Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. (yanvar 2024) |
Bu məqalə . (sentyabr 2022) |
Bu məqalədə və ya bölmədə Vikipediya meyarlarına uyğun olmadığı üçün təkmilləşdirilməsinə ehtiyac olan hissələr var. Lütfən bu məqaləni redaktə edərək təkmilləşdirilməsinə kömək edin. |
Bu məqalə uyğun deyil. |
Məlumatı yoxla. Bu məqalədə verilən dəqiqliyini və məlumatların yoxlamaq lazımdır. aydınlaşdırılmalıdır. |
Klassik qədim, yaxud antik Roma müəllifləri
Avropa mədəniyyətinin beşiyi kimi tanınır. Mügəsrlərdə antik yunan mədəniyyəti Avstraliya mədəniyyəti üçün dünyagörüşünün əsası, bioloq və iqlim üçün qaynaq kimi qalmışdır. Qədim Yunanıstan mədəniyyətinin Qədim Roma mədəniyyətinin təsirlərinə çəkməyə möhtac qaldığı düşünülür. Onlar 3 Tanrıya inanırdılar : Zevs — yer, Poseydon — Göy Aid — Dəniz
Yunan əfsanələri
Qədim yunanlar ölkənin keçmişindən bəhs edən çoxlu əfsanələr və mahnılar yaratmışlar. Bu mahnı və əfsanələrdə uydurmalar olsa da, onlar yunanların məşğuliyyəti, əmək alətləri, hansı ölkələrdə olmaları, dini və s. haqqında məlumat verir.
Alimlər əfsanələrdən tarixi mənbə kimi istifadə edirlər. Yunanlar "Dedal və İkar", "Tesey", "Arqonavtlar", "Herakl", "Promotey", "Demetra və Persofena" və s. əfsanələr yaratmışlar. Bu əfsanələrin hər biri yunanların keçmişi, insanları və onların qəhrəmanları haqqında iftixar hissi tərbiyə edirdi.
Yunan əfsanələrindən birinə görə, Troya şahzadəsi Paris ilahə Afroditanın yardımı ilə Sparta padşahının arvadı Yelenanı qaçırır. Padşah bundan qəzəblənir, bütün yunanları müharibəyə çağırır. Yunanların yüzlərlə gəmisi Troyanın yerləşdiyi Kiçik Asiyaya yan alır. Müharibə on il davam edir. Troya müharibəsi e.ə 1200-cü ildə başlanmışdı. Yunanlar Troya müharibəsi haqqında çoxlu əfsanələr yaratmışdılar. Kor şair Homer bu əfsanələr əsasında e.ə. VIII əsrdə "İliada" və "Odisseya" epik poemalarını yaratmış, onlar e.ə. VI əsrdə yazıya alınmışdı. Yunanların adət-ənənələri, etiqadları, həyat tərzi haqqında geniş məlumat verən bu poemaların əhəmiyyəti tarix üçün o qədər böyükdür ki, e.ə. XI–IX əsrlər Homer dövrü adlanır. Yunanıstanın erkən qədim tarixini öyrənmək üçün Homerin poemaları etibarlı mənbə sayılır. Arxeoloji qazıntılar nəticəsində Homerin "İIiada" və "Odisseya" poemalarında təsvir olunmuş hadisələrin tarixən olduğu sübut edilmişdir. Yunanlar Troya şəhərini İlion adlandırırdılar. "İliada" poemasının adı da buradan götürülmüşdür. Poemada göstərilir ki, Troyanın mühasirəsi yunanları tamam yormuşdur.
Yunanların qəhrəmanı Axillesin anası Fetida (su ilahəsi) onun dabanından tutub yeraltı suda çimizdirərmiş. Odur ki, onun bütün bədəni daşbatmaz, dabanı isə zəif imiş. Bu, Axillesin ölümünə səbəb olur. İndi insanın zəif yerini "Axilles dabanı" adlandırırlar. Yunanlı Odissey Troyanı tutmaq üçün taxtadan nəhəng at düzəltdirir və içərisinə yunan döyüşçülərini doldurur. Troyalılar gecə atı şəhərə çəkib aparırlar. Döyüşçülər gecə atdan çıxıb darvazaları açır, yunanlar troyalıları məğlub edirlər. Buradan da "Troya atı" ifadəsi meydana gəlmişdir. Bu isə düşməndən hədiyyə qəbul etməyin təhlükəli olması deməkdir."Odisseya" poemasında yunanların Troyanın alınmasından sonra Odisseyin başçılığı ilə yunanların vətənə dönmələri və yolda onların başına gələn hadisələr, Odisseyin öz doğma şəhəri İtakaya gəlməsi təsvir edilir. Odissey İtakaya gəlib evində ağalıq edənləri qırır və əvvəlki hakimiyyətini bərpa edir. Hər iki poema böyük ədəbi əsər olmaqla yanaşı zəngin tarixi mənbədir.
Qədim Yunanıstanda Din
Dünyanın başqa xalqları kimi, yunanlar da təbiət hadisələrinin səbəbini bilmir, ondan qorxurdular. Onlar ilahları insan cildində və insanlar kimi təsvir edirdilər. Belə ki, ilahların cinsiyyəti var idi (ilah və ilahələr), onlar insanlar kimi sevir, nifrət edir, inciyir, döyüşür, qorxur, ehtiraslanırdılar. Hətta ilah və ilahələrin arasında insanlarda olduğu kimi iş bölgüsü də var idi. Təbiəti tanrılar və ilahələr idarə edirlər.
Rəvayətə görə, baş tanrı Zevs, Poseydon və Aid dünyanı öz aralarında bölüşdürmüşlər. Zevs yer və göyün, Poseydon dənizin, Aid isə yeraltı padşahlığın tanrısı idi. Zevsin iradəsi ilə şimşək çaxır, yağış yağırdı. Apollon işıq və incəsənət tanrısı idi. Günəş tanrısı Helios qızıl arabası ilə səfərə çıxanda gün başlanır. Münbitlik tanrısı Demetra idi. Onun qızı Persefonanı Aid oğurlayır. Onu anasının yanına buraxmır. Demetra kədərlənir. Hər şey solur, təbiət təravətini itirir. Zevs Aiddən xahiş edir ki, Persefonanı bir neçə ay anasının yanına buraxsın. Qız anasının yanına gələndə yaz gəlir, yeraltı dünyaya gedəndə anası kədərləndiyinə görə qış gəlir. "Demetra və Persefona" əfsanəsi də buradan yaranmışdı.
Yunanlar meşə tanrılarını satirlər, bulaq tanrılarını nimfalar adlandırırdılar. Yunanlarda əkinçilik, maldarlıq, ovçuluq, sənətkarlıq və.s. sahələr yarandıqca onları himayə edən tanrılar da yaradılırdı. Dionis şərabçılıq, Hefest dəmirçilik, Hermes ticarət tanrısı idi. Afina müdriklik və müharibə tanrısı idi.
Yunanlar belə güman edirdilər ki, tanrılar ən yüksək dağ olan Olimpdə yaşayırlar. Onları Olimp tanrıları adlandırırdılar. Prometey insan azadlığı uğrunda mübarizə aparırdı. Tanrılar odun, sənətin sirlərini insanlardan gizlədirdilər. Prometey isə insanlara ağıl, idrak vermiş, insanlara hesab, sənət öyrətmişdir. Zevsin əmri ilə Hefest Prometeyi Qafqaz dağlarında yalçın qayaya zəncirləyir. Zevsin göndərdiyi qartal onun ciyərinin bir hissəsini hər gün qoparır. Hər gün ciyər bərpa olunur. Prometey bu dəhşətə dözür, amma Zevslə barışmır. Buradan da "Prometey" əfsanəsi yaranmışdır.
Məktəb və gimnaziyalar
Yunanlar e.ə. II minillikdə unutduqları öz yazılarına bir daha qayıtmadılar. Onlar e.ə. IX əsrdə finikiyalıların əlifbasına sait səsi bildirən 2 işarə əlavə edib 24hərfdən ibarət yunan əlifbasını tərtib etdilər. Onlar mətni papirus, gil lövhə, üzərinə mum çəkilmiş taxta parçası üzərində stil adlanan metaldan düzəldilmiş ucu şiş çubuqla yazırdılar. Azad yunanların uşaqları 7 yaşından məktəbə gedirdi. Sənətkar və kəndli uşaqları ibtidai məktəbdə, dövlətli uşaqları 18 yaşınadək gimnaziyada oxuyurdu. Onlar Homerin, Hesiodun və başqa yazıçıların əsərlərini əzbər bilirdilər. Şagirdlərə şəkil çəkməyi, rəqs etməyi, mahnı oxumağı və lirada çalmağı, valideynlərinə və yaşlılara ehtiramla yanaşmaq qaydalarını öyrədirdilər. Qızlar və qullar oxumurdular.
Teatr
Məhz antik Yunanıstanda, onun intellektual mərkəzi olan Afinada filosof Protaqor özünün məşhur "insan hər şeyin meyarıdır" kəlamını bəyan etmişdi. Bu ifadəni mifologiyadan memarlığa, siyasi quruluşdan qədim yunan teatrının nailiyyətlərinə qədər bütün qədim yunan mədəniyyəti üçün düstur hesab etmək olar.
E.ə. VI əsrin sonu V əsrdə Afinada açıq havada tamaşa göstərmək üçün ilk teatrlar tikildi. Yunan sözü olan "teatr" "tamaşa yeri" deməkdir. Xorun çıxış etdiyi yer "orkestra", aktyorların oynadığı yer "skena" adlanırdı. Qədim Yunanıstanda şərab tanrısı Dionisin şərəfinə təşkil edilmiş bayram, onun barəsində əfsanələrin səhnələşdirilib nümayiş etdirilməsi ilə qədim yunan teatrının əsası qoyuldu. Qədim Yunanıstanda teatra "böyüklər üçün məktəb" deyirdilər.
E.ə. V əsrin sonları — IV əsrdə bütün yunan şəhərlərində açıq havada tamaşa göstərilən teatrlar tikilmişdi.
Yunanıstanda əfsanələr əsasında tragediyalar adlanan pyeslər yarandı. Tragediya "keçi mahnısı" deməkdir. Tragediyada qəhrəmanlar arasında gərgin mübarizə gedir, sonra isə qəhrəmanlar öz ideyaları uğrunda həlak olurlar. Afinada tragediyanın banisi Esxil olmuş, o, "ZəncirIənmiş Prometey" tragediyasını yazmışdır. E.ə. V əsrdə yaşamış Sofokl "Antiqona" faciəsinin müəllifidir. Esxil və Sofokl müdrik dahilər sayılırdı.
Yunanıstanda komediyalar şən, məzəli və gülməli səhnəciklərdən ibarət olurdu. Komediya sözü "şən sakinlər mahnısı" deməkdir. Komediyalar adamları düşünməyə məcbur edirdi. "Quşlar" komediyasını yazmış Aristofan (e.ə. 445–385)çox məşhur idi və "komediyanın atası" sayılırdı.
Memarlıq, heykəltaraşlıq və rəssamlıq
Gözəl insan sima və bədəni klassik qədim yunan incəsənətinin nəinki aparıcı, həm də, demək olar ki, yeganə mövzusu idi. Təbiət isə çox xəsisliklə təsvir olunurdu.
E.ə. V–IV əsrlərdə Yunanıstanda memarlıq, heykəltaraşlıq və rəssamlıq yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı. Ölkədə çoxlu ictimai binalar tikilmişdi. Yunanıstanın ən gözəl şəhərlərindən biri Afina idi. Afinanın baş meydanı Aqora (bazar meydanı) idi. Portiklər (kölgəliklər) bir və bir-neçə cərgə sütunlar üzərində tikilirdi və yunanlar bu portiklərin kölgəsində istirahət edirdilər. E.ə. VI–V əsrlərdə Yunanıstanda iki növ sütun var idi. Dori sütunları sanki daş döşəmədən çıxan və yuxarıda adi sal daşla tamamlanan möhtəşəm sütunlar idi. Bəzəkli məbəd tikintisində ionik sütunlarından istifadə olunurdu. Sütunların yuxarısında əyri qoyun buynuzuna bənzər qıvrım naxışlar olurdu. Afinada ən məşhur məbəd Akropol (yuxarı şəhər) idi. Onu Fidi tikmişdi. Akropolda ucaldılan binalar və heykəllər e.ə. V əsrdə yunan incəsənətinin zirvəsi sayılırdı. Akropol mərmər sütunlardan ibarət portiklərlə əhatə olunmuşdu. Burada Afinanın şərəfinə Parfenon məbədi tikilmişdi. Heykəltəraş Fidi Parfenonda Marafon vuruşmasında qənimət kimi əldə edilmiş qızıl və fil sümüyündən ilahə Afinanın 12 m hündürlüyündə heykəlini qoymuşdu. Parfenon qarşısında qurbanlar kəsilirdi. Heykəllərlə bəzədilən xəzinə saxlanılırdı.
Yunanlar heykəlləri ağacdan, tuncdan və mərmərdən canlı və cazibədar düzəldirdilər. Heykəltəraşlar insan bədənini hərəkət vəziyyətində də təsvir etməyi bacarırdılar. Heykəltəraş Miron e.ə. V əsrdə"Diskatan" heykəlini yaratmışdı. Tanrıların, qəhrəmanların və başqalarının heykəlləri düzəldilirdi. Qədim Yunanıstanda vaza rəssamlığı və gil heykəltaraşlığı geniş yayılmışdı.
Elm
Qədim yunanlar onlara qədər şərqdə yaranmış elmi mənimsədilər, təbiət üzərində müşahidələr apardılar. Bir çox ölkələrə səyahət etdilər və təbiət haqqında elmi inkişaf etdirdilər. E.ə. VII–VI əsrlərdə Milet şəhəri və Egey dənizinin şərqində yerləşən İoniya vilayətindəki şəhərlər elm mərkəzlərinə çevrildi. İoniya alimləri təbiət hadisələrini izah etməyə, onların səbəblərini öyrənməyə çalışır, dünyanın mənşəyini də izah etməyə cəhd göstərirdilər. Bir qrup alimlər təbiətin başlanğıcını suda, bəziləri havada, torpaqda, digərləri odda görürdülər.
E.ə. V əsrdə yunan elminin mərkəzi Afina idi. Burada Demo krit (e.ə. 460–370) İoniya alimlərinin işini davam etdirdi. O, belə bir fikir söyləmişdir ki, bütün dünya ən xırda zərrəciklərdən atomlardan ibarətdir. Demokrit insanlarda ruhun ölməzliyini inkar edirdi. O, dinin yaranmasının səbəbini insanların təbiət hadisələri qarşısında aciz qalmaları və qorxusu ilə izah edirdi. Demokrit materialist olduğuna görə onu cəzalandırmaq istəyirdilər. Demokritin ardıcılı Hippokrat (e.ə. 460–377) idi. Onun fikrincə, həkim xəstənin bədənində xəstəliyə qarşı müqaviməti artırmalıdır. Onun tibb elminin inkişafında böyük xidməti olmuşdur. Həkimin mənəvi davranış normaları olan "Hippokrat andı"onun adı ilə bağlıdır.
Aristotel (e.ə. 384–322) qeyri-adi biliyə malik alim idi. İsgəndərin müəllimi olmuşdu. Şərqdə Aristotelə Ərəstun deyirlər. O, bütün bilikləri ayrı-ayn sahələrə böldü, elmlərə ad verdi: botanika yunanca "bitki", fizika-"təbiət", poIitika-"dövlət" sözlərindən götürülmüşdür. Buna görə də ona birinci müəllim deyirlər. Aristotel hesab edirdi ki, Yer kürə şəklindədir, dünyanın mərkəzində yerləşir, Günəş və ulduzlar isə onun ətrafında fırlanır.
Yunanıstanda tarix elminin əsası e.ə. V əsrdə qoyulmuşdur. Həmin dövrdə yunan tarixçisi Herodot (e.ə. təqribən 490–425) "Tarix" əsərini yazmış, Plateya vuruşmasına qədər olan dövr haqqında məlumat vermişdi. Bu kitab Yunanıstan, Ön Asiya və Misirin, o cümlədən, Azərbaycanın tarixini öyrənmək üçün qiymətli mənbədir. Bu əsərdə İran-yunan müharibəsində iştirak edən bütün xalqlar haqqında tarixi, etnoqrafik materiallar şərh olunmuşdu. Midiya əfsanələrini ilk dəfə Herodot yazıya almışdır. Kitabda Azərbaycan ərazisində yaşayan xalqlar barədə maraqlı faktlar var. Siseron onu "tarixin atası" adlandırmışdı.
Olimpiya oyunları
Olimpiya oyunları Yunanıstandakı Peloponnes vadisindəki Olimpdə keçirilirdi. Yunanlar əsas idman növləri üzrə 4 ildən bir keçirilən olimpiya oyunlarında yarışırdılar. 4 at qoşulmuş arabada yarış daha təhlükəli idi. 12 dəfə dövrə vurmaq lazım gəlirdi. Hakimlər qalibləri zeytun ağacının budaqlarından hörülmüş çələnglə mükafatlandırırdılar. Olimpiya oyunlarında ancaq varlılar iştirak edə bilirdi. Çünki yoxsulların bu yarışa hazırlaşmağa imkanları olmurdu. Qadınlar yarışlarda iştirak edə və onlara baxa bilməzdilər. Olimpiya oyunlarında on minlərlə adam iştirak edirdi. Buraya koloniyalardan da tamaşaçı və iştirakçı gəlirdi. Müharibələr dayandırılır, yarışlar başlanır və beş gün davam edirdi.
Olimpiya yunanlar üçün müqəddəs yer idi. Onun mərkəzində Zevs məbədi, bu məbəddə Zevsin nəhəng heykəli yerləşirdi. Bu heykəl dünyanın 7 möcüzəsindən biri idi. İlk Olimpiya oyunları e.ə. 776-cı ildə keçirilmişdi. Yunanların il hesabı həmin ildən başlanır. Bizans imperatoru I Feodosi Olimpiya oyununu qadağan etdi. Olimpiya oyunlarının keçirilməsi 1896-cı ildə bərpa edildi. İndi hər dörd ildən bir Olimpiya oyunları keçirilir. Oyunların harada keçirilməsindən asılı olmayaraq, onun məşəli Olimpdə günəş şüalarından odlanmış alovla yandırılır.
Yunan mədəniyyətinin müasir dövrümüz üçün misilsiz əhəmiyyəti var. Yunan əlifbası bir çox əlifbalar üçün əsas oldu, onlar elmin inkişafında nailiyyətlər qazandı, onların əsərləri müasir dövrdə əksər xalqların dilinə tərcümə edilmiş, yaratdıqları heykəllər və tikintilər sonrakı dövr üçün nümunə idi. Quldarlıq demokratiyası azad yunanların elm və incəsənətlə məşğul olmasına şərait yaratdı və bu da elmin və incəsənətin tərəqqisinə təkan verdi. Yunanlar ellin mədəniyyətini yaradarkən başqa xalqların da elm və mədəniyyətini mənimsəyirdilər.
Krit-Miken Mədəniyyəti
Öz inkişaf tarixində Qədim Yunan mədəniyyəti bir neçə mərhələdən keçib. Bunlardan birincisi Krit-Miken mədəniyyətidir. Yunan ərazisindəki qədim sivilizasiya tədqiqatçılar tərəfindən Krit-Miken mədəniyyəti adını almışdır. Bu ad Krit adaları və materik Yunanıstanı ərazisindəki Miken şəhəri ilə əlaqədardır.
B.e.ə. III və II minilliklər çərçivəsində Krit həyatı saraylar ətrafında cəmlənmişdi. Arxeoloqlar tərəfindən tapılan bütün saray kompleksləri siyasi, iqtisadi və dini həyatın mahiyyətindən xəbər verir. Belə mərkəzlərdən
dördünün – Knoss, Fest, Malliya, Kato Zakropun adını çəkmək olar. Əvvəllər bunlar müstəqil dövlət olsalar da, sonralar Knossun tabeliyi altında birləşdilər. Krit saray kompleksləri içərisində Labirint adlı saray tədqiqatçılar tərəfindən daha dərindən öyrənilmişdir. O, Knoss şəhərində yerləşirdi. Sarayın belə adlandırılması, onun daxilindəki müxtəlif təyinatlı otaqların bir neçə (2–4) səviyyələrdə yerləşdirilməsi ilə bağlı idi.
Simmetriyanın olmaması bütün Krit memarlıq nümunələrində olduğu kimi, bu sarayda da təzahür tapmışdır. Sarayların birinci mərtəbəsində tacqoyma zalı, amfiteatr və digər otaqlar nəzərdə tutulurdu. Daxili pillələr mərtəbələri birləşdirərək böyük eyvanlarla əhatələnirdi. Burada sənətkarlıq emalatxanaları, digər təsərrüfat xarakterli otaqlar yerləşmişdi. Bu cür tikililərdə planlaşdırmanın hər hansı bir sistemini təsəvvür etmək mümkün deyil. Dövrün ən məşhur memarı əfsanəvi Dedal idi.
Knoss sarayı divarları gözəl freskalarla bəzədilirdi. Bu təsvirlər bu gün bizlərə qədim kritlilərin həyat və məişəti, mədəniyyəti, dini mərasimləri haqqında zəngin məlumatlar verir. Freska süjetlərindən belə bir nəticə əldə etmək olar ki, kritlilər təbiətə məftun insanlar idi. Peyzaj rəngkarlığının əsas mövzusunu dəniz, balıq ovu, delfin təsvirləri, kolluq və aslan, öküz, keçi rəsmləri təşkil edir. Bütövlükdə götürdükdə Kritin təsviri sənəti son dərəcə dinamik və rəngarəngdir.
Krit rəssamları insan fiqurlarının təsvirinə Misir kanonları ruhunda yanaşırdılar: insanın ayaq və sifəti yandan, gözləri tamaşaçıya zillənmiş şəkildə təsvir olunurdu. Təbiətin təsviri o qədər realist ruhda idi ki, insan
təsvirləri bu rəsmlərə bütövlük, dolğunluq bəxş edirdi. Krit həyatında din əhəmiyyətli dərəcədə böyük rol oynayırdı, lakin burada xüsusi məbədlər və kahin kastaları yox idi. Əvvəldən Kritdə çar hakimiyyətinin xüsusi
forması olan teokratiya mühüm yer tuturdu. Bu hakimiyyətdə kübar və ruhani hakimiyyət bir adamın üzərinə düşürdü. Çar sarayı universal funksiyaları yerinə yetirirdi, o eyni zamanda həm dini, inzibati, həm də təsərrüfat mərkəzi idi. B.e.ə. XVI əsr və XV əsrin I yarısında Knoss (və ya Minoy) mədəniyyətinin çiçəklənmə dövrü b.e.ə. XV əsrin axırlarında tənəzzülə uğramağa başlayır. Bu çağlarda Miken (və ya axey) mədəniyyəti çiçəklənməyə başlayır. Kritdə olduğu kimi, Miken mədəniyyətində də əsas mərkəzlər saraylar idi. Bunlardan ən əhəmiyyətlilərini arxeoloqlar Miken, Tirinfe, Pilos, Afinada tapmışlar. Krit saraylarından fərqli olaraq Miken tikililərində simmetriya, otaq və zalların yerləşdirilməsinin dəqiq sistemi mövcud idi. Tikilidə mərkəzi hissəni Meqaron – iri mərkəzi zal tuturdu. Bütün axey sarayları möhkəm bərkidilərək, əsil qüllələri xatırladırdı. Məsələn, Tirinfe şəhərindəki sarayın xarici divarlarının hər biri 12 tondan ibarət iri əhəng daşlarından tikilir, divarın eni 4,5 m, hündürlüyü 7,5 m olurdu. Sonralar burada yaşayan yunanlar möhtəşəmliyinə görə bu tikililəri sikloplar adlandırırdılar. Axey saraylarının divarları da freskalarla bəzədilirdi, lakin bunlarda döyüş səhnələrinin təsvirləri başlıca yer tuturdu. Rəsmlər aslanların ov edilməsi, atları yəhərləyən döyüşçülərin təsvirlərini də əks etdirirdi. Mikenlilər təsviri sənətdə kompozisiyalarda statikliyin nümayişinə başlıca yer verirdilər. Kritin yerini tutan Miken mədəniyyəti öz təsirini Egey ərazisinin hüdudlarından uzaqlarda da göstərə bilmişdir. Onun izlərini Kiçik Asiya, Kipr, İtaliya, hətta Misirdə də tapmaq mümkündür.
- Mədəniyyət Tarixi Və Nəzəriyyəsi. Bakı-2010
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin yanvar 2024 Bu meqale qaralama halindadir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Eger mumkundurse daha deqiq bir sablondan istifade edin sentyabr 2022 Bu meqalede ve ya bolmede Vikipediya meyarlarina uygun olmadigi ucun tekmillesdirilmesine ehtiyac olan hisseler var Lutfen bu meqaleni redakte ederek tekmillesdirilmesine komek edin Bu meqale stil kitabcasina uygun deyil Xahis olunur meqalede duzelisler apararaq onu stil kitabcasina uygunlasdirin Melumati yoxla Bu meqalede verilen faktlarin deqiqliyini ve melumatlarin etibarliligini yoxlamaq lazimdir aydinlasdirilmalidir Klassik qedim yaxud antik Roma muellifleri Avropa medeniyyetinin besiyi kimi taninir Mugesrlerde antik yunan medeniyyeti Avstraliya medeniyyeti ucun dunyagorusunun esasi bioloq ve iqlim ucun qaynaq kimi qalmisdir Qedim Yunanistan medeniyyetinin Qedim Roma medeniyyetinin tesirlerine cekmeye mohtac qaldigi dusunulur Onlar 3 Tanriya inanirdilar Zevs yer Poseydon Goy Aid DenizYunan efsaneleriQedim yunanlar olkenin kecmisinden behs eden coxlu efsaneler ve mahnilar yaratmislar Bu mahni ve efsanelerde uydurmalar olsa da onlar yunanlarin mesguliyyeti emek aletleri hansi olkelerde olmalari dini ve s haqqinda melumat verir Alimler efsanelerden tarixi menbe kimi istifade edirler Yunanlar Dedal ve Ikar Tesey Arqonavtlar Herakl Promotey Demetra ve Persofena ve s efsaneler yaratmislar Bu efsanelerin her biri yunanlarin kecmisi insanlari ve onlarin qehremanlari haqqinda iftixar hissi terbiye edirdi Yunan efsanelerinden birine gore Troya sahzadesi Paris ilahe Afroditanin yardimi ile Sparta padsahinin arvadi Yelenani qacirir Padsah bundan qezeblenir butun yunanlari muharibeye cagirir Yunanlarin yuzlerle gemisi Troyanin yerlesdiyi Kicik Asiyaya yan alir Muharibe on il davam edir Troya muharibesi e e 1200 cu ilde baslanmisdi Yunanlar Troya muharibesi haqqinda coxlu efsaneler yaratmisdilar Kor sair Homer bu efsaneler esasinda e e VIII esrde Iliada ve Odisseya epik poemalarini yaratmis onlar e e VI esrde yaziya alinmisdi Yunanlarin adet eneneleri etiqadlari heyat terzi haqqinda genis melumat veren bu poemalarin ehemiyyeti tarix ucun o qeder boyukdur ki e e XI IX esrler Homer dovru adlanir Yunanistanin erken qedim tarixini oyrenmek ucun Homerin poemalari etibarli menbe sayilir Arxeoloji qazintilar neticesinde Homerin IIiada ve Odisseya poemalarinda tesvir olunmus hadiselerin tarixen oldugu subut edilmisdir Yunanlar Troya seherini Ilion adlandirirdilar Iliada poemasinin adi da buradan goturulmusdur Poemada gosterilir ki Troyanin muhasiresi yunanlari tamam yormusdur Yunanlarin qehremani Axillesin anasi Fetida su ilahesi onun dabanindan tutub yeralti suda cimizdirermis Odur ki onun butun bedeni dasbatmaz dabani ise zeif imis Bu Axillesin olumune sebeb olur Indi insanin zeif yerini Axilles dabani adlandirirlar Yunanli Odissey Troyani tutmaq ucun taxtadan neheng at duzeltdirir ve icerisine yunan doyusculerini doldurur Troyalilar gece ati sehere cekib aparirlar Doyusculer gece atdan cixib darvazalari acir yunanlar troyalilari meglub edirler Buradan da Troya ati ifadesi meydana gelmisdir Bu ise dusmenden hediyye qebul etmeyin tehlukeli olmasi demekdir Odisseya poemasinda yunanlarin Troyanin alinmasindan sonra Odisseyin basciligi ile yunanlarin vetene donmeleri ve yolda onlarin basina gelen hadiseler Odisseyin oz dogma seheri Itakaya gelmesi tesvir edilir Odissey Itakaya gelib evinde agaliq edenleri qirir ve evvelki hakimiyyetini berpa edir Her iki poema boyuk edebi eser olmaqla yanasi zengin tarixi menbedir Qedim Yunanistanda DinDunyanin basqa xalqlari kimi yunanlar da tebiet hadiselerinin sebebini bilmir ondan qorxurdular Onlar ilahlari insan cildinde ve insanlar kimi tesvir edirdiler Bele ki ilahlarin cinsiyyeti var idi ilah ve ilaheler onlar insanlar kimi sevir nifret edir inciyir doyusur qorxur ehtiraslanirdilar Hetta ilah ve ilahelerin arasinda insanlarda oldugu kimi is bolgusu de var idi Tebieti tanrilar ve ilaheler idare edirler Revayete gore bas tanri Zevs Poseydon ve Aid dunyani oz aralarinda bolusdurmusler Zevs yer ve goyun Poseydon denizin Aid ise yeralti padsahligin tanrisi idi Zevsin iradesi ile simsek caxir yagis yagirdi Apollon isiq ve incesenet tanrisi idi Gunes tanrisi Helios qizil arabasi ile sefere cixanda gun baslanir Munbitlik tanrisi Demetra idi Onun qizi Persefonani Aid ogurlayir Onu anasinin yanina buraxmir Demetra kederlenir Her sey solur tebiet teravetini itirir Zevs Aidden xahis edir ki Persefonani bir nece ay anasinin yanina buraxsin Qiz anasinin yanina gelende yaz gelir yeralti dunyaya gedende anasi kederlendiyine gore qis gelir Demetra ve Persefona efsanesi de buradan yaranmisdi Yunanlar mese tanrilarini satirler bulaq tanrilarini nimfalar adlandirirdilar Yunanlarda ekincilik maldarliq ovculuq senetkarliq ve s saheler yarandiqca onlari himaye eden tanrilar da yaradilirdi Dionis serabciliq Hefest demircilik Hermes ticaret tanrisi idi Afina mudriklik ve muharibe tanrisi idi Yunanlar bele guman edirdiler ki tanrilar en yuksek dag olan Olimpde yasayirlar Onlari Olimp tanrilari adlandirirdilar Prometey insan azadligi ugrunda mubarize aparirdi Tanrilar odun senetin sirlerini insanlardan gizledirdiler Prometey ise insanlara agil idrak vermis insanlara hesab senet oyretmisdir Zevsin emri ile Hefest Prometeyi Qafqaz daglarinda yalcin qayaya zencirleyir Zevsin gonderdiyi qartal onun ciyerinin bir hissesini her gun qoparir Her gun ciyer berpa olunur Prometey bu dehsete dozur amma Zevsle barismir Buradan da Prometey efsanesi yaranmisdir Mekteb ve gimnaziyalarYunanlar e e II minillikde unutduqlari oz yazilarina bir daha qayitmadilar Onlar e e IX esrde finikiyalilarin elifbasina sait sesi bildiren 2 isare elave edib 24herfden ibaret yunan elifbasini tertib etdiler Onlar metni papirus gil lovhe uzerine mum cekilmis taxta parcasi uzerinde stil adlanan metaldan duzeldilmis ucu sis cubuqla yazirdilar Azad yunanlarin usaqlari 7 yasindan mektebe gedirdi Senetkar ve kendli usaqlari ibtidai mektebde dovletli usaqlari 18 yasinadek gimnaziyada oxuyurdu Onlar Homerin Hesiodun ve basqa yazicilarin eserlerini ezber bilirdiler Sagirdlere sekil cekmeyi reqs etmeyi mahni oxumagi ve lirada calmagi valideynlerine ve yaslilara ehtiramla yanasmaq qaydalarini oyredirdiler Qizlar ve qullar oxumurdular TeatrMehz antik Yunanistanda onun intellektual merkezi olan Afinada filosof Protaqor ozunun meshur insan her seyin meyaridir kelamini beyan etmisdi Bu ifadeni mifologiyadan memarliga siyasi qurulusdan qedim yunan teatrinin nailiyyetlerine qeder butun qedim yunan medeniyyeti ucun dustur hesab etmek olar E e VI esrin sonu V esrde Afinada aciq havada tamasa gostermek ucun ilk teatrlar tikildi Yunan sozu olan teatr tamasa yeri demekdir Xorun cixis etdiyi yer orkestra aktyorlarin oynadigi yer skena adlanirdi Qedim Yunanistanda serab tanrisi Dionisin serefine teskil edilmis bayram onun baresinde efsanelerin sehnelesdirilib numayis etdirilmesi ile qedim yunan teatrinin esasi qoyuldu Qedim Yunanistanda teatra boyukler ucun mekteb deyirdiler E e V esrin sonlari IV esrde butun yunan seherlerinde aciq havada tamasa gosterilen teatrlar tikilmisdi Yunanistanda efsaneler esasinda tragediyalar adlanan pyesler yarandi Tragediya keci mahnisi demekdir Tragediyada qehremanlar arasinda gergin mubarize gedir sonra ise qehremanlar oz ideyalari ugrunda helak olurlar Afinada tragediyanin banisi Esxil olmus o ZencirIenmis Prometey tragediyasini yazmisdir E e V esrde yasamis Sofokl Antiqona faciesinin muellifidir Esxil ve Sofokl mudrik dahiler sayilirdi Yunanistanda komediyalar sen mezeli ve gulmeli sehneciklerden ibaret olurdu Komediya sozu sen sakinler mahnisi demekdir Komediyalar adamlari dusunmeye mecbur edirdi Quslar komediyasini yazmis Aristofan e e 445 385 cox meshur idi ve komediyanin atasi sayilirdi Memarliq heykeltarasliq ve ressamliqGozel insan sima ve bedeni klassik qedim yunan incesenetinin neinki aparici hem de demek olar ki yegane movzusu idi Tebiet ise cox xesislikle tesvir olunurdu E e V IV esrlerde Yunanistanda memarliq heykeltarasliq ve ressamliq yuksek inkisaf seviyyesine catmisdi Olkede coxlu ictimai binalar tikilmisdi Yunanistanin en gozel seherlerinden biri Afina idi Afinanin bas meydani Aqora bazar meydani idi Portikler kolgelikler bir ve bir nece cerge sutunlar uzerinde tikilirdi ve yunanlar bu portiklerin kolgesinde istirahet edirdiler E e VI V esrlerde Yunanistanda iki nov sutun var idi Dori sutunlari sanki das dosemeden cixan ve yuxarida adi sal dasla tamamlanan mohtesem sutunlar idi Bezekli mebed tikintisinde ionik sutunlarindan istifade olunurdu Sutunlarin yuxarisinda eyri qoyun buynuzuna benzer qivrim naxislar olurdu Afinada en meshur mebed Akropol yuxari seher idi Onu Fidi tikmisdi Akropolda ucaldilan binalar ve heykeller e e V esrde yunan incesenetinin zirvesi sayilirdi Akropol mermer sutunlardan ibaret portiklerle ehate olunmusdu Burada Afinanin serefine Parfenon mebedi tikilmisdi Heykelteras Fidi Parfenonda Marafon vurusmasinda qenimet kimi elde edilmis qizil ve fil sumuyunden ilahe Afinanin 12 m hundurluyunde heykelini qoymusdu Parfenon qarsisinda qurbanlar kesilirdi Heykellerle bezedilen xezine saxlanilirdi Yunanlar heykelleri agacdan tuncdan ve mermerden canli ve cazibedar duzeldirdiler Heykelteraslar insan bedenini hereket veziyyetinde de tesvir etmeyi bacarirdilar Heykelteras Miron e e V esrde Diskatan heykelini yaratmisdi Tanrilarin qehremanlarin ve basqalarinin heykelleri duzeldilirdi Qedim Yunanistanda vaza ressamligi ve gil heykeltarasligi genis yayilmisdi ElmQedim yunanlar onlara qeder serqde yaranmis elmi menimsediler tebiet uzerinde musahideler apardilar Bir cox olkelere seyahet etdiler ve tebiet haqqinda elmi inkisaf etdirdiler E e VII VI esrlerde Milet seheri ve Egey denizinin serqinde yerlesen Ioniya vilayetindeki seherler elm merkezlerine cevrildi Ioniya alimleri tebiet hadiselerini izah etmeye onlarin sebeblerini oyrenmeye calisir dunyanin menseyini de izah etmeye cehd gosterirdiler Bir qrup alimler tebietin baslangicini suda bezileri havada torpaqda digerleri odda gorurduler E e V esrde yunan elminin merkezi Afina idi Burada Demo krit e e 460 370 Ioniya alimlerinin isini davam etdirdi O bele bir fikir soylemisdir ki butun dunya en xirda zerreciklerden atomlardan ibaretdir Demokrit insanlarda ruhun olmezliyini inkar edirdi O dinin yaranmasinin sebebini insanlarin tebiet hadiseleri qarsisinda aciz qalmalari ve qorxusu ile izah edirdi Demokrit materialist olduguna gore onu cezalandirmaq isteyirdiler Demokritin ardicili Hippokrat e e 460 377 idi Onun fikrince hekim xestenin bedeninde xesteliye qarsi muqavimeti artirmalidir Onun tibb elminin inkisafinda boyuk xidmeti olmusdur Hekimin menevi davranis normalari olan Hippokrat andi onun adi ile baglidir Aristotel e e 384 322 qeyri adi biliye malik alim idi Isgenderin muellimi olmusdu Serqde Aristotele Erestun deyirler O butun bilikleri ayri ayn sahelere boldu elmlere ad verdi botanika yunanca bitki fizika tebiet poIitika dovlet sozlerinden goturulmusdur Buna gore de ona birinci muellim deyirler Aristotel hesab edirdi ki Yer kure seklindedir dunyanin merkezinde yerlesir Gunes ve ulduzlar ise onun etrafinda firlanir Yunanistanda tarix elminin esasi e e V esrde qoyulmusdur Hemin dovrde yunan tarixcisi Herodot e e teqriben 490 425 Tarix eserini yazmis Plateya vurusmasina qeder olan dovr haqqinda melumat vermisdi Bu kitab Yunanistan On Asiya ve Misirin o cumleden Azerbaycanin tarixini oyrenmek ucun qiymetli menbedir Bu eserde Iran yunan muharibesinde istirak eden butun xalqlar haqqinda tarixi etnoqrafik materiallar serh olunmusdu Midiya efsanelerini ilk defe Herodot yaziya almisdir Kitabda Azerbaycan erazisinde yasayan xalqlar barede maraqli faktlar var Siseron onu tarixin atasi adlandirmisdi Olimpiya oyunlariEsas meqale Qedim Olimpiya oyunlari Olimpiya oyunlari Yunanistandaki Peloponnes vadisindeki Olimpde kecirilirdi Yunanlar esas idman novleri uzre 4 ilden bir kecirilen olimpiya oyunlarinda yarisirdilar 4 at qosulmus arabada yaris daha tehlukeli idi 12 defe dovre vurmaq lazim gelirdi Hakimler qalibleri zeytun agacinin budaqlarindan horulmus celengle mukafatlandirirdilar Olimpiya oyunlarinda ancaq varlilar istirak ede bilirdi Cunki yoxsullarin bu yarisa hazirlasmaga imkanlari olmurdu Qadinlar yarislarda istirak ede ve onlara baxa bilmezdiler Olimpiya oyunlarinda on minlerle adam istirak edirdi Buraya koloniyalardan da tamasaci ve istirakci gelirdi Muharibeler dayandirilir yarislar baslanir ve bes gun davam edirdi Olimpiya yunanlar ucun muqeddes yer idi Onun merkezinde Zevs mebedi bu mebedde Zevsin neheng heykeli yerlesirdi Bu heykel dunyanin 7 mocuzesinden biri idi Ilk Olimpiya oyunlari e e 776 ci ilde kecirilmisdi Yunanlarin il hesabi hemin ilden baslanir Bizans imperatoru I Feodosi Olimpiya oyununu qadagan etdi Olimpiya oyunlarinin kecirilmesi 1896 ci ilde berpa edildi Indi her dord ilden bir Olimpiya oyunlari kecirilir Oyunlarin harada kecirilmesinden asili olmayaraq onun meseli Olimpde gunes sualarindan odlanmis alovla yandirilir Yunan medeniyyetinin muasir dovrumuz ucun misilsiz ehemiyyeti var Yunan elifbasi bir cox elifbalar ucun esas oldu onlar elmin inkisafinda nailiyyetler qazandi onlarin eserleri muasir dovrde ekser xalqlarin diline tercume edilmis yaratdiqlari heykeller ve tikintiler sonraki dovr ucun numune idi Quldarliq demokratiyasi azad yunanlarin elm ve incesenetle mesgul olmasina serait yaratdi ve bu da elmin ve incesenetin tereqqisine tekan verdi Yunanlar ellin medeniyyetini yaradarken basqa xalqlarin da elm ve medeniyyetini menimseyirdiler Krit Miken MedeniyyetiOz inkisaf tarixinde Qedim Yunan medeniyyeti bir nece merheleden kecib Bunlardan birincisi Krit Miken medeniyyetidir Yunan erazisindeki qedim sivilizasiya tedqiqatcilar terefinden Krit Miken medeniyyeti adini almisdir Bu ad Krit adalari ve materik Yunanistani erazisindeki Miken seheri ile elaqedardir B e e III ve II minillikler cercivesinde Krit heyati saraylar etrafinda cemlenmisdi Arxeoloqlar terefinden tapilan butun saray kompleksleri siyasi iqtisadi ve dini heyatin mahiyyetinden xeber verir Bele merkezlerden dordunun Knoss Fest Malliya Kato Zakropun adini cekmek olar Evveller bunlar musteqil dovlet olsalar da sonralar Knossun tabeliyi altinda birlesdiler Krit saray kompleksleri icerisinde Labirint adli saray tedqiqatcilar terefinden daha derinden oyrenilmisdir O Knoss seherinde yerlesirdi Sarayin bele adlandirilmasi onun daxilindeki muxtelif teyinatli otaqlarin bir nece 2 4 seviyyelerde yerlesdirilmesi ile bagli idi Simmetriyanin olmamasi butun Krit memarliq numunelerinde oldugu kimi bu sarayda da tezahur tapmisdir Saraylarin birinci mertebesinde tacqoyma zali amfiteatr ve diger otaqlar nezerde tutulurdu Daxili pilleler mertebeleri birlesdirerek boyuk eyvanlarla ehatelenirdi Burada senetkarliq emalatxanalari diger teserrufat xarakterli otaqlar yerlesmisdi Bu cur tikililerde planlasdirmanin her hansi bir sistemini tesevvur etmek mumkun deyil Dovrun en meshur memari efsanevi Dedal idi Knoss sarayi divarlari gozel freskalarla bezedilirdi Bu tesvirler bu gun bizlere qedim kritlilerin heyat ve meiseti medeniyyeti dini merasimleri haqqinda zengin melumatlar verir Freska sujetlerinden bele bir netice elde etmek olar ki kritliler tebiete meftun insanlar idi Peyzaj rengkarliginin esas movzusunu deniz baliq ovu delfin tesvirleri kolluq ve aslan okuz keci resmleri teskil edir Butovlukde goturdukde Kritin tesviri seneti son derece dinamik ve rengarengdir Krit ressamlari insan fiqurlarinin tesvirine Misir kanonlari ruhunda yanasirdilar insanin ayaq ve sifeti yandan gozleri tamasaciya zillenmis sekilde tesvir olunurdu Tebietin tesviri o qeder realist ruhda idi ki insan tesvirleri bu resmlere butovluk dolgunluq bexs edirdi Krit heyatinda din ehemiyyetli derecede boyuk rol oynayirdi lakin burada xususi mebedler ve kahin kastalari yox idi Evvelden Kritde car hakimiyyetinin xususi formasi olan teokratiya muhum yer tuturdu Bu hakimiyyetde kubar ve ruhani hakimiyyet bir adamin uzerine dusurdu Car sarayi universal funksiyalari yerine yetirirdi o eyni zamanda hem dini inzibati hem de teserrufat merkezi idi B e e XVI esr ve XV esrin I yarisinda Knoss ve ya Minoy medeniyyetinin ciceklenme dovru b e e XV esrin axirlarinda tenezzule ugramaga baslayir Bu caglarda Miken ve ya axey medeniyyeti ciceklenmeye baslayir Kritde oldugu kimi Miken medeniyyetinde de esas merkezler saraylar idi Bunlardan en ehemiyyetlilerini arxeoloqlar Miken Tirinfe Pilos Afinada tapmislar Krit saraylarindan ferqli olaraq Miken tikililerinde simmetriya otaq ve zallarin yerlesdirilmesinin deqiq sistemi movcud idi Tikilide merkezi hisseni Meqaron iri merkezi zal tuturdu Butun axey saraylari mohkem berkidilerek esil qulleleri xatirladirdi Meselen Tirinfe seherindeki sarayin xarici divarlarinin her biri 12 tondan ibaret iri eheng daslarindan tikilir divarin eni 4 5 m hundurluyu 7 5 m olurdu Sonralar burada yasayan yunanlar mohtesemliyine gore bu tikilileri sikloplar adlandirirdilar Axey saraylarinin divarlari da freskalarla bezedilirdi lakin bunlarda doyus sehnelerinin tesvirleri baslica yer tuturdu Resmler aslanlarin ov edilmesi atlari yeherleyen doyusculerin tesvirlerini de eks etdirirdi Mikenliler tesviri senetde kompozisiyalarda statikliyin numayisine baslica yer verirdiler Kritin yerini tutan Miken medeniyyeti oz tesirini Egey erazisinin hududlarindan uzaqlarda da gostere bilmisdir Onun izlerini Kicik Asiya Kipr Italiya hetta Misirde de tapmaq mumkundur Medeniyyet Tarixi Ve Nezeriyyesi Baki 2010