Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Qar uçqunu və ya Çığ— dik dağ yamaclarında toplanmış böyük qar kütləsinin qopması və sürüşərək hərəkət edərkən kiçik qar hissələrinin böyüyüb nəhəng qar topasına çevrilməsi ilə digər obyektləri özü ilə aparması.
Qar uçqunları iki növdə olur: quru (qış)qar uçqunu və yaş (yaz)qar uçqunu. Quru qar uçqununun hərəkət sürəti 80-100 m/san, yaş qar uçqununun sürəti isə 10-20 m/san olur.
Qar uçqunlarının yaranmasının səbəbləri
Qar uçqunlarının başvermə səbəbləri müxtəlifdir. Bu səbəblərdən ən başlıcası qarın aşağı laylarında təzyiqlə əlaqədar temperaturun qalxması, yaxud havanın temperaturunun artması ilə qar suyunun qar örtüyünün altına süzülərək yamacı islatması və qarın öz ağırlığı ilə aşağı sürüşməsidir.Qar uçqunu əsasən dik dağ yamaclarında çox qar yığılıb qarın qalınlığı 40-50 sm-dən artıq olduqda baş verir. Qar uçqununun baş verməsində küləklər, zəlzələ, tektonik hərəkətlər, partlayış işləri, sürüşmələr böyük rol oynayır.
Yamaclarda insanın fəaliyyəti də qar uçqununa səbəb ola bilir. Yamaclarda meşə və kolluqların qırılması, intensiv mal-qara otarılaraq çılpaqlaşmış yamaclarda sürülərlə hərəkət edən vəhşi heyvanlar və.s qar uçqunlarına təsir edən canlı faktorlardır. Qar uçqunlarının həcmi bir neçə milyon kubmetrə çata bilər.
Qar uçqunları fəlakətli güclü dağıdıcı və ölüm hadisələrinə də səbəb olur. Qar uçqunları çay kənarlarında, dağarası çökəkliklərdə olan yaşayış məntəqələri, yolları, kommunikasiya xətlərini, turizm və istirahət mərkəzlərini, meşələri və s. dağıdaraq yararsız vəziyyətə salır. Güclü qar uçqunları lokal xarakterli yer titrəyişlərinə, müvəqqəti və daimi su hövzələri və göllərin əmələ gəlməsinə səbəb olur. Böyük dağ uçqunları zamanı uçqundan əvvəl onun hava dalğası daha təhlükəli olub tikintiləri dağıdır, ağacları, meşəni yıxır
Qar uçqunun yaranmasının səbəbi uzun müddət yağan qar, intensiv qar əriməsi, dağ və hava titrəmələri ilə nəticələnən zəlzələ, partlayışlar və digər insan fəaliyyətidir. Qar uçqunu binaların, mühəndis qurğularının dağılmasına səbəb ola, qarın altında qalmış yollar və qar cığırları örtülə bilər. Qar uçqununa məruz qalmış dağ kəndlərinin əhalisi, turist, alpinist, geoloqlar və digər kateqoriyadan olan insanlar zədələr alıb, qalın qar altında qala bilərlər. Uçqunlar isə ölkəmizin bütün yüksək dağlıq sahələrində, xüsusən Balakən, Qax, Kəlbəcər, Ordubad və bir sıra digər rayonlarda müşahidə edilir.Bəzən güclü marxallar həcmi milyonlarla m³ çatan qar uçqunu şəklində geniş ərazini əhatə edib çoxlu maddi zərərə, tələfatlara səbəb olur. İri ölçüdə qar uçqunu düşdükdə, məsələn, həcmi 100 min m³ olduqda, onun çəkisi 70 min ton ola bilər. Uçqun dayandıqda, qar o qədər sıxlaşır ki, hətta onu güclü buldozerlə təmizləmək mümkün olmur.
Qar uçqunlarının növləri
Qar uçqunlarının 3 növü vardır:
- Qarlı uçqun - onun müəyyən düşmə kanalı olmur. Çox zaman bir neçə yüz metr ölçüsü olan qarlı yamac qopub, aşağıya sürüşür.
- Novlu qar uçqunları meşəsiz oyuqlar, çökəkliklərlə mütləq bir məcra ilə hərəkət edir.
- Atlanan qar uçqunları- qayaların, buzluqların çıxıntılarından sərbəst sürətdə dərənin dibinə düşür.
Qar uçqunlarının yaranması
Yenicə yağmış qar bizə çox yüngül görünür, amma onun bir m³-i 50-60 kq çəkiyə malikdir. Çoxdan yağmış qarın bir kubmetrinin çəkisi isə 300-400 kiloqramdır. Yazda qar örtüyünə su hopur, bu da çəkinin bir neşə dəfə artmasına səbəb olur. Dağlara gedən istənilən insan qar uçqunu təhlükəsinin əsas əlamətlərini bilməlidir. Köhnə qar süxurlardakı əyrilikləri doldurur, kolluqları yerə yatırdıb hamar, sürüşkən səth əmələ gətirir. Köhnə qarın hündürlüyü nə qədər çoxdursa, qar uçqunu ehtimalı da bir o qədər çoxdur.
Dağ meşələri, sıx kolluqlar, iri qayaların saxlayıcı təsiri hamıya məlumdur. Kiçik qayalar qarın aşağı qatlarının yumşalmasına və onun süxurlara yapışmasına səbəb olur. Qar yağmanın intensivliyi, müəyyən bir vaxt ərzində yağan qarın miqdarı ilə müəyyən edilir. Qarın 10-12 saat müddətdə 50 santimetr artması qar uçqununa səbəb olur. Qarın çökməsi qar örtüyünün sabitləşməsinə səbəb olur. Sürəti saniyədə 7-8 metrə çatan külək qar lövhələrindən uçqunlara səbəb olur. Qışda qar örtüyünün temperaturu mənfi qalır. Havalar isindikdə günəş radiasiyası qarın üst qatını əridir. Yaranan su qar qatının daxilinə nüfuz edir və onu ərimə nöqtəsinə qədər qızdırır. Belə olduqda sərbəst su qar örtüyündə sürtgü yağı rolunu oynayır, qar uçqununun yaranmasını asanlaşdırır. Bundan başqa, qar uçqununa heyvanlar, yüksək səs, silah səsi və insan da səbəb ola bilər. Uçquna düşməmək üçün dağlara gedərkən, öncə xəritədə qar uçqunu təhlükələri ilə tanış olmaq, mütəxəssislə məsləhətləşmək lazımdır. Çoxlu qar yağdıqda dağlara çıxış 2-3 gün təxirə salınmalıdır, qar uçqunu düşənə və ya qar çökənədək gözləmək məsləhətdir. Qar uçqunu təhlükəsi elan olduqda dağlara çıxmağı tamamilə təxirə salınmalıdır.
Qar uçqunlarına qarşı qabaqlayıcı tədbirlər
Qar uçqunu ərazilərində əsas davranış qaydalarına əməl edilməlidir:
- qar yağan zaman və tutqun havada dağlara çıxmayın;
- dağlarda olan zaman hava dəyişkənliyini diqqətlə müşahidə edin;
- dağlara çıxan zaman getdiyiniz rayonun yollarını və mümkün qar uçqunu yerlərini dəqiqləşdirin. Mümkün qar uçqunu ərazilərindən uzaq durun. Onlara əsasən meylliliyi 300 və daha çox ola ərazilərdə rast gəlinir. Əgər yamacda ağac və kol yoxdursa bu hal meyllilik 200 –dən çox olduqda da baş verə bilər. Meyllilik 450 –dən çox olan yerlərdə isə qar uçqunu demək olar ki, hər dəfə qar yağandan sonra baş verir.
Qar ucqunu baş verdiyi ərazilər
Şimali Osetiya MR ərazisində 2002-ci ilin sentyabr ayında qar uçqunu faciə ilə nəticələnərək bir neçə kiçik kənd və burada kinofilm çəkən adamların bir qrupu qar-buz uçqunu altında qalmış, 15 nəfər həlak olmuş və ya itkin düşmüşdür. Azərbaycanda qar uçqunları Böyük və Kiçik Qafqaz dağları yamaclarında və dərələrində baş verir.
Qar uçqunları ilə mübarizə məqsədilə qar uçqunlarına qarşı xüsusi xidmət təşkil olunmuşdur. Dik yamaclarda qarın böyük kütləsinin toplanmasını gözləmədən artilleriya qurğularının kömək ilə dağıdıcılıq yaratmayan kiçik qar uçqunları törədilir. Yazda qar uçqunları daha çox bas verdiyi dövrdə bir sıra dağ yollarında hərəkət qadağan olunur.
2003-cü il sentyabrın 2-də Qax rayonunda Kürmükçayın sol qolu Hamaçayın orta axarında, kükürdlü isti su çıxan, insanların müalicə üçün gəldiyi «Hamam» deyilən yerə 20-30 m qalmış hələ yaz ayında düşən hələ sentyabra qədər hamisi əriməyən qar uçqunu mövcud idi. Qar uçqunu dar dərədə yolu kəsdiyindən yerli sakinlər qarı deşərək tuneli xatırladan oyuq açmışlar.
İstinadlar
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Qar ucqunu ve ya Cig dik dag yamaclarinda toplanmis boyuk qar kutlesinin qopmasi ve suruserek hereket ederken kicik qar hisselerinin boyuyub neheng qar topasina cevrilmesi ile diger obyektleri ozu ile aparmasi Himalay yaxinliginda Mount EverestKENAI Fiyordlar Milli ParkiQuru qar bir toz buludu ile ucqunQuru qar bir toz buludu ile ucqun Qar ucqunlari iki novde olur quru qis qar ucqunu ve yas yaz qar ucqunu Quru qar ucqununun hereket sureti 80 100 m san yas qar ucqununun sureti ise 10 20 m san olur Qar ucqunlarinin yaranmasinin sebebleriQar ucqunlarinin basverme sebebleri muxtelifdir Bu sebeblerden en baslicasi qarin asagi laylarinda tezyiqle elaqedar temperaturun qalxmasi yaxud havanin temperaturunun artmasi ile qar suyunun qar ortuyunun altina suzulerek yamaci islatmasi ve qarin oz agirligi ile asagi surusmesidir Qar ucqunu esasen dik dag yamaclarinda cox qar yigilib qarin qalinligi 40 50 sm den artiq olduqda bas verir Qar ucqununun bas vermesinde kulekler zelzele tektonik hereketler partlayis isleri surusmeler boyuk rol oynayir Yamaclarda insanin fealiyyeti de qar ucqununa sebeb ola bilir Yamaclarda mese ve kolluqlarin qirilmasi intensiv mal qara otarilaraq cilpaqlasmis yamaclarda surulerle hereket eden vehsi heyvanlar ve s qar ucqunlarina tesir eden canli faktorlardir Qar ucqunlarinin hecmi bir nece milyon kubmetre cata biler Qar ucqunlari felaketli guclu dagidici ve olum hadiselerine de sebeb olur Qar ucqunlari cay kenarlarinda dagarasi cokekliklerde olan yasayis menteqeleri yollari kommunikasiya xetlerini turizm ve istirahet merkezlerini meseleri ve s dagidaraq yararsiz veziyyete salir Guclu qar ucqunlari lokal xarakterli yer titreyislerine muveqqeti ve daimi su hovzeleri ve gollerin emele gelmesine sebeb olur Boyuk dag ucqunlari zamani ucqundan evvel onun hava dalgasi daha tehlukeli olub tikintileri dagidir agaclari meseni yixir Qar ucqunun yaranmasinin sebebi uzun muddet yagan qar intensiv qar erimesi dag ve hava titremeleri ile neticelenen zelzele partlayislar ve diger insan fealiyyetidir Qar ucqunu binalarin muhendis qurgularinin dagilmasina sebeb ola qarin altinda qalmis yollar ve qar cigirlari ortule biler Qar ucqununa meruz qalmis dag kendlerinin ehalisi turist alpinist geoloqlar ve diger kateqoriyadan olan insanlar zedeler alib qalin qar altinda qala bilerler Ucqunlar ise olkemizin butun yuksek dagliq sahelerinde xususen Balaken Qax Kelbecer Ordubad ve bir sira diger rayonlarda musahide edilir Bezen guclu marxallar hecmi milyonlarla m catan qar ucqunu seklinde genis erazini ehate edib coxlu maddi zerere telefatlara sebeb olur Iri olcude qar ucqunu dusdukde meselen hecmi 100 min m olduqda onun cekisi 70 min ton ola biler Ucqun dayandiqda qar o qeder sixlasir ki hetta onu guclu buldozerle temizlemek mumkun olmur Qar ucqunlarinin novleriQar ucqunlarinin 3 novu vardir Qarli ucqun onun mueyyen dusme kanali olmur Cox zaman bir nece yuz metr olcusu olan qarli yamac qopub asagiya surusur Novlu qar ucqunlari mesesiz oyuqlar cokekliklerle mutleq bir mecra ile hereket edir Atlanan qar ucqunlari qayalarin buzluqlarin cixintilarindan serbest suretde derenin dibine dusur Qar ucqunlarinin yaranmasiYenice yagmis qar bize cox yungul gorunur amma onun bir m i 50 60 kq cekiye malikdir Coxdan yagmis qarin bir kubmetrinin cekisi ise 300 400 kiloqramdir Yazda qar ortuyune su hopur bu da cekinin bir nese defe artmasina sebeb olur Daglara geden istenilen insan qar ucqunu tehlukesinin esas elametlerini bilmelidir Kohne qar suxurlardaki eyrilikleri doldurur kolluqlari yere yatirdib hamar surusken seth emele getirir Kohne qarin hundurluyu ne qeder coxdursa qar ucqunu ehtimali da bir o qeder coxdur Dag meseleri six kolluqlar iri qayalarin saxlayici tesiri hamiya melumdur Kicik qayalar qarin asagi qatlarinin yumsalmasina ve onun suxurlara yapismasina sebeb olur Qar yagmanin intensivliyi mueyyen bir vaxt erzinde yagan qarin miqdari ile mueyyen edilir Qarin 10 12 saat muddetde 50 santimetr artmasi qar ucqununa sebeb olur Qarin cokmesi qar ortuyunun sabitlesmesine sebeb olur Sureti saniyede 7 8 metre catan kulek qar lovhelerinden ucqunlara sebeb olur Qisda qar ortuyunun temperaturu menfi qalir Havalar isindikde gunes radiasiyasi qarin ust qatini eridir Yaranan su qar qatinin daxiline nufuz edir ve onu erime noqtesine qeder qizdirir Bele olduqda serbest su qar ortuyunde surtgu yagi rolunu oynayir qar ucqununun yaranmasini asanlasdirir Bundan basqa qar ucqununa heyvanlar yuksek ses silah sesi ve insan da sebeb ola biler Ucquna dusmemek ucun daglara gederken once xeritede qar ucqunu tehlukeleri ile tanis olmaq mutexessisle meslehetlesmek lazimdir Coxlu qar yagdiqda daglara cixis 2 3 gun texire salinmalidir qar ucqunu dusene ve ya qar cokenedek gozlemek meslehetdir Qar ucqunu tehlukesi elan olduqda daglara cixmagi tamamile texire salinmalidir Qar ucqunlarina qarsi qabaqlayici tedbirlerQar ucqunu erazilerinde esas davranis qaydalarina emel edilmelidir qar yagan zaman ve tutqun havada daglara cixmayin daglarda olan zaman hava deyiskenliyini diqqetle musahide edin daglara cixan zaman getdiyiniz rayonun yollarini ve mumkun qar ucqunu yerlerini deqiqlesdirin Mumkun qar ucqunu erazilerinden uzaq durun Onlara esasen meylliliyi 300 ve daha cox ola erazilerde rast gelinir Eger yamacda agac ve kol yoxdursa bu hal meyllilik 200 den cox olduqda da bas vere biler Meyllilik 450 den cox olan yerlerde ise qar ucqunu demek olar ki her defe qar yagandan sonra bas verir Qar ucqunu bas verdiyi erazilerSimali Osetiya MR erazisinde 2002 ci ilin sentyabr ayinda qar ucqunu facie ile neticelenerek bir nece kicik kend ve burada kinofilm ceken adamlarin bir qrupu qar buz ucqunu altinda qalmis 15 nefer helak olmus ve ya itkin dusmusdur Azerbaycanda qar ucqunlari Boyuk ve Kicik Qafqaz daglari yamaclarinda ve derelerinde bas verir Qar ucqunlari ile mubarize meqsedile qar ucqunlarina qarsi xususi xidmet teskil olunmusdur Dik yamaclarda qarin boyuk kutlesinin toplanmasini gozlemeden artilleriya qurgularinin komek ile dagidiciliq yaratmayan kicik qar ucqunlari toredilir Yazda qar ucqunlari daha cox bas verdiyi dovrde bir sira dag yollarinda hereket qadagan olunur 2003 cu il sentyabrin 2 de Qax rayonunda Kurmukcayin sol qolu Hamacayin orta axarinda kukurdlu isti su cixan insanlarin mualice ucun geldiyi Hamam deyilen yere 20 30 m qalmis hele yaz ayinda dusen hele sentyabra qeder hamisi erimeyen qar ucqunu movcud idi Qar ucqunu dar derede yolu kesdiyinden yerli sakinler qari deserek tuneli xatirladan oyuq acmislar Istinadlar