviyyəli tədbirlərdə uğurlu nəticələr əldə etmişlər. Belə ki, ”İnepo- Avrasiya” beynəlxalq müsabiqəsində şəhər 2 nömrəli orta məktəb- liseyin şagirdləri Elmir Muxtarov və Minayə Əhmədzadə ( müəllim Rəna Əhmədova)II yeri tutaraq “gümüş” medal almışlar . Norveç Təbiəti Mühafizə cəmiyyəti və Azərbaycan Gənclər İttifaqının “Enerji və resurslardan istifadə üzrə beynəlxalq məktəbli layihəsi Olimpiadası” çərçivəsində keçirilən “Enerji və ətraf mühit” müsabiqəsinin milli turunda rayonun 2,4,5 №-li məktəblərin müəllim və şagirdləri rayonumuzu təmsil etmiş, uğurlu nəticələr qazanmışlar. Həmin müsabiqədə iştirak edən 4 №-li tam orta məktəbin şagirdləri Pərvanə Hacıyeva və Ayşən Hacızadə( müəllim Nəzakət Əzimova) , şəhər 2 nömrəli orta məktəb liseyin şagirdləri Səmra Şabanova və Yusif Yusifli( müəllimi Rəna Əhmədova) I yer tutmuşlar.
2011-2012-ci il tədris ilində rayonun ümumtəhsil məktəblərinin XI sinfini bitirmiş 444 nəfər məzundan 299-u ali məktəblərə ərizə vermiş, 297 nəfəri isə qəbul imtahanlarında iştirak etmişdir. Qəbulun nəticələrinə görə ötən dərs ilində 154 nəfər , bu il 160 nəfər tələbə adını qazanmışdır.Otən tədris ilində 600 -dən cox bal toplayanlarin sayi 16 nəfər idisə,təəsufki bu tədris ilində həmin tələbələrin sayi 8 nəfərdir. Onlardan 3-ü 1 nömrəli, 3-ü 2 nömrəli şəhər, 1-i Qum, 1-I isə Ləkit kənd orta məktəbinin məzunudur. Ən yüksək nəticəyə IV qrup üzrə 667 bal toplayaraq ATU-nun tələbəsi adını qazanmış şəhər 1 nömrəli orta məktəbin şagirdi Sənan Rzalı nail olmuşdur. Məzunlardan 27 nəfəri 500-700 arası bal toplamış, 5 nəfərin topladığı bal 580- 600 intervalında olmuşdur. Ali məktəbə qəbulda yüksək nəticə şəhər 2 nömrəli(80-dan 46-sı), şəhər 1 nömrəli (17-dən 12-si), Almalı kənd tam orta (21-dən 12-si), Qum kənd tam orta(14-dən 11-i)məktəblərində əldə olunmuşdur.
Rayon üzrə uşaqların məktəbəqədər təhsillə əhatə səviyyəsi 56%- dir . 656 beşyaşlı uşağın 394- ü uşaq bağçalarından məktəbə yola salınacaqdır.
Şəxslər
- Abdulla İsrafilov — Vətən müharibəsi şəhidi
Qardaş şəhərlər
İstinadlar
- Latifova, E. (2023). СЕВЕРО-ЗАПАДНЫЕ РЕГИОНЫ АЗЕРБАЙДЖАНА В КОНТЕКСТЕ ТЮРКО-МОНГОЛЬСКОЙ ИСТОРИИ . Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi , 11 (36) , 216-230 . DOI: 10.33692/avrasyad.1276291 (səh 224)
- Azərbaycan Respublikası Qax Rayon İcra hakimiyyəti http://qax-ih.gov.az/page/16.html 2022-03-31 at the Wayback Machine
- .
- SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1970).
- SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1979).
- SSRİ əhalisinin siyahıya alınması (1989).
- Военный обзор Тифлисской Губернии и Закатальского округа, составлен подполковником Генерального штаба В. Н. Филиповым. Воспроизведено в оригинальной авторской орфографии издания 1872 года (издательство "Санктпетербург: Товарищества "Общественная польза""), стр. 168
- Qax Rayon İcra Hakimiyyəti: İcra Hakimiyyəti: Bələdiyyələr: Qax rayonu inzibati ərazi dairələri üzrə nümayəndəliklər və bələdiyyələr haqqında məlumat Arxivləşdirilib 2012-12-27 at Archive.today
- "Azərbaycanın Qax və İtaliyanın Bormio şəhərlərinin qardaşlaşması haqqında sənəd imzalanmışdır". 2014-03-10 tarixində . İstifadə tarixi: 2014-05-24.
Xarici keçidlər
- qax-ih.gov.az
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqale Qax seheri haqqindadir Qax rayonu ucun Qax rayonu sehifesine baxin Qax Azerbaycan Respublikasinda seher Qax rayonunun inzibati merkezi SeherQax41 25 10 sm e 46 55 05 s u Olke AzerbaycanRayon Qax rayonuIcra bascisi Musa SekiliyevTarixi ve cografiyasiYasayis menteqesi statuslu 1967 ci ildenMerkezin hundurluyu 596 1 mSaat qursagi UTC 04 00EhalisiEhalisi 13 8 min nefer 2013 Milli terkibi azerbaycanlilar gurculer lezgiler rutullar saxurlarDini terkibi sunni muselmanlar xristianlarResmi dili Azerbaycan diliReqemsal identifikatorlarTelefon kodu 994 24 25Poct indeksi AZ 3400Digerqax ih gov azQax Vikianbarda elaqeli mediafayllarEtimologiyasiXIX esr muellifi I Linevicin qeyd etdiyi efsaneye gore XVI esre qeder Qax seheri Toragay adlandirilmisdir Bu soz Mahmud Kasgarinin Divanu Lugat it Turk adli lugetinde qipcaqlarin dilinde daglar arasinda siginacaq menasina gelir Qax seherinin daglar arasindaki ovaliq erazide oldugu nezere alinaraq Simali Qafqaz vasitesile gelen qipcaqlarin Qaxda yerlesdiyi ve ona Toragay adi verdiyi hesab edile biler TarixiRespublikamizin simal qerbinde 1494 kvadrat kilometr erazide yerlesen Qax rayonu simaldan Rusiya simal qerbden Zaqatala qerbden Gurcustan cenubdan Yevlax ve Samux serqden ise Seki rayonu ile hemserheddir Qax rayonu Azerbaycanin en qedim zengin tarixi kecmise malik bolgelerinden biri olmaqla ehalisi Azerbaycanda oturaq ekincilik maldarliq ve senetkarliqla mesgul olan ibtidai tayfalarin six meskunlasdigi esas medeniyyet merkezlerinden biri olmusdur Arxeoloji axtarislar neticesinde regionda neolit tunc ilk demir dovrune aid coxlu yasayis yerleri ve kurqanlar qeyde alinmisdir Tarixi menbelerden melumdur ki hele e e VII esrin evvellerinde Qaxin erazisi Skif carliginin terkibine daxil olmusdur Skif carliginin onun esasini qoyan tayfalarin skif sak tayfalarinin izlerine yasadigimiz Qax rayonunun erazisinde rast gelinir Eramizin evvellerinde Qafqaz Albaniyasinin erazisinde xristianligin yayilmasi prosesi baslamisdir Bu dovrde Qax rayonunun ehate etdiyi erazilerde bir sira xristian mebedleri insa edilmisdir Ereb isgali ile tenezzule ugramis Alban dovletinin elece de Qax rayonunun indiki erazisinde XI esrden baslayaraq Boyuk Selcuq Imperiyasina daxil olmasi ile oguz turkleri sonra ise qipcaq turkleri meskunlasmaga baslamislar Hemin dovrde Qaxin erazisi o zaman movcud olan Atabeyler ve Sirvansahlar dovletinin terkibine daxil oldu XIII esrde Qaxin erazisi Hulakuler dovletinin terkibine daxil olduqdan sonra onun cenub torpaqlarina turk monqol tayfalarinin kocu baslamisdir 1562 ci ilde Sefevi hokmdari Sah I Tehmasibin fermani ile Ilisu sultanliginin esasi qoyulmusdur XVIII esrin ortalarinda Ilisu sultanliginin nufuzu o qeder yukselmisdir ki Osmanli imperiyasi Ilisu sultani Eli Sultan beye o dovr ucun yuksek rutbe sayilan Iki Sancaqli pasa titulu vererek onu Seki beylerbeyi kimi tanimisdir 1803 cu ilde Ilisu sultanligi Rusiya imperiyasi terefinden isgal edilmisdir Sultanligin hakimi Daniyal sultan 1844 cu ilde rus hakim daireleri ile emele gelen naraziliqdan sonra usyan ederek sultanligin ehalisini ruslara qarsi qaldirmisdir Ilisu kendi yaxinliginda meglubiyyete ugrayan Daniyal sultan daglilarin milli azadliq herekatinin rehberi Seyx Samilin terefine kecerek mubarizeni davam etdirmisdir Ruslar sultanligin merkezi olan Ilisu kendini yandirdiqdan sonra sultanligin erazisi mahallara bolunmus ve Car Balaken dairesine tabe edilmis car Rusiyanin mustemlekesi olmusdur 1918 ci ilde serqde ilk defe muselman olkeleri arasinda musteqil Azerbaycan Demokratik Respublikasi yaranmisdir 1920 ci ilde bolsevik Rusiyanin tecavuzu neticesinde Azerbaycan Demokratik Respublikasi cevrilmis ve Azerbaycan SSR i yaradilmisdir 1930 cu ilden etibaren Azerbaycan Respublikasinin simal qerbinde 1494 kvadrat km erazide Qax rayonu teskil edilmisdir Qax bu ad haqqinda bir nece fikirler soylenmisdir Soylenen fikirlerin en baslicasi odur ki qaq tayfasi bu erazinin en qedim tayfalarindan biri olmusdur Sonralar bu soz qax kimi islenerek bu gunumuze qeder gelib catmisdir Bu ad baresinde elmde muxtelif mulahizeler soylense de bir heqiqet bize melumdur ki hele 3000 il bundan evvel bu erazide yasamis en iri tayfalardan biri ele qax adli tayfa idi Hemin tayfanin bir qolu olan er qebilesi er er yeni cesur igid cox oldugundan qebilede onlar bele adlanirdi hele 2700 il bundan evvel xatirlanmisdi Cox guman ki qaxlar hemin erazide qedim dovrlerden movcud olmuslar ve boyuk bir erazide yasayirdilar Qax adi V esr hadiseleri ile elaqedar gurcu menbelerinde xatirlanir VIII esre aid gurcu menbelerinde Qaxin indiki erazisi Qax Ubani yeni Qax obasi adlanirdi Qax adina basqa xalqlarin toponimiyasinda da rast gelinir Dagistanin Qunib dairesinde Qax kendi Avar dairesinde Qax kendi Buynaksk dairesinde Qaxisaray xarabaligi Qaxmatas dagi Kure dairesinde Qaxtsuq kendi Qars vilayetinin Erdehan dairesinde Qaxicvari dagi ve s Faktlar gosterir ki qaxlar Balaken Seki zonasinda qedim alban tayfalarindan biri olmusdur Guman ki qaxlar III IV esrlerde xristianligi VIII IX esrlerde ise islam dinini qebul etmisler Tedqiqatci alim Nebi Nebiyev gosterirki Qax rayonu coxlu baglarla meshur oldugundan burada meyve qurutmaq kecmisden beri yerli ehalinin mesguliyyeti oldugundan bu ad meydana cixmisdir Azerbaycan EA Milli Munasibetler Institutunun elmi iscisi filologiya elmleri namizedi Resid Tehmez oglu ise Qax sozunun iki kokden ibaret oldugunu qeyd edir Yeni qa yasayis yeri ax cay yeri cay meskeni kimi ifade etmekle ilkin adinin Qaax olmasini mumkun hesab edir I Linevic Kecmis Ilusu sultanligi adli eserinde Ilusu sultanliginin Qax kendinin qedim adinin Toragay adlandirilmasini qeyd etmisdir Qipcaq latin lugetinde Toragay sozu cokeklik Mahmud Kasgarlinin Divani Lugeti Itturk eserinde Toragay Toruq kimi verilmisdir ve daglarla ehate olunmus gizlin yer ve yaxud daglar arasinda gizlenmek ucun yer kimi aciqlanmisdir Heqiqeten de Qax rayonu uc terefden daglarla ehate olunmusdur ve Qaxin Qipcaq kendinin movcudlugu bu earazide V esrden burada qipcaq turk tayfalarinin meskunlasdigini subut edir MedeniyyetiRayon Medeniyyet ve Turizm sobesi 1949 cu ilde Medeniyyet sobesi kimi teskil edilmisdir Ilk sobe mudiri Haciyev Abdurahman muellim olmusdur 2006 ci ilde Azerbaycan Respublikasi Prezidenti cenab Ilham Eliyevin 30 01 2006 ci il tarixli fermani ile Azerbaycan Respublikasinin Medeniyyet Nazirliyinin esasinda Medeniyyet ve Turizm Nazirliyi yaradilmisdir Hal hazirda rayon Medeniyyet ve Turizm sobesinin sebekesinde 96 muessise ve 1 abide muhafizecileri qrupu fealiyyet gosterir 49 kitabxana 23 medeniyyet evi 17 klub Heyder Eliyev Merkezi 2 muzey Tarix Diyarsunasliq muzeyi I Dagistanli xatire muzeyi Ilisu Tarix Medeniyyet Qorugu Resm Qalereyasi ve Incesenet mektebinde umumilikde 506 nefer isci calisir Hazirda rayonda 2 mehmanxana Sefa istirahet ve mualice pansionati Ilisu pansionati Yasil park Ulu Improteks Ulu dag turizm ve istirahet merkezleri ve Eden Park hotel Senger qala istirahet merkezi El Resort bes ulduzlu otel turistlere xidmet isini heyata kecirir Turizm merkezlerinde qiymetler 25 30 55 manat aralarinda deyisir Turizm obyektlerinde yerlerin sayi 600 e catdirilmisdir 2011 ci ilde 15 mine yaxin turist istirahet etmisdirse 2012 ci ilde bu reqem 20 mine yaxin olmusdur Tarixi abideleriYerli feodal Ilisu sultani Adi Gorklu bey XVI esrde Qax qalasini tikdirmisdir Bu gun Qax seheri yerli ehali terefinden Iceribazar adlandirilan Qax qalasinin yerlesdiyi erazi daxilinden ve hemcinin XVIII esre hicri 1202 aid Qaxmugal mescidinin ehatesinden genislenerek muasir gorkemini almisdir Iceri bazar XIX esrin sonlari XX esrin evvellerinden yasayis yeri medeni eylenceler yeri xalq yaradiciliginin ve milli bayramlarin kecirilmesi yeri kimi de oz funksiyasini davam etdirmisdir Qaxin turizm obyektleri gormeli yerleri coxdur Bunlardan en maraqlilarindan biri de Iceri bazardir Beli bugunku Iceri bazar tarixi abide kimi Azerbaycanin en celbedici ve maraqli turizm merkezlerinden biri sayila biler Iceribazar qala kompleksini seyahet ederek kecmis yuzilliklerin memarligini yeni ideya ve mezmunda duymaq muasir realligi hiss etmek mumkundur Hal hazirda Iceribazar ozunun ikinci ciceklenme dovrunu yasayir Simal ve cenub istiqametindeki qapilar berpa olunmus turistlere xidmet gosterecek dukanlar tikilmis bazar meydaninda ise yasil teatr fealiyyet gosterir Rayonda bir nece yasayis meskenleri ve kurqanlar Eneolit Demir Tunc dovrlerine aid askar edilmisdir Ilisu Tarixi Medeniyyet qorugunda V VI esrlere aid Alban mebedi XVII esre aid Came mescidi qorunur Rayonda IX XIV esrlere aid Cinli qala XII XIII esrlere aid Mebed kompleksi XV XVI esrlere aid Peri qalasi XVI esre aid Mebed Qala qapisi ve divarlari XVI XVII esrler Haci Tapdiq mescidi XVIII esre aid mescid vardir Cografiyasi ve iqlimiQax rayonu Bas Qafqaz silsilesinin cenub yamacinda Ahvay d 3481 m Qaraqaya d 3465 m Qanix Eyricay vadisinde ve Acinohur alcaq dagliginda yerlesir Acinohur alcaq dagliginda Dasuz Xocasen silsileleri ve Acinohur duzu ayrilir Rayonda Yura Tebasir Neogen ve Antropogen yasli cokuntuler sethe cixir Kvars insaat materiallari muhum tebii servetlerdir Acinohurda yarimsehra ve quru col iqlimi Qanix Eyricay vadisinde qisi quraq kecen mulayim isti iqlim daglarin yamaclarinda yagintilari beraber paylanan mulayim isti butun fesllerde bol yagintisi olan soyuq iqlim yuxarida dag tundra iqlim tipleri yaranir Yanvar ayinin orta temperaturu 2 C den 10 C ye qeder iyulda alcaq erazilerde 25 C daglarda 10 C qeyde alinir Yagintilarin orta illik miqdari 500 1600 mm arasinda deyisir Bas Qafqazin cenub yamaclarindan axan Kurmuk Seki rayonundan gelen Eyricay Qanix cayina tokulurEhalisiTexniki problemlere gore qrafikler muveqqeti olaraq sondurulub Il Sayi1959 3 4531970 6 158 Il Sayi1979 7 0031989 11 415 Il Sayi2013 13 800 1872 ci ilde derc olunmus ve 1869 cu il ehalinin kameral siyahiya alinmasi neticelerini eks etdiren Tiflis quberniyasinin ve Zaqatala dairesinin herbi icmalina esasen Zaqatala dairesinin Ilisu naibliyine daxil olan Qax kendinde milli terkibi mugallardan ve ingiloylardan ibaret 160 aile yasayirdi Muvafiq icmalda daireni teskil eden yasayis menteqelerinin ehalisinin milli terkibine dair melumatlarda etnik turkler mugallar Dagistanli xalqlarin numayendeleri ise umumi adla lezgiler olaraq gosterilmisdirler 1 yanvar 2012 ci il tarixine olan resmi melumata esasen seherde 3 490 teserrufatda her iki cinsden toplam 13 793 nefer ehali yasamaqdadir TehsilIl erzinde rayonda 56 umumtehsil mektebi o cumleden 30 tam orta 16 umumi orta 9 ibtidai mekteb fealiyyet gostermis 7373 nefer sagirdin telim terbiyesi ile 1272 nefer muellim mesgul olmusdur Onlardan 1093 neferi ali 85 9 179 neferi 14 1 orta ixtisas tehsillidir Rayonun 36 mektebeqeder terbiye muessisesinde 1830 nefer usaq ictimai terbiyeye celb olunmus 4 mektebdenkenar muessisede 1068 nefer sagirdin asude vaxti semereli teskil edilmisdir Ders ilinin yekunlarina gore 616 nefer I sinifden II sinfe oten il 646 nefer 774 nefer oten il 843 nefer ise IX sinifden X sinfe kecmisdir 774 nefer orta tehsil haqqinda sehadetname 541 nefer ise tam orta tehsil haqqinda attestat almisdir Respublika Prezidenti cenab Ilham Eliyevin Serencami ile kecirilen En yaxsi mekteb En yaxsi muellim respublika musabiqesinde seher 4 nomreli tam orta mekteb istirak etmis ve musabiqenin qalibi olmusdur Rayonun umumtehsil mekteblerinin muellim ve sagirdleri rayon zona respublika beynelxalq seviyyeli tedbirlerde ugurlu neticeler elde etmisler Bele ki Inepo Avrasiya beynelxalq musabiqesinde seher 2 nomreli orta mekteb liseyin sagirdleri Elmir Muxtarov ve Minaye Ehmedzade muellim Rena Ehmedova II yeri tutaraq gumus medal almislar Norvec Tebieti Muhafize cemiyyeti ve Azerbaycan Gencler Ittifaqinin Enerji ve resurslardan istifade uzre beynelxalq mektebli layihesi Olimpiadasi cercivesinde kecirilen Enerji ve etraf muhit musabiqesinin milli turunda rayonun 2 4 5 li mekteblerin muellim ve sagirdleri rayonumuzu temsil etmis ugurlu neticeler qazanmislar Hemin musabiqede istirak eden 4 li tam orta mektebin sagirdleri Pervane Haciyeva ve Aysen Hacizade muellim Nezaket Ezimova seher 2 nomreli orta mekteb liseyin sagirdleri Semra Sabanova ve Yusif Yusifli muellimi Rena Ehmedova I yer tutmuslar 2011 2012 ci il tedris ilinde rayonun umumtehsil mekteblerinin XI sinfini bitirmis 444 nefer mezundan 299 u ali mekteblere erize vermis 297 neferi ise qebul imtahanlarinda istirak etmisdir Qebulun neticelerine gore oten ders ilinde 154 nefer bu il 160 nefer telebe adini qazanmisdir Oten tedris ilinde 600 den cox bal toplayanlarin sayi 16 nefer idise teesufki bu tedris ilinde hemin telebelerin sayi 8 neferdir Onlardan 3 u 1 nomreli 3 u 2 nomreli seher 1 i Qum 1 I ise Lekit kend orta mektebinin mezunudur En yuksek neticeye IV qrup uzre 667 bal toplayaraq ATU nun telebesi adini qazanmis seher 1 nomreli orta mektebin sagirdi Senan Rzali nail olmusdur Mezunlardan 27 neferi 500 700 arasi bal toplamis 5 neferin topladigi bal 580 600 intervalinda olmusdur Ali mektebe qebulda yuksek netice seher 2 nomreli 80 dan 46 si seher 1 nomreli 17 den 12 si Almali kend tam orta 21 den 12 si Qum kend tam orta 14 den 11 i mekteblerinde elde olunmusdur Rayon uzre usaqlarin mektebeqeder tehsille ehate seviyyesi 56 dir 656 besyasli usagin 394 u usaq bagcalarindan mektebe yola salinacaqdir SexslerAbdulla Israfilov Veten muharibesi sehidiQardas seherlerBormio ItaliyaIstinadlarLatifova E 2023 SEVERO ZAPADNYE REGIONY AZERBAJDZhANA V KONTEKSTE TYuRKO MONGOLSKOJ ISTORII Avrasya Uluslararasi Arastirmalar Dergisi 11 36 216 230 DOI 10 33692 avrasyad 1276291 seh 224 Azerbaycan Respublikasi Qax Rayon Icra hakimiyyeti http qax ih gov az page 16 html 2022 03 31 at the Wayback Machine SSRI ehalisinin siyahiya alinmasi 1970 SSRI ehalisinin siyahiya alinmasi 1979 SSRI ehalisinin siyahiya alinmasi 1989 Voennyj obzor Tiflisskoj Gubernii i Zakatalskogo okruga sostavlen podpolkovnikom Generalnogo shtaba V N Filipovym Vosproizvedeno v originalnoj avtorskoj orfografii izdaniya 1872 goda izdatelstvo Sanktpeterburg Tovarishestva Obshestvennaya polza str 168 Qax Rayon Icra Hakimiyyeti Icra Hakimiyyeti Belediyyeler Qax rayonu inzibati erazi daireleri uzre numayendelikler ve belediyyeler haqqinda melumat Arxivlesdirilib 2012 12 27 at Archive today Azerbaycanin Qax ve Italiyanin Bormio seherlerinin qardaslasmasi haqqinda sened imzalanmisdir 2014 03 10 tarixinde Istifade tarixi 2014 05 24 Xarici kecidlerVikianbarda Qax ile elaqeli mediafayllar var qax ih gov az