Qaralama:Mehdi bəy Məlik-Aslanov

Mehdi bəy Məlik-Aslanov
Mehdi bəy Fərhad bəy oğlu Məlik-Aslanov
Şəxsi məlumatlar
Doğum tarixi	1839
Doğum yeri	Tuğ, Qarabağ əyaləti, Rusiya imperiyası
Vəfat tarixi	1923
Vəfat yeri	Tuğ, Azərbaycan SSR, ZSFSR, SSRİ
Fəaliyyəti	maarifçi, xeyriyyəçi, qurucu
Atası	Haci Fərhad bəy
Anası	Xatay xanım
Uşaqları	İsgəndər bəy, İsfəndiyar bəy, Zülfügar bəy

Mehdi bəy Fərhad bəy oğlu Məlik-Aslanov (az. Mehdi bəy Fərhad bəy oğlu Məlik-Aslanov; 1839, Tuğ, Qarabağ əyaləti, Rusiya imperiyası – 1923, Tuğ, Azərbaycan SSR, ZSFSR, SSRİ) — mülkədar, maarifçi, xeyriyyəçi, qurucu.

Həyatı

Mehdi bəy 1839-cu ildə Tuğ kəndində anadan olub. Qədim və nəcib Qarabağın zadəgan Məlik-Aslanovlar ailəsindəndir. Qarabağda və ətraf ərazilərdə nüfuzlu şəxs idi.
Mükəmməl mədrəsə təhsili almışdı.

Fəaliyyəti

Mehdi bəy kəhrizinin abidə kimi qeydiyyata alınması sənədi

Kürdlər kəndi - Mehdi bəy kəhrizi

19-cu əsrin ortalarında, Mehdi bəy Qarabağa gələn kürddilli qaçqınlar üçün öz vəsaiti hesabına Kürdlər kəndini salıb. Sözü gedən yaşayış məntəqəsinin yeri vaxtilə Mehdi bəy adlı şəxsə məxsus olmuşdur və əsasən kürd ailələrinin məskunlaşması nəticəsində yaranmış və məskunlaşan ailələrin ümumi adını qəbul etmişdir. Bir müddəd kəndi "Mehdi bəy Kürdü" də adlandırırdılar. Mehdi bəy çalışırdı ki, kəndi mümkün qədər təchiz etsin, sakinlərin güzəranını rahatlandırsın. Kənddə içməli su qıtlığı tələbatını nəzərə alaraq və həmin ehtiyacı ödəmək üçün, o kəndə içməli su kəhrizi vurur. Elə o vaxtdan kəhriz "Mehdi bəyə məxsus" anlamını ifadə edir və həmin kəhriz "Mehdi bəy kəhrizi" adlanır. Bu gün kənd tamamilə dağıdılsa da, kəhriz toxunulmaz olaraq qalır. Bölgə ictimaiyyətinin, kəndin keçmiş sakinlərinin və dövlət qurumlarının səyləri nəticəsində, həmin kəhriz aşkar olunmuş abidələrin siyahısına daxil edilmişdir və mədəniyyət abidələrinin siyahısına salınması istiqamətində dövlət tərəfindən nəzarətə götürülüb.

Şair Şahin Vahidoğlunun "Füzulinin kəndi Kürdlər" şeirində bu sözlər var:

Təməli Mehdi bəy idi, Kəhrizi tül örpek idi. İlandağın ətəyidi, — Füzulinin kəndi Kürdlər. 

1882-ci ildə, Mehdi bəy Qubadlıda yeni acılan məktəbin ilk müəllimlərindən olub. Qarabağda maarifpərvər əməlləri ilə böyük hörmət qazanmış və qardaşı Sadıx bəy Məlik-Aslanovun yaxından köməyi nəticəsində 1883-cü ildə (bəzi mənbələrdə 1885-ci il göstərilir) Tuğ kəndində o dövr üçün müasir məktəb yaradır.Rusiya İmperatoru III Aleksandrın imzaladığı sənəddə qeyd olunur ki, həmin məktəbə Rus-Avropa tipli məktəb statusu verilsin. Belə bir formada dünyəvi məktəb Rusiya imperiyasının milli kənarlarında nadir hal idi. Məktəb Sadıx bəyin evində fəaliyyətə başladı və uzun müddət orada yerləşirdi. Tuğ məktəbinin yaranmasında zamanın tanınmış ziyalısı, tarixçisı Mir Mehdi Xəzaninin də müstəsna rolu olmuşdur. Bu təhsil ocağının açılışı ilə nəinki Qarabağda, hətta bütün Azərbaycanın həyatında çox mühüm, qeyri-adi bir hadisə baş verdi. Gələcəkdə Tuğ məktəbin yetirmələri tariximizin müxtəlif dövrlərində Azərbaycanda ad-san sahibi oldular.

1887-ci ildə Rusiya İmperiyasının Xalq Təhsili Nazirliyi tərəfindən cəmiyyətin aşağı təbəqələrindən olan uşaqların təhsilini məhdudlaşdıran "Gimnaziya təhsilinin azaldılması haqqında" normativ akt buraxılmışdır. Buna baxmayaraq, Mehdi bəylə Sadıx bəy Tuğ və ətraf bölgələrdə yaşayan məktəbin kasıb şagirdlərinə tədris və maddi vəsaitlə kömək edirdilər. Həmçinin, Mehdi bəyin özü Qarabağda bir çox məktəblərin hamisi idi.

Tuğ - Mehdi bəyin evinin qalıqları

19-cu əsrin ikinci yarısında Mehdi bəylə digər qardaşı Aslan bəy Tuğ kəndinin hündür nöqtəsində yan-yana gözəl memarlıq nümunələri olan iki imarət inşa edirlər. Sovet hakimiyyəti qurulandan bir müddət sonra, keçən əsrin 20-ci illərində, Məlik-Aslanov qardaşların həmin yaşayış evləri müsadirə olunur və vaxtilə Mehdi bəylə Sadıx bəy açdıqları məktəb oraya köçürülür. 1978-ci ildə Tuğ kəndində yeni məktəb binası tikilir və Mehdi bəylə qardaşının evlərində yerləşən təhsil ocağı təzə binada fəaliyyətini davam edir. İşğaldan bir müddət əvvəl, Mehdi bəyin evinin yuxarı mərtəbəsində uzun məsafəli avtobus sürücüləri üçün bir növ motel qurulmuşdu, alt mərtəbədə isə, xidmət evi və fotostudiya fəaliyyət göstərirdi. İşğal zamanı evin tamamilə dağıldığını söyləmək olar.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Sərəncamına əsasən, Tuğ kəndinin tarixi əhəmiyyətini nəzərə alaraq, ətraf ərazilərdə mədəni və təbii irsin kompleks şəkildə qorunması, habelə burada turizmin inkişaf etdirilməsi məqsədilə Azərbaycan Respublikasının Xocavənd rayonunun Tuğ kəndinin tarixi ərazisi “Tuğ” Dövlət Tarix-Memarlıq və Təbiət Qoruğu (bundan sonra — Qoruq) elan edilsin. İlk mərhələdə Tuğ kəndində keçmiş məktəb binası olmuş yaşayış korpusunun konservasiyası nəzərdə tutulur.

Ailəsi

• Həyat yoldaşı: Xocavənd hökmdarının qızı ilə ailə qurmuşdu.
• Övladları: İsgəndər bəy (1869,Tuğ – ?), İsfəndiyar bəy (1874,Tuğ – ?), Zülfüqar bəy (1882,Tuğ – ?).
  
• Atası Hacı Fərhad bəy Qarabağ atlı alayının zabiti olub. O, tanınmış rus şairi Aleksandr Puşkinlə görüşmüşdü.Puşkin ona şeir həsr etmişdi.
• Oğlu İsfəndiyar bəy Georgi xaçı kavaleri Həsənəli bəy Əsgərxanovun qızı Şövkət xanımla (1888 – 1970) yaşam qurmuşdu.

Həmçinin bax

• Kürdlər kəndi
• Tuğ
  

İstinadlar

1. Ənvər Çingizoğlu. “Qarabağda maarif" (1750–1950). Bakı, “Zərdabi LTD” MMC, 2013, səh. 35, 39, 40, 276
2. Nazim Tapdıqoğlu — "Füzuli rayonu Kürdlər kəndi" kitabı, Bakı, 2023, "İmza" nəşrlər evi, səh. 125, 169, 178, 179, 183
3. Azərbaycan toponimlərinin ensiklopedik lüğəti. İki cilddə. I cild. Bakı, "Şərq-Qərb", 2007, səh. 423
4. Azərbaycan Respublikası Mədəniyyət Nazirliyi yanında Mədəni İrsin Qorunması, İnkişafı və Bərpası üzrə Dövlət Xidməti, — 11.09.2023-cü il N3-24-1/2-01-Q-416/22/2023
5. Rus-tatar məktəbləri — az.wikipedia.org/wiki/Rus-tatar_məktəbləri#Qubadlı
6. İctimai TV. "Tuğdan xüsusi reportaj…". Youtube.com. Apr 20, 2021. İstifadə tarixi: Apr 20, 2021.
7. "Bəxtiyar Qaraca. Bir kəndin övladları". Azərbaycan. 2010.18 dekabr. səh. 6
8. "Aslan bəy Məlik-Aslanovun və Mehdi bəy Məlik-Aslanovun evlərinin qalıqları - (Fotolar)". Medeniyyet.az 14.08.2022. İstifadə tarixi: 14-08-2022.
9. "Rəyanə Məlik-Aslanova: Əminəm ki, ulu babalarımın evləri bərpa edilərək mədəni-maarif mərkəzinə çevriləcək". Azertag.az 16.08.2022. İstifadə tarixi: 16.08.2022.
10. İctimai TV. "Xocavəndin işğaldan azad edilmiş Tuğ kəndindən reportaj". Youtube.com. 15.11.2020. İstifadə tarixi: 2020-11-15.
11. Hüseyn Əhmədov — "XIX əsr Azərbaycan məktəbi" kitabı, Bakı, 1972
12. tvmusavat. "Ermənilərin kef və şərab çəkdiyi o məşhur Tuğ kəndindən video - reportaj! İndi ancaq əziyyət çəkirlər". / tvmusavat. Feb 17, 2021. İstifadə tarixi: Feb 17, 2021.
13. https://president.az/az/articles/view/60283 — Bakı şəhəri, 16 iyun 2023-cü il
14. "Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev və birinci xanım Mehriban Əliyeva Xocavənd rayonunda səfərdə olublar". Azertag.az 05.05.2023. İstifadə tarixi: 05.05.2023.
15. N. A. Cavanşir. Məlik-Aslanovların soyağacı haqqında, Azərbaycan Tarixi Şəcərə Cəmiyyətinin Xəbərləri, İkinci Buraxılış, "Səda", Bakı, 2001, səh. 27
16. Qarabağ atlı alayı.
17. Zəhra Muradova. Şuşa, hər daş-qayası tarix. Bakı-2022. "Orxan" NPM. səh. 95
18. "Arxivlənmiş surət". 2024-09-10 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-09-10.
19. "Qarabağlı Hərbçilər" (PDF). www.millikimlik.az – Qasım Hacıyev, Ənvər Çingizoğlu, Bakı-Təknur-2011, səh. 182 ( (az.)). 2011. 2021-08-01 tarixində arxivləşdirilib (PDF).

Mənbələr

• Azərbaycan Respublikasının Dövlət Tarix Arxivi. F.24. Op.1. D.142. L.205–207
  
• Azərbaycan Respublikasının Dövlət Tarix Arxivi. F.10. Оp.1. D.135. 1.L.702
  
• N. A. Cavanşir. Məlik-Aslanovların soyağacı haqqında, Azərbaycan Tarixi Şəcərə Cəmiyyətinin Xəbərləri, İkinci Buraxılış, "Səda", Bakı, 2001, səh. 27
  
• E.E. İsmaylov. Məlik-Aslanovların şəcərəsinə aydınlıq gətirilməsi, Azərbaycan Tarixi Şəcərə Cəmiyyətinin Xəbərləri, Üçüncü Buraxılış. Bakı, "Adiloğlu" nəşriyyatı, 2001, səh. 165
  
• Ənvər Çingizoğlu. Tuğ, "Soy" dərgisi, 12 (32), Bakı. 2009