Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqalədəki məlumatların olması üçün əlavə mənbələrə ehtiyac var. |
Bu məqaləni lazımdır. |
1900–1918-ci illər
1918–1923-cü illər
Qafqazda erməni dövlətinin yaradılması beynəlxalq qarşıdurma münasibətləri müstəvisində gerçəkliyini tapan məsələ olmuşdur. Azərbaycan dövlətçiliyi, ərazi təhlükəsizliyi baxımından son dərəcə zərərli olan bir güzəşt erməni federasiyasının təşkili üçün İrəvanın onlara siyasi mərkəz olaraq verilməsi oldu. Azərbaycanın tarixi torpaqlarında dövlət əldə etmələrinə qane olmayan ermənilər qonşularına qarşı yeni-yeni iddialarla qanlı mübarizə aparmışlar. Qarabağın dağlıq hissəsində yaşayan ermənilər 1918-ci il iyulun 22-də onun "müstəqilliyini" elan etməyə cəhd göstərdilər.
İyulun 31-də Azərbaycan hökumətinin başçısı Fətəli xan Xoyski İstanbulda olan Azərbaycan nümayəndə heyətinin sədri Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə yazırdı ki, əgər ermənilər Qarabağa iddia ilə çıxış etsələr, o zaman İrəvan və Qazax qəzasının bir hissəsini onlara güzəştə getməkdən imtina etsin. Ermənilərlə razılaşmaya əsasən, Azərbaycanın digər ərazilərinə iddia etməyəcəkləri şərtilə İrəvanın onlara keçməsi nəinki rəsmiləşdi, bundan əlavə Zəngəzur və digər Azərbaycan torpaqlarını mənimsədiklərinə baxmayaraq, Qarabağla bağlı mütəmadi bəyanatlarla çıxış etmiş, zorakı təcavüzdə davam etmişdilər.
Ermənilərin Ənvər paşaya təqdim etdikləri xəritəyə görə onların iddia sərhədlərinə Sürməli, Naxçıvan, Ahalkələk, Ecmiədzin, İrəvan, Borçalı, Qazax, Qarabağ, Zəngəzur, Ordubad qəzaları daxil edilmişdi.
Xarici hərbi qüvvələrin Azərbaycanda həm də siyasi gücə malik olduqları mərhələlərdə ermənilər Qarabağla bağlı müvafiq mövqe nümayiş etdirmişlər. Osmanlı hərbçilərinin köməyi ilə Bakı Cümhuriyyət hakimiyyəti altına keçdikdən sonra Qarabağda erməni yaraqlılarının türk hakimiyyət nümayəndələrindən əfv diləyərək silahlarını təhvil verməsi müşahidə olunur. Qarabağın şəhər və kəndlərində erməni əhali Azərbaycan qoşunlarını duz-çörəklə qarşılayaraq, Azərbaycan təbəəliyini qəbul edir, silahı könüllü təhvil verir, Azərbaycan hökumət qurumlarının bütün sərəncamlarına tabe olmağa hazır olduqlarını bildirirdilər. Türkiyənin dünya müharibəsində məğlubiyyətindən sonra regionu tərk etmək məcburiyyəti və müttəfiq qoşunlarının komandanı V. Tomsonun başçılığı ilə ingilis hərbçilərinin Cənubi Qafqazda yerləşməsi, Bakıda ingilis hərbi general-qubernatorluğunun yaradılması, xristian həmrəyliyinin yenidən dirçəlməsi ermənilərin mövqeyində özünü büruzə verdi. 1918-ci ilin dekabrında Andronik "ingilislərin Qarabağı onun ixtiyarına verməsi haqqında" şayiə yaymağa başlamışdı. Dekabrın 22-də general V. Tomson bu şayiəni təkzib etmişdi. Artıq 1918-ci ilin payızından etibarən Qarabağla bağlı xarici qüvvə faktorunun təsiri siyasi müstəvidə özünü göstərir. Siyasi və diplomatik fəaliyyətin işlənilən nəticəni təmin etmək əsasından yetərli olmayacağını bildiklərindən erməni separatçıları azərbaycanlılara qarşı etnik təmizləmə-soyqırım əməliyyatını davam etdirdilər. Əhalisinin kütləvi məhvinin qarşısını almaq məqsədilə Azərbaycan Cümhuriyyətinin Daxili İşlər nazirliyi 1919-cu il yanvarın əvvəllərində Şuşa, Cavanşır, Cəbrayıl və Zəngəzur qəzaları əsasında müvəqqəti general-qubernatorluğun yaradılmasını təklif etdi. Həmin qəzalarda müvəqqəti general-qubernatorluğun yaradılması haqqında Azərbaycan hökuməti 1919-cu il yanvarın 15-də qərar verdi. Xosrov bəy Sultanov yanvarın 29-da general-qubernator təyin olundu.
Xüsusi statuslu inzibati təsisat təcrübəsi tətbiq edildi. Belə bir şəraitdə Ermənistan hökuməti Qarabağın dağlıq hissəsinə açıq iddia ilə çıxış etdi və bu Azərbaycan hökuməti üçün gözlənilməz olsa da, iddianı tamamilə əsassız hesab etmiş, yanvarın 31-də cavab notasında Qarabağın tarixən Azərbaycanın ayrılmaz tərkib hissəsi olduğunu bildirmişdi. Ermənistanın Qarabağ general-qubernatorluğunun yaradılmasına etirazını Azərbaycanın suverenliyinə qəsd, onun daxili işlərinə qarışmaq cəhdi kimi qiymətləndirdi. 1919-cu ilin əvvəllərindən etibarən Qarabağın yuxarı hissəsi ilə bağlı 2 dövlət Azərbaycan və Ermənistan arasında qarşılıqlı rəsmi müraciətlər forması yaranır.
Rəsmi erməni hökuməti 1919-cu ilin əvvəlində "tarixi hüquq" prinsipinin işə yarayacağını real hesab edir və hökumət hərbi hissələrinin, erməni yaraqlı dəstələrinin zorakı, qanlı qırğınlar törətməklə məqsədyönlü əməllərin qarşısının alınacağından təşvişə düşərək qabaqlayıcı tədbirlər görürdü. Bütün Borçalı ərazisinə iddialarında uğursuzluğa düçar olan erməni hökumətinin Qarabağla bağlı mövqeyinin də tarixi, iqtisadi, etnoqrafik cəhətdən əsassız olduğu Azərbaycan hökumətinin rəsmi etirazında ifadə olunmuşdu. Erməni hökuməti Böyük Britaniyanın Qafqazdakı hərbi qüvvələrinin rəsmilərinə (Uorkerə, Tomsona və d.) müraciətlə Azərbaycana təzyiqi artırmağa çalışsa da, bütün cəhdləri nəticəsiz qaldı. Polkovnik Şatelvort Şuşaya gedərək ermənilərin Azərbaycan Cümhuriyyəti hökumətinə tabe olmasını tələb etmişdi.
Bununla belə ermənilər separatçılıq fəaliyyətini davam etdirdilər. 1919-cu il aprelin sonunda keçirdikləri qurultayda Qarabağ general-qubernatorunun hakimiyyətini tanımaqdan imtina etmişdilər. Belə qərarların qəbul olunmasında Ermənistan hökuməti və onun Dağlıq Qarabağdakı nümayəndələrinin pozuculuq fəaliyyəti mühüm rol oynayırdı. Qafqaz respublikaları arasında meydana çıxan ərazi mübahisələrini ilk dəfə olaraq xarici vasitəçilərə çözmək təcrübəsi yarandı. Əsasən Böyük Britaniya və ABŞ-nin fəal müdaxiləsi, xüsusi layihələrlə çıxış etmək nümunələri bəllidir. General Tomson 1919-cu il mayın 5-də bildirmişdi ki, separatçı şəxslərin sürgün edilməsi haqqında sərəncam vermişdir.
İyunun 5-də qatı erməni irticaçıları ingilis komandanlığının nümayəndələrinin müşayiəti ilə Şuşadan Tiflisə sürgün edildi. İyunun 6-da Şuşanın ermənilər yaşayan hissəsində keçirilən mitinqdə ermənilər Azərbaycan hökumətini tanıdıqlarını bildirdilər. Ermənilər general-qubernatorluğun fəaliyyət prinsiplərini qəbul edərək müzakirələr aparmağa başlamışdılar. 1919-cu il avqustun 15-də ermənilər Azərbaycan hökuməti ilə saziş imzalayaraq ermənilərin yaşadığı ərazilərin Azərbaycanın tərkib hissəsi olduğunu qəbul etdilər. Qarabağ ermənilərinə "mədəni təyini-müqəddərat" nəzərdə tutulurdu. Qeyd etmək lazımdır ki, o dövrdə də Şuşaya xaricilər hər hansısa təşkilatların nümayəndələri qismində Azərbaycan hökumətinin məlumatı olmadan, yerli hökumət orqanlarına heç bir mandat təqdim etmədən səfər edirdilər. Dağlıq Qarabağ ermənilərinin Azərbaycan hakimiyyətini tanımasından sonra amerikanların müvafiq sənəd təqdim etmədən Qarabağa gəlişinə Azərbaycan XİN etiraz münasibətini bildirmişdir.
1919-cu ilin yazında ermənilər yenidən ərazi mübadiləsi prinsipi üzrə sövdələşmə cəhdi göstərirdilər. 1918-ci ilin yazında İrəvan bölgəsinə sahib olmaq niyyətilə Qarabağa iddia etmədikləri şərtilə Azərbaycan tərəfi ilə razılaşdıqları halda, bir il sonra həmin Qarabağı bir daha Azərbaycanınkı hesab etmək müqabilində Şərur-Naxçıvan ərazisinin Ermənistana keçməsini rəsmiləşdirmək zəmini hazırlayırdılar. Ermənistan hökuməti Azərbaycan torpaqlarına iddiasını həyata keçirmək üçün silahlı hərbi müdaxilə ilə yanaşı, pul vəsaiti sərf edilməsinə də xüsusi fikir verirdi. 1919-cu ilin sonlarında Ermənistan hökuməti Dağlıq Qarabağın "azad edilməsi" üçün 19 milyon manat pul ayırmışdı.
Beynəlxalq ictimaiyyəti zorakı ilhaq niyyətindən yayındırmaq istəyərək Ermənistan tərəfi (rəsmi və qeyri-rəsmi səviyyədə) "münaqişəni" (özləri tərəfindən yaradılmış) Azərbaycan ermənilərinin öz müqəddəratını təyin etmək iradəsi kimi qələmə verir. Eyni iddia ilə Gürcüstan ermənilərinin separat fəaliyyətini həmin dövlətin daxili işi, yəni oradakı ermənilərin öz iradəsini sərbəst təsbit etmək məzmununda dəyərləndirmək kursu nümayiş etdirirlər. Ermənistan Respublikası qonşu dövlətlərin ərazilərində kompakt yaşayan (bu nəticənin tarixən necə formalaşmasından asılı olmayaraq) ermənilərin milli təyini-müqəddərat hüququnu əldə bayraq etməklə (formal dəstəkləmək, əslində isə tarixi və çağdaş təcrübədən bilindiyi kimi rəvac verməklə) ətrafında müstəqil yaxud yarımmüstəqil erməni dövlət qurumları zolağı yaratmaqla sonradan ilhaq prosesini reallaşdırmaq imkanı qazanmış olur.
Hazırkı konkret mərhələdə Dağlıq Qarabağ məkanı çərçivəsində münaqişə yaradılması və iddianın vahid hədəfə istiqamətlənməsi də ənənəvi erməni taktiki gedişlərindəndir. "Dağlıq Qarabağ münaqişəsi"nin Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzkarlıq siyasəti tarixindən kənarda çözələnməsi obyektiv məzmun daşıya bilməz. Məhz bu baxımdan müttəfiq dövlətlərin Cənubi Qafqazdakı Ali Komisarına nota göndərən Azərbaycanın XİN-i F. Xoyski yalnız Qarabağ rayonunda olmuş hadislərin Cənubi Qafqazda baş vermiş hadislərdən əlaqəsiz tədqiq edilməsini yanlış saymış, düzgün tədbirlər görülməsi ilə nəticələnməyəcəyini və qanlı hadisələrin təkrarlanacağından xəbərdar etmişdi.
XX yüzilliyin sonlarında yenidən Dağlıq Qarabağ iddiası zəminində qanlı hadisələr gedişatında Ermənistanda qalmış azərbaycanlıların son nəfərinədək əzəli yurdlarından zorakılıqla qovulması beynəlxalq səviyyədə diqqətdən kənarda saxlanılır. Ermənistanda (öz əzəli torpaqlarında) daha geniş coğrafiyada əsrlərlə kompakt yaşamış azərbaycanlıların vətənlərinə qayıdıb muxtar idarəçilik statusu ilə təmin edilməsi isə ümumiyyətlə danışıqlar prosesinin predmeti deyildir.
Ermənistan-Azərbaycan münaqışəsinin son mərhələsi prosesinin tərkib hissəsi olduğu halda bu məsələ beynəlxalq vasitəçilərin diqqətini "cəlb etmir". Dağlıq Qarabağın statusu ilə bağlı ermənilər tərəfindən zəbt edilmiş ətraf Azərbaycan torpaqlarının (həm də Dağlıq Qarabağın Ermənistan Respublikası ilə ərazi bağlılığını geniş ərazidə təmin edən) təhlükəsizlik zolağı kimi təqdim edilməsi Ermənistanın təcavüzkar tərəf kimi etirafıdır. Kütləvi qırğınlar, zorakılıqlar ilə Azərbaycan torpaqlarını ələ keçirən erməni tərəfinə münaqişənin beynəlxalq arenada müzakirəsi sərfəlidir: məsələnin Azərbaycanın daxili işi olaraq həlli variantından daha üstün nəticələrə nail olmaq və bu mərhələdə problemin beynəlxalq normalara müvafiq tərzdə, yəni sivil qaydada həlli müstəvisində Azərbaycanın hərb etmək imkanının qarşısını almaq, həm də qanlı, qəddar davranışdan sonra beynəlxalq hüquq normalarına etimadlı imic yaratmaq.
Hazırda "Dağlıq Qarabağ münaqişəsi"nin sülh yolu ilə həlli variantlarından ərazi bütövlüyünün toxunulmazlığı və öz müqəddəratını təyin etmək prinsiplərinin ziddiyyəti müzakirəyə cəlb edilmişdir.
Dağlıq Qarabağın statusu ilə bağlı referenduma razılıq verməsi Azərbaycanın işğal edilmiş ərazilərinin azad edilməsi yönündə Ermənistan üçün real kompensasiya kimi ATƏT-in Minsk Qrupu tərəfindən bəyan edilmiş təklif oldu. Münaqişənin həlli, daha dəqiqi Dağlıq Qarabağın statusu ilə bağlı referendum keçirilməsi təklifi Azərbaycan cəmiyyətində birmənalı qarşılanmadı. Rəsmi və qeyri-rəsmi qurumların, şəxslərin əksqütblü mülahizələri ümumilikdə problemin çözülməsinə təsir edə biləcək potensial gücün mövcudluğunu bir daha təsbit edir.
Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibində muxtar statusunun, formasından asılı olmayaraq, Azərbaycanın bütün ərazisi üzrə referendumun keçirilməsi ilə müəyyənləşdirilməsini yeganə yol bilib, Prezidentin yaxud hakimiyyət qurumlarının səlahiyyəti səviyyəsində muxtariyyətin yaradılmasını qeyri-məqbul hesab etmək bölgənin ilkin muxtar statusu ilə bağlı tarixi sənədlərlə ziddiyyət təşkil edir. Belə ki, 1921–23-cü illərdə Dağlıq Qarabağın erməni hissəsinin müqəddəratı ilə bağlı müzakirələrdə verilən qərarlar hakimiyyət qurumları, yaxud partiya orqanları tərəfindən həyata keçirilirdi. 1923-cü ilin iyulun 7-də isə məhz Azərbaycan Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin dekreti ilə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradılmışdır.
Referndum yolu ilə yaradılmamış bir muxtariyyətin hazırkı zamanda hansl forma və məzmunda müzakirə etmək mümkündür. Referendum mexanizminə qarşı çıxmağı qəbahət saymaq düzgün deyildir. Hakimiyyət orqanının qərarı ilə yaradılmış, sonralar hakimiyyət orqanı tərəfindən ləğv edilmiş bir muxtar bölgə idarəçiliyinə ali hakimiyyət qurumu tərəfindən ifadə oluna bilər. Demokratik idarəçilik prinsiplərini nəzərə alaraq, mövcud konstitusiyanı əsas bilərək Azərbaycan xalqının, öz dövlətinin tərkib hissəsi olmuş bir ərazinin müqəddəratı ilə bağlı qəti rəyini referendum vasitəsilə bəyan etməsi normal qarşılana bilər. Amma referendum keçirilməsinin forma variantları bu prosesi lüzumsuz edir. İndiki versiyaları təhlil etməzdən öncə məhz bu məsələ ilə bağlı tarixə diqqət edək. Sovetlər dönəmində bölgənin iki Qafqaz cümhuriyyəti arasında sövdələşmə predmeti olmasından tutmuş statusun müəyyənləşdirilməsi üçün rəsmi müzakirələr keçirilməsi də daxil olmaqla tarixi təcrübədən nəticə çıxartmaq imkanı vardır.
Sovet Rusiyasının Azərbaycan ərazisində hərbi təcavüzündən sonra bolşeviklər "müstəqil respublikalar oyununu" dayandırmağı vacib sayırdı. Sovet muxtariyyətinin "elastikliyi" prinsipi milli-dövlət quruculuğu üçün geniş imkanlar açırdı. "Elastik muxtariyyət" formalarından biri də DQMV gerçəkliyi oldu. Bu ərazi 1920-ci ildə Rusiyanın bolşevik rəhbərliyi ilə aparılan danışıqlar zamanı bütün variantlarda Azərbaycan üçün saxlanılıbdır. Qarabağ məsələsinin yüksək rəsmi səviyyədə müzakirəsi Qarabağın yuxarı hissəsinə müxtariyyət verilməsi ilə nəticələndi, muxtar vilayətin inzibati mərkəzi Şuşa şəhəri olamlı idi. RK (b)P MK Qafqaz bürosu plenumunun 5 iyul 1921-ci il tarixli qərarını "Dağlıq Qarabağın Azərbaycanın tərkibinə daxil edilməsi üçün" yeganə "hüquqi əsas" kimi göstərən çağdaş erməni siyasətçilərinin çoxminillik Azərbaycan tarixinə, mədəniyyətinə nəzər salmadan belə, ən azından 1805-ci il Kürəkçay müqaviləsini yada salmaları kifayətdir. 1921-ci il iyulun 4-də Qarabağın statusu ilə bağlı plebissit keçirilməsi formaları da müzakirə olunmuşdur.
Ermənilər və onların mövqeyini dəstəkləyənlər plebissitin Qarabağ azərbaycanlılarının iştirakı olmadan yalnız ermənilərin arasında keçirilməsinin tərəfdarı idilər. Qarabağ ermənilərinin say azlığı səbəbindən bu mövqedən çıxış edirdilər. Azərbaycan tərəfi isə 1921-ci ildə Qarabağda bütün erməni və azərbaycanlı əhalisinin iştirakı ilə sorğu keçirilməsinə tərəfdar çıxaraq sorğunun yalnız Dağlıq Qarabağın erməniləri arasında keçirilməsini rədd etmişdir. 1923-cü ildən geniş muxtariyyət almış, ermənilərin say və nüfuz artımının gücləndiyi regionda separatçılığın növbəti dəfə baş qaldırması, azərbaycanlılara münasibətdə etnik təmizləmə siyasəti və "təhlükəsizlik zolağı" adı ilə Azərbaycanın daha 7 rayonunun zəbt edilməsi, Xocalı faciəsinin törədilməsi, işğal əraziləri hesabına Ermənistana ilhaqa nail olunması referendumun hansı nəticəni ortaya qoyacağının 100%-lik məlum göstəricisini bəlli edir.
1989-cu ildə mövcud SSRİ konstitusiyasına, beynəlxalq normalara zidd olaraq DQMV Azərbaycana tabelikdən çıxarılaraq Xüsusi İdarəetmə Komitəsi (XİT) adlı, birbaşa Federasiya Mərkəzinə tabe qurumun nəzarətinə verildi. Dağlıq Qarabağdan azərbaycanlıların təmizlənməsi başa çatdırıldı. Növbəti mərhələ DQMV-nin Ermənistana ilhaqı və XİT-in ləğv edilməsi idi. Bu ssenarinin ilkin variantı 1920-ci ildə də irəli sürülmüşdü: "Bakı vasitəsilə Rusiyaya" qatılmaq. Azərbaycan tabeliyndən çıxdıqdan sonra Ermənistana verilməsi asan reallaşa bilərdi.
Öz müqəddəratını təyin etmək prinsipi heç də onun ən yüksək pillədə həllinin mütləq "himayəçi" dövlətə ərazi bağlılığının təmin olunması demək deyildir.
Dağlıq Qarabağla bağlı irəli sürülən prinsiplərin tətbiqinə tərəflərin mövqeyi, mənafeyinə müvafiq məzmun daşıyacaqdır. Regionun hərbisizləşdirilməsi, referendum, Dağlıq Qarabağın müvəqqəti statusu prinsipi, sülh məramlı qüvvələrin yerləşdirilməsi, birgə komissiyanın yaradılması, zor və hədələrdən imtina etmək və s. 1918–1923-cü illər arasında məhz Qarabağın dağlıq hissəsi ilə bağlı hallandırılmış, müvafiq qərarlar qəbulu ilə nəticələnmiş prinsiplərdir.
1923–1991-ci illər
1923-cü il iyulun 7-də Azərbaycan SSR Sovetləri Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin dekreti ilə Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasının tərkibində Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti yaradılır. 1981-ci il iyunun 16-da isə Azərbaycan SSR Ali Soveti "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında" qanun qəbul edib və muxtariyyətin səlahiyyətlərində yeniliklər edilib. Dağlıq Qarabağdakı muxtariyyətin sonuncu rəsmi statusu da bu qanunla müəyyənləşib.
Ermənistan SSR və Azərbaycan SSR arasında 1987-ci ildə Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin başlanmasının ardından, bu münaqişə 1991-ci ilin sonuna tam miqyaslı müharibəyə çevrilmişdir.
1991-ci il noyabrın 26-da Azərbaycan Respublikası Ali Sovetinin qərarı ilə Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti inzibati ərazi vahidi ləğv olunub. Həmin gün müstəqil Azərbaycanın parlamentinin qərarı ilə həm 1923-cü il iyulun 7-də Azərbaycan Sovetləri Mərkəzi İcraiyyə Komitəsinin qəbul etdiyi dekret, həm də 1981-ci il iyunun 16-da Azərbaycan SSR Ali Sovetinin qəbul etdiyi "Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti haqqında" qanun qüvvədən salınıb və onun ərazisini qonşu Xocavənd, Tərtər, Goranboy, Şuşa və Kəlbəcər inzibati rayonları arasında bölüşdürür.
Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində Əsgəran rayonu, Hadrut rayonu, Mardakert rayonu, Martuni rayonu, Şuşa rayonu və vilayət tabeli Stepanakert (Xankəndi) şəhəri daxil idi.
İstinadlar
- . 2012-03-26 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-18.
- . 2011-08-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2015-07-18.
Xarici keçidlər
- Dağlıq Qarabağ (1918–1923)
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaledeki melumatlarin yoxlanilabiler olmasi ucun elave menbelere ehtiyac var Daha etrafli melumat ve ya meqaledeki problemlerle bagli muzakire aparmaq ucun meqalenin muzakire sehifesine diqqet yetire bilersiniz Lutfen meqaleye etibarli menbeler elave ederek bu meqaleni tekmillesdirmeye komek edin Menbesiz mezmun problemler yarada ve siline biler Problemler hell edilmemis sablonu meqaleden cixarmayin Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Dagliq Qarabag tarixiBu meqaleler olke seriyasindandirTarixden evvelki dovrAzix magarasiSusa magarasiXocali Gedebey medeniyyetiQedim tarixArsakQafqaz AlbaniyasiOrta esrlerXacin knyazligiMuasir dovrXemse meliklikleriQarabag beylerbeyliyiQarabag xanligiGulustan muqavilesiYelizavetpol quberniyasiAzerbaycan Ermenistan muharibesiAzerbaycan SSR Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti HazirdaQarabag muharibesiQondarma Dagliq Qarabag RespublikasiDagliq Qarabag portali br1900 1918 ci iller1918 1923 cu illerQafqazda ermeni dovletinin yaradilmasi beynelxalq qarsidurma munasibetleri mustevisinde gercekliyini tapan mesele olmusdur Azerbaycan dovletciliyi erazi tehlukesizliyi baximindan son derece zererli olan bir guzest ermeni federasiyasinin teskili ucun Irevanin onlara siyasi merkez olaraq verilmesi oldu Azerbaycanin tarixi torpaqlarinda dovlet elde etmelerine qane olmayan ermeniler qonsularina qarsi yeni yeni iddialarla qanli mubarize aparmislar Qarabagin dagliq hissesinde yasayan ermeniler 1918 ci il iyulun 22 de onun musteqilliyini elan etmeye cehd gosterdiler Iyulun 31 de Azerbaycan hokumetinin bascisi Feteli xan Xoyski Istanbulda olan Azerbaycan numayende heyetinin sedri Mehemmed Emin Resulzadeye yazirdi ki eger ermeniler Qarabaga iddia ile cixis etseler o zaman Irevan ve Qazax qezasinin bir hissesini onlara guzeste getmekden imtina etsin Ermenilerle razilasmaya esasen Azerbaycanin diger erazilerine iddia etmeyecekleri sertile Irevanin onlara kecmesi neinki resmilesdi bundan elave Zengezur ve diger Azerbaycan torpaqlarini menimsediklerine baxmayaraq Qarabagla bagli mutemadi beyanatlarla cixis etmis zoraki tecavuzde davam etmisdiler Ermenilerin Enver pasaya teqdim etdikleri xeriteye gore onlarin iddia serhedlerine Surmeli Naxcivan Ahalkelek Ecmiedzin Irevan Borcali Qazax Qarabag Zengezur Ordubad qezalari daxil edilmisdi Xarici herbi quvvelerin Azerbaycanda hem de siyasi guce malik olduqlari merhelelerde ermeniler Qarabagla bagli muvafiq movqe numayis etdirmisler Osmanli herbcilerinin komeyi ile Baki Cumhuriyyet hakimiyyeti altina kecdikden sonra Qarabagda ermeni yaraqlilarinin turk hakimiyyet numayendelerinden efv dileyerek silahlarini tehvil vermesi musahide olunur Qarabagin seher ve kendlerinde ermeni ehali Azerbaycan qosunlarini duz corekle qarsilayaraq Azerbaycan tebeeliyini qebul edir silahi konullu tehvil verir Azerbaycan hokumet qurumlarinin butun serencamlarina tabe olmaga hazir olduqlarini bildirirdiler Turkiyenin dunya muharibesinde meglubiyyetinden sonra regionu terk etmek mecburiyyeti ve muttefiq qosunlarinin komandani V Tomsonun basciligi ile ingilis herbcilerinin Cenubi Qafqazda yerlesmesi Bakida ingilis herbi general qubernatorlugunun yaradilmasi xristian hemreyliyinin yeniden dircelmesi ermenilerin movqeyinde ozunu buruze verdi 1918 ci ilin dekabrinda Andronik ingilislerin Qarabagi onun ixtiyarina vermesi haqqinda sayie yaymaga baslamisdi Dekabrin 22 de general V Tomson bu sayieni tekzib etmisdi Artiq 1918 ci ilin payizindan etibaren Qarabagla bagli xarici quvve faktorunun tesiri siyasi mustevide ozunu gosterir Siyasi ve diplomatik fealiyyetin islenilen neticeni temin etmek esasindan yeterli olmayacagini bildiklerinden ermeni separatcilari azerbaycanlilara qarsi etnik temizleme soyqirim emeliyyatini davam etdirdiler Ehalisinin kutlevi mehvinin qarsisini almaq meqsedile Azerbaycan Cumhuriyyetinin Daxili Isler nazirliyi 1919 cu il yanvarin evvellerinde Susa Cavansir Cebrayil ve Zengezur qezalari esasinda muveqqeti general qubernatorlugun yaradilmasini teklif etdi Hemin qezalarda muveqqeti general qubernatorlugun yaradilmasi haqqinda Azerbaycan hokumeti 1919 cu il yanvarin 15 de qerar verdi Xosrov bey Sultanov yanvarin 29 da general qubernator teyin olundu Xususi statuslu inzibati tesisat tecrubesi tetbiq edildi Bele bir seraitde Ermenistan hokumeti Qarabagin dagliq hissesine aciq iddia ile cixis etdi ve bu Azerbaycan hokumeti ucun gozlenilmez olsa da iddiani tamamile esassiz hesab etmis yanvarin 31 de cavab notasinda Qarabagin tarixen Azerbaycanin ayrilmaz terkib hissesi oldugunu bildirmisdi Ermenistanin Qarabag general qubernatorlugunun yaradilmasina etirazini Azerbaycanin suverenliyine qesd onun daxili islerine qarismaq cehdi kimi qiymetlendirdi 1919 cu ilin evvellerinden etibaren Qarabagin yuxari hissesi ile bagli 2 dovlet Azerbaycan ve Ermenistan arasinda qarsiliqli resmi muracietler formasi yaranir Resmi ermeni hokumeti 1919 cu ilin evvelinde tarixi huquq prinsipinin ise yarayacagini real hesab edir ve hokumet herbi hisselerinin ermeni yaraqli destelerinin zoraki qanli qirginlar toretmekle meqsedyonlu emellerin qarsisinin alinacagindan tesvise duserek qabaqlayici tedbirler gorurdu Butun Borcali erazisine iddialarinda ugursuzluga ducar olan ermeni hokumetinin Qarabagla bagli movqeyinin de tarixi iqtisadi etnoqrafik cehetden esassiz oldugu Azerbaycan hokumetinin resmi etirazinda ifade olunmusdu Ermeni hokumeti Boyuk Britaniyanin Qafqazdaki herbi quvvelerinin resmilerine Uorkere Tomsona ve d muracietle Azerbaycana tezyiqi artirmaga calissa da butun cehdleri neticesiz qaldi Polkovnik Satelvort Susaya gederek ermenilerin Azerbaycan Cumhuriyyeti hokumetine tabe olmasini teleb etmisdi Bununla bele ermeniler separatciliq fealiyyetini davam etdirdiler 1919 cu il aprelin sonunda kecirdikleri qurultayda Qarabag general qubernatorunun hakimiyyetini tanimaqdan imtina etmisdiler Bele qerarlarin qebul olunmasinda Ermenistan hokumeti ve onun Dagliq Qarabagdaki numayendelerinin pozuculuq fealiyyeti muhum rol oynayirdi Qafqaz respublikalari arasinda meydana cixan erazi mubahiselerini ilk defe olaraq xarici vasitecilere cozmek tecrubesi yarandi Esasen Boyuk Britaniya ve ABS nin feal mudaxilesi xususi layihelerle cixis etmek numuneleri bellidir General Tomson 1919 cu il mayin 5 de bildirmisdi ki separatci sexslerin surgun edilmesi haqqinda serencam vermisdir Iyunun 5 de qati ermeni irticacilari ingilis komandanliginin numayendelerinin musayieti ile Susadan Tiflise surgun edildi Iyunun 6 da Susanin ermeniler yasayan hissesinde kecirilen mitinqde ermeniler Azerbaycan hokumetini tanidiqlarini bildirdiler Ermeniler general qubernatorlugun fealiyyet prinsiplerini qebul ederek muzakireler aparmaga baslamisdilar 1919 cu il avqustun 15 de ermeniler Azerbaycan hokumeti ile sazis imzalayaraq ermenilerin yasadigi erazilerin Azerbaycanin terkib hissesi oldugunu qebul etdiler Qarabag ermenilerine medeni teyini muqedderat nezerde tutulurdu Qeyd etmek lazimdir ki o dovrde de Susaya xariciler her hansisa teskilatlarin numayendeleri qisminde Azerbaycan hokumetinin melumati olmadan yerli hokumet orqanlarina hec bir mandat teqdim etmeden sefer edirdiler Dagliq Qarabag ermenilerinin Azerbaycan hakimiyyetini tanimasindan sonra amerikanlarin muvafiq sened teqdim etmeden Qarabaga gelisine Azerbaycan XIN etiraz munasibetini bildirmisdir 1919 cu ilin yazinda ermeniler yeniden erazi mubadilesi prinsipi uzre sovdelesme cehdi gosterirdiler 1918 ci ilin yazinda Irevan bolgesine sahib olmaq niyyetile Qarabaga iddia etmedikleri sertile Azerbaycan terefi ile razilasdiqlari halda bir il sonra hemin Qarabagi bir daha Azerbaycaninki hesab etmek muqabilinde Serur Naxcivan erazisinin Ermenistana kecmesini resmilesdirmek zemini hazirlayirdilar Ermenistan hokumeti Azerbaycan torpaqlarina iddiasini heyata kecirmek ucun silahli herbi mudaxile ile yanasi pul vesaiti serf edilmesine de xususi fikir verirdi 1919 cu ilin sonlarinda Ermenistan hokumeti Dagliq Qarabagin azad edilmesi ucun 19 milyon manat pul ayirmisdi Beynelxalq ictimaiyyeti zoraki ilhaq niyyetinden yayindirmaq isteyerek Ermenistan terefi resmi ve qeyri resmi seviyyede munaqiseni ozleri terefinden yaradilmis Azerbaycan ermenilerinin oz muqedderatini teyin etmek iradesi kimi qeleme verir Eyni iddia ile Gurcustan ermenilerinin separat fealiyyetini hemin dovletin daxili isi yeni oradaki ermenilerin oz iradesini serbest tesbit etmek mezmununda deyerlendirmek kursu numayis etdirirler Ermenistan Respublikasi qonsu dovletlerin erazilerinde kompakt yasayan bu neticenin tarixen nece formalasmasindan asili olmayaraq ermenilerin milli teyini muqedderat huququnu elde bayraq etmekle formal desteklemek eslinde ise tarixi ve cagdas tecrubeden bilindiyi kimi revac vermekle etrafinda musteqil yaxud yarimmusteqil ermeni dovlet qurumlari zolagi yaratmaqla sonradan ilhaq prosesini reallasdirmaq imkani qazanmis olur Hazirki konkret merhelede Dagliq Qarabag mekani cercivesinde munaqise yaradilmasi ve iddianin vahid hedefe istiqametlenmesi de enenevi ermeni taktiki gedislerindendir Dagliq Qarabag munaqisesi nin Ermenistanin Azerbaycana qarsi tecavuzkarliq siyaseti tarixinden kenarda cozelenmesi obyektiv mezmun dasiya bilmez Mehz bu baximdan muttefiq dovletlerin Cenubi Qafqazdaki Ali Komisarina nota gonderen Azerbaycanin XIN i F Xoyski yalniz Qarabag rayonunda olmus hadislerin Cenubi Qafqazda bas vermis hadislerden elaqesiz tedqiq edilmesini yanlis saymis duzgun tedbirler gorulmesi ile neticelenmeyeceyini ve qanli hadiselerin tekrarlanacagindan xeberdar etmisdi XX yuzilliyin sonlarinda yeniden Dagliq Qarabag iddiasi zemininde qanli hadiseler gedisatinda Ermenistanda qalmis azerbaycanlilarin son neferinedek ezeli yurdlarindan zorakiliqla qovulmasi beynelxalq seviyyede diqqetden kenarda saxlanilir Ermenistanda oz ezeli torpaqlarinda daha genis cografiyada esrlerle kompakt yasamis azerbaycanlilarin vetenlerine qayidib muxtar idarecilik statusu ile temin edilmesi ise umumiyyetle danisiqlar prosesinin predmeti deyildir Ermenistan Azerbaycan munaqisesinin son merhelesi prosesinin terkib hissesi oldugu halda bu mesele beynelxalq vasitecilerin diqqetini celb etmir Dagliq Qarabagin statusu ile bagli ermeniler terefinden zebt edilmis etraf Azerbaycan torpaqlarinin hem de Dagliq Qarabagin Ermenistan Respublikasi ile erazi bagliligini genis erazide temin eden tehlukesizlik zolagi kimi teqdim edilmesi Ermenistanin tecavuzkar teref kimi etirafidir Kutlevi qirginlar zorakiliqlar ile Azerbaycan torpaqlarini ele keciren ermeni terefine munaqisenin beynelxalq arenada muzakiresi serfelidir meselenin Azerbaycanin daxili isi olaraq helli variantindan daha ustun neticelere nail olmaq ve bu merhelede problemin beynelxalq normalara muvafiq terzde yeni sivil qaydada helli mustevisinde Azerbaycanin herb etmek imkaninin qarsisini almaq hem de qanli qeddar davranisdan sonra beynelxalq huquq normalarina etimadli imic yaratmaq Hazirda Dagliq Qarabag munaqisesi nin sulh yolu ile helli variantlarindan erazi butovluyunun toxunulmazligi ve oz muqedderatini teyin etmek prinsiplerinin ziddiyyeti muzakireye celb edilmisdir Dagliq Qarabagin statusu ile bagli referenduma raziliq vermesi Azerbaycanin isgal edilmis erazilerinin azad edilmesi yonunde Ermenistan ucun real kompensasiya kimi ATET in Minsk Qrupu terefinden beyan edilmis teklif oldu Munaqisenin helli daha deqiqi Dagliq Qarabagin statusu ile bagli referendum kecirilmesi teklifi Azerbaycan cemiyyetinde birmenali qarsilanmadi Resmi ve qeyri resmi qurumlarin sexslerin eksqutblu mulahizeleri umumilikde problemin cozulmesine tesir ede bilecek potensial gucun movcudlugunu bir daha tesbit edir Dagliq Qarabagin Azerbaycanin terkibinde muxtar statusunun formasindan asili olmayaraq Azerbaycanin butun erazisi uzre referendumun kecirilmesi ile mueyyenlesdirilmesini yegane yol bilib Prezidentin yaxud hakimiyyet qurumlarinin selahiyyeti seviyyesinde muxtariyyetin yaradilmasini qeyri meqbul hesab etmek bolgenin ilkin muxtar statusu ile bagli tarixi senedlerle ziddiyyet teskil edir Bele ki 1921 23 cu illerde Dagliq Qarabagin ermeni hissesinin muqedderati ile bagli muzakirelerde verilen qerarlar hakimiyyet qurumlari yaxud partiya orqanlari terefinden heyata kecirilirdi 1923 cu ilin iyulun 7 de ise mehz Azerbaycan Merkezi Icraiyye Komitesinin dekreti ile Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti yaradilmisdir Referndum yolu ile yaradilmamis bir muxtariyyetin hazirki zamanda hansl forma ve mezmunda muzakire etmek mumkundur Referendum mexanizmine qarsi cixmagi qebahet saymaq duzgun deyildir Hakimiyyet orqaninin qerari ile yaradilmis sonralar hakimiyyet orqani terefinden legv edilmis bir muxtar bolge idareciliyine ali hakimiyyet qurumu terefinden ifade oluna biler Demokratik idarecilik prinsiplerini nezere alaraq movcud konstitusiyani esas bilerek Azerbaycan xalqinin oz dovletinin terkib hissesi olmus bir erazinin muqedderati ile bagli qeti reyini referendum vasitesile beyan etmesi normal qarsilana biler Amma referendum kecirilmesinin forma variantlari bu prosesi luzumsuz edir Indiki versiyalari tehlil etmezden once mehz bu mesele ile bagli tarixe diqqet edek Sovetler doneminde bolgenin iki Qafqaz cumhuriyyeti arasinda sovdelesme predmeti olmasindan tutmus statusun mueyyenlesdirilmesi ucun resmi muzakireler kecirilmesi de daxil olmaqla tarixi tecrubeden netice cixartmaq imkani vardir Sovet Rusiyasinin Azerbaycan erazisinde herbi tecavuzunden sonra bolsevikler musteqil respublikalar oyununu dayandirmagi vacib sayirdi Sovet muxtariyyetinin elastikliyi prinsipi milli dovlet quruculugu ucun genis imkanlar acirdi Elastik muxtariyyet formalarindan biri de DQMV gercekliyi oldu Bu erazi 1920 ci ilde Rusiyanin bolsevik rehberliyi ile aparilan danisiqlar zamani butun variantlarda Azerbaycan ucun saxlanilibdir Qarabag meselesinin yuksek resmi seviyyede muzakiresi Qarabagin yuxari hissesine muxtariyyet verilmesi ile neticelendi muxtar vilayetin inzibati merkezi Susa seheri olamli idi RK b P MK Qafqaz burosu plenumunun 5 iyul 1921 ci il tarixli qerarini Dagliq Qarabagin Azerbaycanin terkibine daxil edilmesi ucun yegane huquqi esas kimi gosteren cagdas ermeni siyasetcilerinin coxminillik Azerbaycan tarixine medeniyyetine nezer salmadan bele en azindan 1805 ci il Kurekcay muqavilesini yada salmalari kifayetdir 1921 ci il iyulun 4 de Qarabagin statusu ile bagli plebissit kecirilmesi formalari da muzakire olunmusdur Ermeniler ve onlarin movqeyini destekleyenler plebissitin Qarabag azerbaycanlilarinin istiraki olmadan yalniz ermenilerin arasinda kecirilmesinin terefdari idiler Qarabag ermenilerinin say azligi sebebinden bu movqeden cixis edirdiler Azerbaycan terefi ise 1921 ci ilde Qarabagda butun ermeni ve azerbaycanli ehalisinin istiraki ile sorgu kecirilmesine terefdar cixaraq sorgunun yalniz Dagliq Qarabagin ermenileri arasinda kecirilmesini redd etmisdir 1923 cu ilden genis muxtariyyet almis ermenilerin say ve nufuz artiminin guclendiyi regionda separatciligin novbeti defe bas qaldirmasi azerbaycanlilara munasibetde etnik temizleme siyaseti ve tehlukesizlik zolagi adi ile Azerbaycanin daha 7 rayonunun zebt edilmesi Xocali faciesinin toredilmesi isgal erazileri hesabina Ermenistana ilhaqa nail olunmasi referendumun hansi neticeni ortaya qoyacaginin 100 lik melum gostericisini belli edir 1989 cu ilde movcud SSRI konstitusiyasina beynelxalq normalara zidd olaraq DQMV Azerbaycana tabelikden cixarilaraq Xususi Idareetme Komitesi XIT adli birbasa Federasiya Merkezine tabe qurumun nezaretine verildi Dagliq Qarabagdan azerbaycanlilarin temizlenmesi basa catdirildi Novbeti merhele DQMV nin Ermenistana ilhaqi ve XIT in legv edilmesi idi Bu ssenarinin ilkin varianti 1920 ci ilde de ireli surulmusdu Baki vasitesile Rusiyaya qatilmaq Azerbaycan tabeliynden cixdiqdan sonra Ermenistana verilmesi asan reallasa bilerdi Oz muqedderatini teyin etmek prinsipi hec de onun en yuksek pillede hellinin mutleq himayeci dovlete erazi bagliliginin temin olunmasi demek deyildir Dagliq Qarabagla bagli ireli surulen prinsiplerin tetbiqine tereflerin movqeyi menafeyine muvafiq mezmun dasiyacaqdir Regionun herbisizlesdirilmesi referendum Dagliq Qarabagin muveqqeti statusu prinsipi sulh meramli quvvelerin yerlesdirilmesi birge komissiyanin yaradilmasi zor ve hedelerden imtina etmek ve s 1918 1923 cu iller arasinda mehz Qarabagin dagliq hissesi ile bagli hallandirilmis muvafiq qerarlar qebulu ile neticelenmis prinsiplerdir 1923 1991 ci iller1923 cu il iyulun 7 de Azerbaycan SSR Sovetleri Merkezi Icraiyye Komitesinin dekreti ile Azerbaycan Sovet Sosialist Respublikasinin terkibinde Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti yaradilir 1981 ci il iyunun 16 da ise Azerbaycan SSR Ali Soveti Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti haqqinda qanun qebul edib ve muxtariyyetin selahiyyetlerinde yenilikler edilib Dagliq Qarabagdaki muxtariyyetin sonuncu resmi statusu da bu qanunla mueyyenlesib Ermenistan SSR ve Azerbaycan SSR arasinda 1987 ci ilde Dagliq Qarabag munaqisesinin baslanmasinin ardindan bu munaqise 1991 ci ilin sonuna tam miqyasli muharibeye cevrilmisdir 1991 ci il noyabrin 26 da Azerbaycan Respublikasi Ali Sovetinin qerari ile Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti inzibati erazi vahidi legv olunub Hemin gun musteqil Azerbaycanin parlamentinin qerari ile hem 1923 cu il iyulun 7 de Azerbaycan Sovetleri Merkezi Icraiyye Komitesinin qebul etdiyi dekret hem de 1981 ci il iyunun 16 da Azerbaycan SSR Ali Sovetinin qebul etdiyi Dagliq Qarabag Muxtar Vilayeti haqqinda qanun quvveden salinib ve onun erazisini qonsu Xocavend Terter Goranboy Susa ve Kelbecer inzibati rayonlari arasinda bolusdurur Dagliq Qarabag Muxtar Vilayetinde Esgeran rayonu Hadrut rayonu Mardakert rayonu Martuni rayonu Susa rayonu ve vilayet tabeli Stepanakert Xankendi seheri daxil idi Istinadlar 2012 03 26 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 07 18 2011 08 23 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2015 07 18 Xarici kecidlerVikianbarda Dagliq Qarabagin tarixi ile elaqeli mediafayllar var Dagliq Qarabag 1918 1923 Hemcinin baxDagliq Qarabag Muxtar Vilayeti Xocali soyqirimi Ermenilerin Azerbaycana yerlesdirilmesi