Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Qırğız ədəbiyyatı — Qırğızıstanlı və qırğız şair, yazıçıların , eləcə də dünya mədəniyyətinə bəxş etdikləri ədəbi-mədəni fikrin ən yaxşı nümunələridir.
Qədim Qırğız ədəbiyyatı
XIX əsr Qırğız ədəbiyyatı
Toktoqul Satılqanov bölgənin zarafatcıl, şirin lətifələr danışan, bədahətən şeirlər söyləyən, bugünkü mənada monotamaşalar göstərən insanlarından birisi olmuşdur. Toktoqulun anası da ürəkləri kövrəldən, necə deyərlər, daş ürəkli insanların da gözündən yaş çıxara bilən bir ağıçı olmuşdur.
Uşaqlığını keçə çadırlarda, yayda yaylaqda, qışda qışlaqda keçirən, məktəb, mədrəsə üzü görməsə də, fitri istedadı, iti yaddaşıyla ailə üzvlərinin, qohumlarının, sonra da bölgədə yaşayanların diqqətini özünə cəlb edən Toktoqul yeniyetməliyində çobanlıq edərkən təbiətin hər cür sərt üzünü görür. Sürü otararkən borana da düşür, qoyunlara hücuma keçən ac yırtıcılarla da üzləşir. Hava xoş, kefi kök olanda dağ bulaqlarının suyundan içib çəmənlərdə oxumaqla səsini cilalayıb. Dağlara, göydə uçan quşlara “konsert” verə-verə bir akın kimi yetişib. Beləcə 13 yaşından yırlar söyləməyə başlayıb.
Onun fitri istedadını ailəsi və Naken, Esenaman, Çondun kimi yırçıların şeirləri gəlişdirir. Tarixi mənbələrə sadiq qalan, əsərlərində fakt və sənədlərə dayanmağa üstünlük verən məşhur qırğız yazıçısı “Gəlgəl” romanında bölgənin məşhur qopuz düzəldən və ifaçısı Niyazalı onu himayəsinə götürdüyünü, şagirdinə yalnız çalıb oxumağı, qırğızların ağızı ilə desək akınlığı öyrətmir, həm də quzunun və ya oğlağın bağırsaqlarını təmizlədikdən sonra onu tərsinə çevirərək necə qaşıyıb naziltmək lazım gəldiyini, həmin bağırsaqları kölgədə qurudarkən onun uzanması üçün hansı çəkidə daş bağlamaq lazım gəldiyini, necə deyərlər, bağırsaqdan qopuz üçün yüksək keyfiyyətli sim düzəltməyi, qopuzun çanağı və qolu üçün ağac seçməyi öyrədir.
Toktoqul Satılqanov da az bir zamanda həm mahir qopuz düzəldən usta, həm də məclislərdə günlərlə dastan söyləməyi bacaran sənətkar kimi tanınır. O, yalnız özündən əvvəl yaşamış akınların yaratmış olduqları dastan və yırları söyləməklə kifayətlənmir, özü də gündəlik həyatda baş verənləri, gördüklərini musiqinin və bədii sözün vasitəsilə dinləyicilərinə çatdırır.
Toktoqul Saltıq oğluna böyük şöhrət gətirən isə təxminən iyirmi yaşlarında Arzımat adlı akınla deyişməsi, bu deyişmədə Arzımata qalib gəlməsi olur. Tölöqon Qasımbekovun yazdığına görə bir çox aşıqlar və şairlər kimi Toktoqulun da ilk sevgisi uğursuz olur, oxu daşa dəyir. O, bölgənin varlılarından və nüfuzlu şəxslərindən biri olan Subanın qızına vurulur. Ustadı Niyazalı Toktoqulun özünü-sözünü bilmədiyini görüb başqa bir şagirdi Töröyə tapşırır ki, onun dərdini öyrənsin. Toktoqulun çox səmimi dostu olan akın Törö ustadının tapşırığını yerinə yetirir. Niyazalı bu sevdanın baş tutmayacağını, varlı Suvanın qızını kasıb sənətkara verməyəcəyini bilsə də, ruhdan düşmür, çıxış yolları axtarır.
O, bölgənin tanınmış xalq ozanlarından olan, həm də Suvanla uzun illər dostluq edən Cengicok və xanımını elçi göndərir. Cengicok qopuzu, musiqisi və sözü ilə Suvanı yumşaltmağa çalışsa da, mümkün olmur. Suvan nəinki qızını vermir, hətta keçmiş dostunu, bölgənin məşhur sənətkarını evindən qovur.
Bundan inciyən Toktoqul Suvana tənqid edən yırlar yazaraq məclislərdə oxuyur. Nəğmələrində ozanlığın-aşıqlığın var dövlətdən, əsil-nəsildən üstün olduğunu tərənnüm edir. O deyir ki, var-dövlət bir qəza, fəlakət nəticəsində əldən gedə bilər, dədə-babası bəy xan olanın övladı bivec ola bilər. Amma akınlık Allah vergisidir. Akını xalq sevər və onun hörmətini saxlar, adını yaşadar.
Toktoqul Satılqanov yırlarında yalnız Suvanı tənqid etməklə qalmır, vətənini işğal etmiş Rusları və onlara yarınan yerli məmurları, əsilzadələri də tənqid etməyə başlayır. Onun nəğmələri bölgəni idarə edən rus məmurlarını bərk narahat etsə də, xalq arasında böyük nüfuzu olan akını özləri cəzalandırmır. Onu yerli məmurların əli ilə cəzalandırmağı qərara alır. Mənbələrin verdiyi məlumata görə onu bölgə məmurlarını ifşa edən “Beş qaban” və başqa şeirlərinə görə həbs edirlər.
Qırğız xalqı arasında böyük nüfuzu olan, hətta çox vaxt cəsarətinə və ötkəmliyinə görə Rus məmurlarının belə onunla hesablaşmalı olduğu, qadın olsa da, xalqının datka, yəni sərkərdə ləqəbi verdiyi Kurmancan Datka ruslara xidmət edən yerli məmur Kerimbaydan xahiş edir ki, Toktoqulu həbsdən azad etdirsin. 1811-1907-ci illərdə yaşamış, qırğız sərkərdəsinin xanımı olmuş Kurmancan qırğızlar arasında qan düşmənlərini barışdıran, tayfa davalarına son verən, həmişə haqlının tərəfində duran, kasıb-kusuba, əlsiz-ayaqsıza himayədarlıq edən bir el anası kimi tanındığından Kerimbay onun sözündən çıxa bilmir. Toktoqulu həbsdən azad etdirəcəyinə söz verir.
Həbsxanadan Toktoqulla görüşən Kerimbay ondan tələb edir ki, oxuduğu nəğmələrə görə xalq arasında ondan üzr istəsin və bir daha rus məmurlarını, yerli bəyləri, mirzaları, imkanlı və nüfuzlu şəxsləri tənqid edən nəğmələr oxumasın. Lakin Toktoqul Kerimbayın şərtlərinə əməl etməkdənsə Sibirə sürgünə getməyi üstün tutur. Onu at arabasında Sibirə sürgünə göndərəndə də qopuz çalaraq öz taleyindən bəhs edən yırlar söyləyir.Xalq ozanının ömür yolunu araşdıranlar Toktoqulun Əndicanda 1898-ci ildə çar Rusiyasına qarşı baş qaldırmış üsyanda fəal iştirak etdiyini, Rus əsgəri birliklərinə qarşı döyüşdüyünü və yırları ilə üsyançıları işğalçılara qarşı mübarizədə dönməz olmağa ruhlandırdığını yazırlar. Üsyan yatırıldıqdan sonra Toktoqul da həbs edilir. İlk başda ona edam cəzası kəsilsə də, sonra bu cəza Sibirə sürgünlə əvəzlənir.
XX əsr Qırğız ədəbiyyatı
XX əsr Qırğız ədəbiyyatının nümayəndələrindən biri də Çingiz Aytmatovdır.
Çingiz Aytmatov «Kassandra damğası» adlı romanın da müəllifidir.
Çingiz Aytmatov xoşbəxt sənətkarlardandır. Çünki yazdığı hər bir əsər sanki bütün xalqlardan və millətlərdən olanların həyatını, dünyagörüşünü, fəlsəfəsini, duyumunu, ona münasibətini əks etdirir, onları maraqlandırır. İndi, bəlkə də anamız Yerin elə bir guşəsini tapmaq mümkün deyil ki (Uzaq Şərqdən – Yaponiya və Çindən tutmuş taki Cənubi Amerikaya, Kubaya, Braziliyaya qədər), Çingiz Aytmatov adı ilə tanış olmasın. Bunu Hüseynbala Mirələmovun təəssüratlarından da görmək olur. Azərbaycan yazıçısı ilə söhbətdə Ç.Aytmatov maraqlı bir epizoda toxunaraq qeyd edir ki, o, 70-80-ci illərdə Sovet nümayəndə heyətinin tərkibində Çinə səfər edibmiş. Qaldığı oteldə özü də bilmədən ona gələn zəngdə bir gəncin onunla görüşmək istədiyi bildirilir. Ç.Aytmatov səhəri gün bu gənc çinlini qəbul edir. Oğlan ona aşağıdakı kimi müraciət edir:
«Salam mənim atam, xoş gəlmisən Pekinə». Ç.Aytmatov «atam» sözündən çaşıb qalır. Oğlan Ç.Aytmatovun tutulduğunu hiss edir.
Bir qədərdən sonra sözünə davam edərək: «Mən sizin «Ağ gəmi» povestinizin qəhrəmanı olan Uşağam. Bəli, mən o vaxt həmin əfsanəvi çaylarla İssık-Kuldan keçib, üzərək buraya gəlmişəm. İndi Pekində oxuyuram».
Fikir verin, XX əsrin 70-ci illərində Ç.Aytmatovun ağlına belə gəlməzdi ki, yad ölkədən olan oxucusu onun əsərləri və qəhrəmanları ilə tanış olsun. Hətta oxucular özlərini bəzi qəhrəmanların yerində də görürdülər. Çünki Ç.Aytmatov bütün əsərlərində həyat həqiqətlərini qələmə alıb, oxucuya çatdırmağa çalışır. Bunu biz həm də müəllifin Hüseynbala Mirələmova əlyazma şəklində verdiyi və tanınmış tərcüməçi Səyavuş Məmmədzadənin dilimizə çevirib oxuculara çatdırdığı «Öldürməli… Ölməli…» («Ubit – ne ubit…») hekayəsində də yaxşı görürük. Hekayənin özü, onun tərcümə dili və səviyyəsi haqqında ayrıca məqalə yazmaq fikrində olsam da, əvvəlcədən deyək ki, Çingiz Aytmatov öz hekayəsindəki hadisələrin ölkəmizdən kənarda cərəyan etdiyini göstərsə belə, onun əsas konturlarının məhz Azərbaycandan götürüldüyünü güman etmək mümkündür.
Sadəcə olaraq təsvir olunan yerlər və personajlar azərbaycanlılar deyildir. Yenə də bəşəriyyət, xalqlar, müharibə, insanların müharibəyə münasibəti, onlarda müharibə ilə bağlı yaranmış mənfi assosiasiyalar, müharibələrin insan daxilində təlatümlər, ikili hiss və düşüncələr, münasibət və dəyərlər yaratması – bunların hamısı Ç.Aytmatovun əsərlərində daim həyatı, həyat həqiqətlərini bütün rəngləri ilə təqdim edə bilməsi ilə bağlıdır.
İstinadlar
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Qirgiz edebiyyati Qirgizistanli ve qirgiz sair yazicilarin elece de dunya medeniyyetine bexs etdikleri edebi medeni fikrin en yaxsi numuneleridir Qedim Qirgiz edebiyyatiEsas meqale ManasXIX esr Qirgiz edebiyyatiEsas meqale Toktoqul Satilqanov Toktoqul Satilqanov bolgenin zarafatcil sirin letifeler danisan bedaheten seirler soyleyen bugunku menada monotamasalar gosteren insanlarindan birisi olmusdur Toktoqulun anasi da urekleri kovrelden nece deyerler das urekli insanlarin da gozunden yas cixara bilen bir agici olmusdur Usaqligini kece cadirlarda yayda yaylaqda qisda qislaqda keciren mekteb medrese uzu gormese de fitri istedadi iti yaddasiyla aile uzvlerinin qohumlarinin sonra da bolgede yasayanlarin diqqetini ozune celb eden Toktoqul yeniyetmeliyinde cobanliq ederken tebietin her cur sert uzunu gorur Suru otararken borana da dusur qoyunlara hucuma kecen ac yirticilarla da uzlesir Hava xos kefi kok olanda dag bulaqlarinin suyundan icib cemenlerde oxumaqla sesini cilalayib Daglara goyde ucan quslara konsert vere vere bir akin kimi yetisib Belece 13 yasindan yirlar soylemeye baslayib Onun fitri istedadini ailesi ve Naken Esenaman Condun kimi yircilarin seirleri gelisdirir Tarixi menbelere sadiq qalan eserlerinde fakt ve senedlere dayanmaga ustunluk veren meshur qirgiz yazicisi Gelgel romaninda bolgenin meshur qopuz duzelden ve ifacisi Niyazali onu himayesine goturduyunu sagirdine yalniz calib oxumagi qirgizlarin agizi ile desek akinligi oyretmir hem de quzunun ve ya oglagin bagirsaqlarini temizledikden sonra onu tersine cevirerek nece qasiyib naziltmek lazim geldiyini hemin bagirsaqlari kolgede qurudarken onun uzanmasi ucun hansi cekide das baglamaq lazim geldiyini nece deyerler bagirsaqdan qopuz ucun yuksek keyfiyyetli sim duzeltmeyi qopuzun canagi ve qolu ucun agac secmeyi oyredir Toktoqul Satilqanov da az bir zamanda hem mahir qopuz duzelden usta hem de meclislerde gunlerle dastan soylemeyi bacaran senetkar kimi taninir O yalniz ozunden evvel yasamis akinlarin yaratmis olduqlari dastan ve yirlari soylemekle kifayetlenmir ozu de gundelik heyatda bas verenleri gorduklerini musiqinin ve bedii sozun vasitesile dinleyicilerine catdirir Toktoqul Saltiq ogluna boyuk sohret getiren ise texminen iyirmi yaslarinda Arzimat adli akinla deyismesi bu deyismede Arzimata qalib gelmesi olur Toloqon Qasimbekovun yazdigina gore bir cox asiqlar ve sairler kimi Toktoqulun da ilk sevgisi ugursuz olur oxu dasa deyir O bolgenin varlilarindan ve nufuzlu sexslerinden biri olan Subanin qizina vurulur Ustadi Niyazali Toktoqulun ozunu sozunu bilmediyini gorub basqa bir sagirdi Toroye tapsirir ki onun derdini oyrensin Toktoqulun cox semimi dostu olan akin Toro ustadinin tapsirigini yerine yetirir Niyazali bu sevdanin bas tutmayacagini varli Suvanin qizini kasib senetkara vermeyeceyini bilse de ruhdan dusmur cixis yollari axtarir O bolgenin taninmis xalq ozanlarindan olan hem de Suvanla uzun iller dostluq eden Cengicok ve xanimini elci gonderir Cengicok qopuzu musiqisi ve sozu ile Suvani yumsaltmaga calissa da mumkun olmur Suvan neinki qizini vermir hetta kecmis dostunu bolgenin meshur senetkarini evinden qovur Bundan inciyen Toktoqul Suvana tenqid eden yirlar yazaraq meclislerde oxuyur Negmelerinde ozanligin asiqligin var dovletden esil nesilden ustun oldugunu terennum edir O deyir ki var dovlet bir qeza felaket neticesinde elden gede biler dede babasi bey xan olanin ovladi bivec ola biler Amma akinlik Allah vergisidir Akini xalq sever ve onun hormetini saxlar adini yasadar Toktoqul Satilqanov yirlarinda yalniz Suvani tenqid etmekle qalmir vetenini isgal etmis Ruslari ve onlara yarinan yerli memurlari esilzadeleri de tenqid etmeye baslayir Onun negmeleri bolgeni idare eden rus memurlarini berk narahat etse de xalq arasinda boyuk nufuzu olan akini ozleri cezalandirmir Onu yerli memurlarin eli ile cezalandirmagi qerara alir Menbelerin verdiyi melumata gore onu bolge memurlarini ifsa eden Bes qaban ve basqa seirlerine gore hebs edirler Qirgiz xalqi arasinda boyuk nufuzu olan hetta cox vaxt cesaretine ve otkemliyine gore Rus memurlarinin bele onunla hesablasmali oldugu qadin olsa da xalqinin datka yeni serkerde leqebi verdiyi Kurmancan Datka ruslara xidmet eden yerli memur Kerimbaydan xahis edir ki Toktoqulu hebsden azad etdirsin 1811 1907 ci illerde yasamis qirgiz serkerdesinin xanimi olmus Kurmancan qirgizlar arasinda qan dusmenlerini barisdiran tayfa davalarina son veren hemise haqlinin terefinde duran kasib kusuba elsiz ayaqsiza himayedarliq eden bir el anasi kimi tanindigindan Kerimbay onun sozunden cixa bilmir Toktoqulu hebsden azad etdireceyine soz verir Hebsxanadan Toktoqulla gorusen Kerimbay ondan teleb edir ki oxudugu negmelere gore xalq arasinda ondan uzr istesin ve bir daha rus memurlarini yerli beyleri mirzalari imkanli ve nufuzlu sexsleri tenqid eden negmeler oxumasin Lakin Toktoqul Kerimbayin sertlerine emel etmekdense Sibire surgune getmeyi ustun tutur Onu at arabasinda Sibire surgune gonderende de qopuz calaraq oz taleyinden behs eden yirlar soyleyir Xalq ozaninin omur yolunu arasdiranlar Toktoqulun Endicanda 1898 ci ilde car Rusiyasina qarsi bas qaldirmis usyanda feal istirak etdiyini Rus esgeri birliklerine qarsi doyusduyunu ve yirlari ile usyancilari isgalcilara qarsi mubarizede donmez olmaga ruhlandirdigini yazirlar Usyan yatirildiqdan sonra Toktoqul da hebs edilir Ilk basda ona edam cezasi kesilse de sonra bu ceza Sibire surgunle evezlenir XX esr Qirgiz edebiyyatiEsas meqale Cingiz Aytmatov XX esr Qirgiz edebiyyatinin numayendelerinden biri de Cingiz Aytmatovdir Esas meqaleler Cemile povest ve Elvida Gulsari povest Cingiz Aytmatov Kassandra damgasi adli romanin da muellifidir Cingiz Aytmatov xosbext senetkarlardandir Cunki yazdigi her bir eser sanki butun xalqlardan ve milletlerden olanlarin heyatini dunyagorusunu felsefesini duyumunu ona munasibetini eks etdirir onlari maraqlandirir Indi belke de anamiz Yerin ele bir gusesini tapmaq mumkun deyil ki Uzaq Serqden Yaponiya ve Cinden tutmus taki Cenubi Amerikaya Kubaya Braziliyaya qeder Cingiz Aytmatov adi ile tanis olmasin Bunu Huseynbala Mirelemovun teessuratlarindan da gormek olur Azerbaycan yazicisi ile sohbetde C Aytmatov maraqli bir epizoda toxunaraq qeyd edir ki o 70 80 ci illerde Sovet numayende heyetinin terkibinde Cine sefer edibmis Qaldigi otelde ozu de bilmeden ona gelen zengde bir gencin onunla gorusmek istediyi bildirilir C Aytmatov seheri gun bu genc cinlini qebul edir Oglan ona asagidaki kimi muraciet edir Salam menim atam xos gelmisen Pekine C Aytmatov atam sozunden casib qalir Oglan C Aytmatovun tutuldugunu hiss edir Bir qederden sonra sozune davam ederek Men sizin Ag gemi povestinizin qehremani olan Usagam Beli men o vaxt hemin efsanevi caylarla Issik Kuldan kecib uzerek buraya gelmisem Indi Pekinde oxuyuram Fikir verin XX esrin 70 ci illerinde C Aytmatovun aglina bele gelmezdi ki yad olkeden olan oxucusu onun eserleri ve qehremanlari ile tanis olsun Hetta oxucular ozlerini bezi qehremanlarin yerinde de gorurduler Cunki C Aytmatov butun eserlerinde heyat heqiqetlerini qeleme alib oxucuya catdirmaga calisir Bunu biz hem de muellifin Huseynbala Mirelemova elyazma seklinde verdiyi ve taninmis tercumeci Seyavus Memmedzadenin dilimize cevirib oxuculara catdirdigi Oldurmeli Olmeli Ubit ne ubit hekayesinde de yaxsi goruruk Hekayenin ozu onun tercume dili ve seviyyesi haqqinda ayrica meqale yazmaq fikrinde olsam da evvelceden deyek ki Cingiz Aytmatov oz hekayesindeki hadiselerin olkemizden kenarda cereyan etdiyini gosterse bele onun esas konturlarinin mehz Azerbaycandan goturulduyunu guman etmek mumkundur Sadece olaraq tesvir olunan yerler ve personajlar azerbaycanlilar deyildir Yene de beseriyyet xalqlar muharibe insanlarin muharibeye munasibeti onlarda muharibe ile bagli yaranmis menfi assosiasiyalar muharibelerin insan daxilinde telatumler ikili hiss ve dusunceler munasibet ve deyerler yaratmasi bunlarin hamisi C Aytmatovun eserlerinde daim heyati heyat heqiqetlerini butun rengleri ile teqdim ede bilmesi ile baglidir IstinadlarHemcinin bax