Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Qaramanlı eli — Azərbaycan xalqının etnogenezində iştirak etmiş Qızılbaş ellərindən biri.
Tarixi
Bəzi alimlər Qaramanlı soyunun Anadoludan, Qaraman bəyliyindən gəldiyini güman edirlər. Əslində belə deyil. XIV yüzilliyin sonlarında Bərdə və Gəncəni idarə еdən Tərəkəmə kələntərlərindən birinin adı Qaraman bəy idi. Qaraman bəy Qara Yusif bəy Baranlı-Qaraqoyunluya qulluq edirdi. Vəfat edəndən sonra vilayəti oğulları idarə etməyə başladılar. Elə bu dönəmdə Əmir Teymur Barlasın yürüşləri başlandı. Qaraman bəyin oğulları Yarəhməd bəy və Şirzad bəy Əmir Teymura qarşı çıxdılar. Lakin yenilib qaçdılar. Əmir Teymur Qarabağı özünün xas qışlağına çevirdi. Qaraman bəyin oğulları Qarabağda Əmir Teymurun vəfatından sonra göründülər. Şirzad bəy Teymurlulara tabe olub qulluq göstərsə də Yarəhməd bəy Qaramanlı yağılığından əl çəkmədi.
Ölkənin ayrı-ayrı vilayətlərində teymurlulara qarşı başlanan mübarizədən istifadə edən Şirvanşah I İbrahim 1406-ci ildə Kür çayını keçərək Gəncəni və Qarabağın böyük bir hissəsini nəzarət altına aldı. Qaynaqların qeyd etdiyinə görə, bu dövrdə Qarabağın hakimi Qaramanlı tayfasından olan Yarəhməd olmuşdu.
Bu zaman Gəncə və Qarabağ hakimi Yarəhməd Qaraman, Şirvanşah I İbrahim, Ərdəbil hakimi Bəstam Cagir, Şəki hakimi Seydi Əhməd Teymurlu Ömər mirzəyə qarşı mübarizədə öz qüvvələrini birləşdirdilər. Ömər mirzə birləşmiş qüvvələrlə döyüşə girməkdən çəkinərək geri döndüyü üçün Azərbaycanın şimal torpaqları Teymurlulardan tamamilə azad edildi. 1406-cı ilin mayında Şirvanşah I İbrahimTəbrizi ələ keçirsə də, Cəlairi Sultan Əhmədin Bağdaddan yürüş xəbərini eşidərək geri dönmək məcburiyyətində qaldı. Şirvanşah I İbrahimin Azərbaycan torpaqlarını birləşdirmək təşəbbüsü bir nəticə vermədi. Qarabağın Qaramanlı tayfaları Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına daxil olaraq bu dövlətin siyasi tarixində əhəmiyyətli rol oynadılar. 1412-ci ilin dekabrında Qara Yusifin Şirvanşah I İbrahim, Şəki hakimi Seydi Əhməd və gürcü çarı Konstantinin birləşmiş qüvvələrinə qarşı döyüşdə Yar Əhmədin rəhbərliyi altında "Qaraman əsgərləri" yaxından iştirak etmişdi. Kür çayının sahilində baş verən bu döyüşdə Qara Yusif Qarabağ dəstələrinin yardımı ilə qələbə qazandı.
1420-ci ildə Qara Yusifin ölümü Teymuri Sultan Şahruxun Azərbaycanı işğal etməsinə şərait yaratdı. Aran Qarabağında qışlayan Sultan Şahruxun hüzuruna gəlmiş qonşu hakimlər arasında Qarabağ hakimi Yar Əhməd Qaramanla yanaşı qardaşı Şirzad da olmuşdu . 1421-ci ilin aprelində Sultan Şahruxun Qarabağı tərk etməsi ilə teymurilərə qarşı Gəncə və Bərdədə Yar Əhməd Qaramanlının üsyanı başladı. Teymuri tarixçisi Fəsih Xəvafi yazır ki, bu zaman Qara köpəkdə (hazırda Füzuli şəhərinin şimal-şərqində-T.N.) olan Sultan Şahrux oğlu Baysunqur Bahaduru Yar Əhmədə qarşı göndərdi.Əmir Yarəhməd dönmədən mübarizəsini davam etdirdi. Elə bu səyi ilə də sonralar Qaraqoyunlu dövlətində əmirəlüməra kimi yüksək vəzifə tutdu.
Faruk Sümer yazır ki, Yar Əhməd Qaramanlı Gəncə-Qarabağ ətrafında Cağatay ulusundan vergi toplayan təhsildarlara hücum edərək mallarını əllərindən almışdı. Buna görə də, Şahrux Baysunquru Yar Əhmədin üzərinə göndərdi. O, Gəncəni tərk edərək Gürcüstan torpağındakı Esfərzən qalasına sığınsa da, aman verilərək Şahruxun hüzuruna gətirildi və əfv olundu . Fəsix Xəvafi yazır ki, Sultan Şahrux Qaraqoyunlu İsgəndərlə Aləşgərd döyüşündə vuruşan zaman Yar Əhməd Qaramanlı Bərdə qalasından gətirilərək edam olundu Qaraman bəyin uruğu sonralar Qaramanlı kimi tanındı. Qara Iskəndər bəy Baranlı-Qaraqoyunlunun böyük əmirlərindən biri də Piri bəy Qaramanlı idi. Piri bəy bir çox döyüşlərdə şücaətlə vuruşub ad-san qazanmışdı. Sonralar Qara Iskəndərdən üz döndərib Cahanşah bəyə qoşuldu. Qara Iskəndər bu dönüklüyü ömrünün dönərgəsi ilə bağlamışdı. Piri bəy Cahanşah bəyin ölümündən sonra ara savaşlarına qatılmadı. Bərdəyə çəkilib sakit gün-güzəran keçirməyə başladı. Ölkəsini oğulları idarə edirdilər. Həsənəli bəy savaşda yenilib Piri bəyin oğullarına pənahlananda onlar da nə edəcəklərini bir sürə tərəddüd etmişdilər. Bu barədə tarixçi Əbubəkr Tehrani yazır: "O, düşərgədən Bərdəyə qaçdı. Cahanşahın ölümündən sonra həmin viləyətin hakimi olmuş Piri Qaramaninin övladları (əvvəlcə) onu tutub Sahibqranın hüzuruna göndərmək istədilər, lakin sonra bu fikirdən daşınıb ona imkan verdilər ki, Ərdəbilə getsin və böyük şeyxlərin hüzuruna pənah aparsın. Qaramanlılar Ağqoyunlu dövlətinin süqutundan sonra Qızılbaşlara qoşuldular. Daha doğrusu Qızılbaşlar tayfa birliyinin ilk yaradıcıları arasında Qaramanlılar da vardı. I Şah Ismayıl Səfəvinin çevrəsində Qaramanlı əmirlərindən Bayram bəy, qardaşı Rüstəm bəy, Qılıc bəy, Bəhram bəy, Əhməd ağa və digərləri yer tutmuşdular.
Bəylərbəyilik dönəmində Qaramanlılar Qarabağın hər köşəsində qərar tutmuşdular. 1593-cü ilə bağlı Osmanlı "təhrir dəftəri"ndə yazılır: "Böyükçay və Cisri- Xocabazarı ilə Abi-Kür nəhri məzburunda xudai tut toxmaçarı olub, qədimdən Qaramanlı və Kəsəmənli camaatlarının və Kəlbəli bəyin mülkü imiş Yenə həmin dəftərlərdə qeyd edilir ki, Axstabad nahiyəsinin (Ağstafa bölgəsi) Yalnızağac kəndində Qaramanlı camaatı əkinçiliklə məşğul olur. Həmin nahiyənin Xanlıq kəndində Qaramanlı tayfasının Rüstəmoğlu camaatı əkinçiliklə güzəran keçirirmişlər. Axstabad nahiyəsinin digər yerlərində də Qaramanlı elinin camaatı yaşayırmış. O camaata əmir Heydər ağa və Kəlbəli bəy başçılıq edirmiş. Bölgədə qərar tutan Xəlifəli oymağı da Qaramanlı elinə bağlıymış. Deməli Qazax və Ağstafa bölgələrində digər ellərlə yanaşı Qaramanlılar da yaşayıblar. Qazaxlı şair Mustafa ağa Arif yazırdı:
Dad еylərəm, yеtən yoxdu fəryada,
Dərdim olur günü gündən ziyada,
Ağlaram hər zaman düşəndə yada,
Bizim Qazax-Qaramanlar, ağlaram...
Qaramanlı eli öncə müstəqil olmuş, sonra Qaraqoyunlu tayfa ittifaqına qoşulmuş, Qaraqoyunluların süqutundan sonra Ağqoyunlu tayfa ittifaqına qatılmış, Ağqoyunluların tarix səhnəsindən getdiyindən sonra Qızılbaş tayfa ittifaqına birləşmişdi. Qaramanlı elinin izlərinə Azərbaycanın müxtəlif yerlərində rast gəlinir.
Mənbə
- Ənvər Çingizoğlu. Qaramanlı eli. "Soy" dərgisi, Bakı:
- Ənvər Çingizoğlu, Fazil Baxşəliyev. Qarabağın el və obaları. Bakı: Şuşa.
İstinadlar
- Petruşevskiy İ.P. Qosudarstva Azerbaydjana v XV v. Sb. Statey po istorii Azerbaydjana, Vip. 1, Baku, 1949, s. 160
- Nəcəfli T.H. Göstərilən əsəri, s. 58-59
- Efendiev O.A. Qarabax v sostave..., s. 62
- Xavafi Fasix. Mudjmali Fasixi. Perevod, predislovie i ukazateli D.Ö.Ösupovoy, Taşkent, 1980, s. 188
- Ə.Tehrani. Kitabi-Diyarbəkriyyə. Bakı. 1998. səh.250
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Qaramanli eli Azerbaycan xalqinin etnogenezinde istirak etmis Qizilbas ellerinden biri TarixiBezi alimler Qaramanli soyunun Anadoludan Qaraman beyliyinden geldiyini guman edirler Eslinde bele deyil XIV yuzilliyin sonlarinda Berde ve Genceni idare eden Terekeme kelenterlerinden birinin adi Qaraman bey idi Qaraman bey Qara Yusif bey Baranli Qaraqoyunluya qulluq edirdi Vefat edenden sonra vilayeti ogullari idare etmeye basladilar Ele bu donemde Emir Teymur Barlasin yurusleri baslandi Qaraman beyin ogullari Yarehmed bey ve Sirzad bey Emir Teymura qarsi cixdilar Lakin yenilib qacdilar Emir Teymur Qarabagi ozunun xas qislagina cevirdi Qaraman beyin ogullari Qarabagda Emir Teymurun vefatindan sonra gorunduler Sirzad bey Teymurlulara tabe olub qulluq gosterse de Yarehmed bey Qaramanli yagiligindan el cekmedi Olkenin ayri ayri vilayetlerinde teymurlulara qarsi baslanan mubarizeden istifade eden Sirvansah I Ibrahim 1406 ci ilde Kur cayini kecerek Genceni ve Qarabagin boyuk bir hissesini nezaret altina aldi Qaynaqlarin qeyd etdiyine gore bu dovrde Qarabagin hakimi Qaramanli tayfasindan olan Yarehmed olmusdu Bu zaman Gence ve Qarabag hakimi Yarehmed Qaraman Sirvansah I Ibrahim Erdebil hakimi Bestam Cagir Seki hakimi Seydi Ehmed Teymurlu Omer mirzeye qarsi mubarizede oz quvvelerini birlesdirdiler Omer mirze birlesmis quvvelerle doyuse girmekden cekinerek geri donduyu ucun Azerbaycanin simal torpaqlari Teymurlulardan tamamile azad edildi 1406 ci ilin mayinda Sirvansah I IbrahimTebrizi ele kecirse de Celairi Sultan Ehmedin Bagdaddan yurus xeberini esiderek geri donmek mecburiyyetinde qaldi Sirvansah I Ibrahimin Azerbaycan torpaqlarini birlesdirmek tesebbusu bir netice vermedi Qarabagin Qaramanli tayfalari Qaraqoyunlu tayfa ittifaqina daxil olaraq bu dovletin siyasi tarixinde ehemiyyetli rol oynadilar 1412 ci ilin dekabrinda Qara Yusifin Sirvansah I Ibrahim Seki hakimi Seydi Ehmed ve gurcu cari Konstantinin birlesmis quvvelerine qarsi doyusde Yar Ehmedin rehberliyi altinda Qaraman esgerleri yaxindan istirak etmisdi Kur cayinin sahilinde bas veren bu doyusde Qara Yusif Qarabag destelerinin yardimi ile qelebe qazandi 1420 ci ilde Qara Yusifin olumu Teymuri Sultan Sahruxun Azerbaycani isgal etmesine serait yaratdi Aran Qarabaginda qislayan Sultan Sahruxun huzuruna gelmis qonsu hakimler arasinda Qarabag hakimi Yar Ehmed Qaramanla yanasi qardasi Sirzad da olmusdu 1421 ci ilin aprelinde Sultan Sahruxun Qarabagi terk etmesi ile teymurilere qarsi Gence ve Berdede Yar Ehmed Qaramanlinin usyani basladi Teymuri tarixcisi Fesih Xevafi yazir ki bu zaman Qara kopekde hazirda Fuzuli seherinin simal serqinde T N olan Sultan Sahrux oglu Baysunqur Bahaduru Yar Ehmede qarsi gonderdi Emir Yarehmed donmeden mubarizesini davam etdirdi Ele bu seyi ile de sonralar Qaraqoyunlu dovletinde emirelumera kimi yuksek vezife tutdu Faruk Sumer yazir ki Yar Ehmed Qaramanli Gence Qarabag etrafinda Cagatay ulusundan vergi toplayan tehsildarlara hucum ederek mallarini ellerinden almisdi Buna gore de Sahrux Baysunquru Yar Ehmedin uzerine gonderdi O Genceni terk ederek Gurcustan torpagindaki Esferzen qalasina siginsa da aman verilerek Sahruxun huzuruna getirildi ve efv olundu Fesix Xevafi yazir ki Sultan Sahrux Qaraqoyunlu Isgenderle Alesgerd doyusunde vurusan zaman Yar Ehmed Qaramanli Berde qalasindan getirilerek edam olundu Qaraman beyin urugu sonralar Qaramanli kimi tanindi Qara Iskender bey Baranli Qaraqoyunlunun boyuk emirlerinden biri de Piri bey Qaramanli idi Piri bey bir cox doyuslerde sucaetle vurusub ad san qazanmisdi Sonralar Qara Iskenderden uz donderib Cahansah beye qosuldu Qara Iskender bu donukluyu omrunun donergesi ile baglamisdi Piri bey Cahansah beyin olumunden sonra ara savaslarina qatilmadi Berdeye cekilib sakit gun guzeran kecirmeye basladi Olkesini ogullari idare edirdiler Heseneli bey savasda yenilib Piri beyin ogullarina penahlananda onlar da ne edeceklerini bir sure tereddud etmisdiler Bu barede tarixci Ebubekr Tehrani yazir O dusergeden Berdeye qacdi Cahansahin olumunden sonra hemin vileyetin hakimi olmus Piri Qaramaninin ovladlari evvelce onu tutub Sahibqranin huzuruna gondermek istediler lakin sonra bu fikirden dasinib ona imkan verdiler ki Erdebile getsin ve boyuk seyxlerin huzuruna penah aparsin Qaramanlilar Agqoyunlu dovletinin suqutundan sonra Qizilbaslara qosuldular Daha dogrusu Qizilbaslar tayfa birliyinin ilk yaradicilari arasinda Qaramanlilar da vardi I Sah Ismayil Sefevinin cevresinde Qaramanli emirlerinden Bayram bey qardasi Rustem bey Qilic bey Behram bey Ehmed aga ve digerleri yer tutmusdular Beylerbeyilik doneminde Qaramanlilar Qarabagin her kosesinde qerar tutmusdular 1593 cu ile bagli Osmanli tehrir defteri nde yazilir Boyukcay ve Cisri Xocabazari ile Abi Kur nehri mezburunda xudai tut toxmacari olub qedimden Qaramanli ve Kesemenli camaatlarinin ve Kelbeli beyin mulku imis Yene hemin defterlerde qeyd edilir ki Axstabad nahiyesinin Agstafa bolgesi Yalnizagac kendinde Qaramanli camaati ekincilikle mesgul olur Hemin nahiyenin Xanliq kendinde Qaramanli tayfasinin Rustemoglu camaati ekincilikle guzeran kecirirmisler Axstabad nahiyesinin diger yerlerinde de Qaramanli elinin camaati yasayirmis O camaata emir Heyder aga ve Kelbeli bey basciliq edirmis Bolgede qerar tutan Xelifeli oymagi da Qaramanli eline bagliymis Demeli Qazax ve Agstafa bolgelerinde diger ellerle yanasi Qaramanlilar da yasayiblar Qazaxli sair Mustafa aga Arif yazirdi Dad eylerem yeten yoxdu feryada Derdim olur gunu gunden ziyada Aglaram her zaman dusende yada Bizim Qazax Qaramanlar aglaram Qaramanli eli once musteqil olmus sonra Qaraqoyunlu tayfa ittifaqina qosulmus Qaraqoyunlularin suqutundan sonra Agqoyunlu tayfa ittifaqina qatilmis Agqoyunlularin tarix sehnesinden getdiyinden sonra Qizilbas tayfa ittifaqina birlesmisdi Qaramanli elinin izlerine Azerbaycanin muxtelif yerlerinde rast gelinir MenbeEnver Cingizoglu Qaramanli eli Soy dergisi Baki Enver Cingizoglu Fazil Baxseliyev Qarabagin el ve obalari Baki Susa IstinadlarPetrusevskiy I P Qosudarstva Azerbaydjana v XV v Sb Statey po istorii Azerbaydjana Vip 1 Baku 1949 s 160 Necefli T H Gosterilen eseri s 58 59 Efendiev O A Qarabax v sostave s 62 Xavafi Fasix Mudjmali Fasixi Perevod predislovie i ukazateli D O Osupovoy Taskent 1980 s 188 E Tehrani Kitabi Diyarbekriyye Baki 1998 seh 250Hemcinin baxZulfuqar xan Qaramanli Ferhad xan Qaramanli