Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Populyasiya genetikası — genetikanın bir sahəsi olub, populyasiyanın genetik strukturunu, ona təsir edən faktorları, populyasiyada irsiyyət qanunauyğunluqlarını öyrənir.
Populyasiya genetikası elmi
Populyasiya genetikasının elmi əsasını Çarlz Darvin və Qreqor Mendel qoymuşdur. Bunlardan sonra Danimarka fizioloqu V.İohansenin böyük rolu vardır. 1903-cü ildə “Populyasiyalarda və təmiz xətlərdə irsilik” adlı əsərini dərc etdirmişdir. V.İohansen lobya bitkisində toxumların kütləsinin və ölçüsünün irsən keçməsinin nəticələrini öyrənmək üçün riyazi analiz aparmış və valideynlərlə bir neçə nəslin arasında əlamətlərin irsən keçməsini müqayisəli şəkildə genetik üsul əsasında təhlil etmişdir. 1908-ci ildə bir-birindən asılı olmayaraq ingilis riyaziyyatçısı Q.Hardi və alman həkimi V.Vaynberq riyazi analiz əsasında insanlarda allellərin və qan qrupunun tiplərinin genotipdə tezliyi haqqında məlumatı dərc etmişlər. Populyasiya genetikası elminin sonrakı inkişafında Çetverikovun (1926), Fişerin (1930), C.Xoldenin (1932), S.Raytın (1932), N.P.Dubininin (1934) və digərlərinin işləri böyük rol oynamışdır.
Populyasiyanın tərifi
Populyasiya — geniş mənada bioloji növün bir qrup fərdlərinin müəyyən arealda məskunlaşan yığımına və ya genetik aspektdə eyni növə mənsub olan, eyni ərazidə yerləşən müəyyən ekoloji şəraitdə uyğunlaşmış və bir-biri ilə sərbəst çarpazlaşan bitki və ya heyvan qrupuna deyilir.
Populyasiyanın növləri
İki cür populyasiyalar olur:
- Təbii şəraitdə təbii allellərin təsiri nəticəsində formalaşan populyasiya.
- İnsan tərəfindən spesifik mühit şəraiti yaradaraq süni seçmənin nəticəsində formalaşan süni populyasiya.
Populyasiyanın öyrənilməsi üsulları
Populyasiyanı öyrənən əsas üsullar aşağıdakılardır:
- Genetik analiz üsulu
- Kariotipin sitogenetik analizi
- Ekoloji – fizioloji üsul
- Riyazi üsul
Genetik analiz üsulu
Bu üsulla əsasən valideynlərin fenotipik keyfiyyətlərini öyrənərək nəsildə ayrı-ayrı qruplarda müəyyən əlamətlərin irsən keçmə xassələrini müəyyən etmək üçün istifadə olunur.
Kariotipin sitogenetik analizi
Bu üsulla populyasiyanın fərdlərində tərəqqiyə təsir edən xromosom anomaliyalarını öyrənir.
Ekoloji – fizioloji üsul
Bu üsul mühitin faktorlarının populyasiyanın vəziyyətinə təsirini və genetik potensialın əlamətlərlə, fenotipik səviyyədə özünü büruzə verməsi dərəcəsini və fenotiplərin yaşadığı şəraitdə uyğunlaşmasını müəyyən etməyə imkan verir.
Riyazi üsul
Populyasiyanın genetik sturuktur dinamikasının vəziyyətini əks etdirməyə və genetik faktorların əlamətlərinin nə dərəcədə fenotipik özünü büruzə verməsini müəyyən edir.
Populyasiyanın genetik strukturu
Hər bir genetik populyasiya müəyyən genetik sturuktura və genofonda malikdir. Populyasiyanın genlərinin cəminə deyilir. Populyasiyada hər bir genin və yaxud onun allellərinin yığımı, yayılması və tezliyi onun genetik sturukturunu müəyyən edir. Xromosomların haploid yığımı genlərin tam bir yığımını və ya bir genomunu özündə cəmləşdirir. Orqanizmlərin normada iki belə yığımı, yəni diploid yığımı olur. Əgər populyasiyada fərdlərin sayını A götürsək, onda populyasiyanın genomunda xromosomların sayı normal diploid halda 2N olacaqdır.Populyasiyada genotiplərin və allellərin nisbəti hər bir konkret vaxt ərzində və orqanizmin hər bir nəslində müəyyən qanunauyğunluğu əks etdirir. Populyasiyanın genetik sturukturunu hər bir lokusun allellərini, homoziqot və heteroziqot genotiplərin tezlikləri ilə ifadə etmək olar.
Müxtəlifcinsli orqanizmlərdə sərbəst çarpazlaşmanın nəticəsində müxtəlif irsiyyətə malik olan erkək və dişi qametlərin birləşməsi kombinativ dəyişkənliyə gətirib çıxarır. Öz-özünə tozlanan bitkilərdə (məsələn, taxıl, noxud, pomidor) belə tozlanma müntəzəm olaraq digər bitkinin tozcuğu ilə tozlanaraq növbələşir. Populyasiyada baş verən vacib proseslərdən biri də genetik dəyişkənlikdir ki, bu prosesin də əsas mənbəyi çoxalmadır. Irsi dəyişkənliyi isə gücləndirən mənbə mutasiya prosesidir, bunun nəticəsində yeni allellər əmələ gəlir, bu da öz növbəsində əvvəllər populyasiyalarda olmayan yeni fenotiplərin və genotiplərin formalaşmasına səbəb olur. Müxtəlif lokusların genlərinin bir-biri ilə qarşılıqlı mübadiləsi də populyasiyaların genetik dəyişkənliyinə təsir edir. Bu genlərin adlanır.
Təbii seçmənin təsiri nəticəsində populyasiyanı təşkil edən fərdlərdə ətraf mühitə uyğunlaşma kimi vacib xüsusiyyət formalaşır. Uyğunlaşmanın səviyyəsi populyasiyada fərdlərin sayının artması, çoxalmanın intensivliyi və bir sözlə populyasiyanın tərəqqisinin ölçüsünü göstərir. İlkin genetik sturukturun bir neçə nəsillər ərzində dəyişməmiş qalması, yəni allellərin və genotiplərin sabit qalması genetik tarazlıq adlanır. Populyasiyanın genetik sturukturunun tarazlığı pozulduqda, allellərin və genotiplərin tezlik səviyyəsi dəyişir ki, bunun nəticəsində homoziqot və heteroziqot genotiplərin nisbəti yenidən qurulur. Genetik populyasiya fasiləsiz olaraq müəyyən faktorların təsirinə məruz qalır. Məsələn, müxtəlif tip çarpazlaşma və çoxalma, təbii və süni seçmənin təsiri, mutasiya prosesi, mühitin dəyişkən faktorları, fərdlərin miqrasiyası.
XX əsrin əvvəllərində orqanizmlərdə çəki, boy və digər kəmiyyət əlamətlərinin irsi əsasının olması və onların Mendel qanunlarına tabe olması müəyyən edildi. 1903-cü ildə müəyyən etmişdir ki, orqanizmlərdə kəmiy- yət əlamətlərinin dəyişkənliyi xarici mühitin və müxtəlif irsi faktorların təsiri nəticəsində baş verir. İohansen öz tədqiqatlarını lobya bitkisi üzərində aparmışdır. O, əsasən iki kəmiyyət əlamətlərinin öyrənilməsinə fikir vermişdir: toxumların ölçüsünə və kütləsinə. O, bir neçə nəsil üzərində həmin toxumların qarışığından alınmış, yəni süni populyasiya yaradaraq, həm də ayrıca hər bir toxumdan alınmış nəslin hesabatını ayrılıqda hər bir bitki üzərində aparmışdır. İohansen toxumların kütləsini ölçərək bu əlamətlərin kəskin dəyişildiyini müəyyən etmişdir: belə ki, ayrılıqda hər bir toxumda çəkisi bir bitkidə 100 mq-dan 900 mq arasında tərəddüd etmişdir. İlkin əkin materialı və onlardan alınan bitkiləri İohansen populyasiya adlandırmışdır. Lobya öz-özünə tozlanan bitkidir, buna görə də müxtəlif nəsillərdə hər toxumdan alınan bitkilər eyni irsiyyətə malikdirlər. Bir toxumdan alınan nəsli İohansen təmiz xətt adlandırmışdır.hər bir təmiz xətti çoxaldaraq, toxumların kütləsinin fərdi dəyişkənliyini, 200-dən 700 mq arasında müəyyən etmişdir. Müxtəlif xətlərin bitkilərində toxumların orta çəkisi 350-dən 642 mq arasında tərəddüd edirdi.
Alınan nəticələr belə fərz etməyə imkan vermişdir ki, müxtəlif təmiz xətlərdən alınan bitkilərin irsiyyəti müxtəlifdir, lakin xətt daxilində toxumların çəkisinin müxtəlif olması irsən keçmir və xarici mühitin təsiri ilə müəyyən olunur. İohansen öz-özünə tozlanan bitkilərin kəmiyyət dəyişkənliyini öyrənərək ilk dəfə olaraq iki tip genetik və qeyri-irsi dəyişkənliyin mövcudluğunu göstərmişdir. O, belə nəticəyə gəlmişdir ki, iki tip – fenotipik və genotipik dəyişkənliyi bir-birindən fərqləndirmək lazımdır və bunun nəticəsində “fenotip” və “genotip” terminləri genetika elminə ilk dəfə olaraq daxil edilmişdir.
Müəyyən olunmuşdur ki, təmiz xətlərin daxilində toxumların kütləsi bir neçə nəsil ərzində eyni səviyyədə dəyişilməmiş qalır, deməli, seçmənin təmiz xətlərdə effekti olmur. Çünki bu təmiz xəttin bitkiləri irsən eynidirlər, lakin toxumların kütləsinə və ölçüsünə görə alınan fərqlər mühit faktorlarının təsiri ilə müəyyənləşir və nəsildən-nəsilə irsən keçir. Populyasiyalarda seçmənin müxtəlif qanunauyğunluğunu müəyyən etmək, yəni təmiz xətlərdə seçmənin effektsiz və irsən müxtəlif olan populyasiyalarda effektli olması seleksiya işində böyük əhəmiyyət kəsb etmişdir. Müəyyən olunmuşdur ki, öz-özünə tozlanan bitkilərin populyasiyalarından seçilmiş bir başlanğıc bitkidən təmiz xətt, ondan isə yeni sort yaratmaq olar. Bu sortun daxilində baş verən dəyişkənlik, modifikasiya dəyişkənliyi olacaq, yəni irsən keçməyən, lakin başlanğıc irsiyyət isə bir neçə nəsil ərzində qalacaqdır. İohansen tərəfindən irəli sürülən müddəa bu günədək öz əhəmiyyətini itirməmişdir.
Hardi–Vaynberq qanunu
İngilis riyaziyyatçısı Q. Hardi və alman həkimi V.Vaynberq 1908-ci ildə bir-birindən asılı olmayaraq insanın qan qrupları sistemində genotiplərin və allellərin əmələ gəlmə tezliyini öyrənmişlər. Hazırda bu qanun Hardi-Vaynberq qanunu adlanır. Bu qanuna görə, əgər populyasiyada yeni mutasiyalar baş verməzsə və seçmə təsir göstərməzsə, onda populyasiyada bir neçə nəsil mövcud olan allellərin nisbəti eyni saxlanılır. A və a allellərinin ümumi sıxlığı vahidə bərabər olmalıdır. A+a=1. Bu qanunda dominant allel (A) p ilə, resessiv allel (a) q ilə işarə edilir. Onda düstur belə yazılır: p+q=1. Əgər populyasiyada A və a allellərinin sıxlığı bərabər olarsa, onda erkək və dişi orqanizmlərin hər biri bərabər miqdarda iki tip qamet hazırlamalıdır: 50% A, 50% a. Bu erkək və dişi qametlərin ehtimal kombinasiyaları:
| Dişi qametlərində A və a allellərinin tezliyi | Erkək qametlərində A allellərinin tezliyi | Erkək qametlərində a allellərinin tezliyi |
|---|---|---|
| pA | qa | |
| pA | pA∙pA=p2AA | pA∙qa |
| qa | pA∙qa | qa∙qa=q2aa |
Deməli iki cür erkək və dişi qametlər arasında 4 cür kombinasiya meydana gəlir.
Populyasiyanın genetik sturukturuna təsir edən amillər
Təbii populyasiyalarda və həmçinin ayrılıqda ev heyvanları və mədəni bitkilərin cins və sortlarının fərdləri arasında allellərin miqrasiyası, yəni fərdlərin bir populyasiyadan digər populyasiyalara keçmələri baş verə bilər. Əgər bu proses həmişə davam edirsə, buna genlərin axını deyilir. Bir populyasiyadan başqa populyasiyaya keçən allellər onun genotipində müəyyən dəyişkənliyə səbəb olur. Eləcə də, hər hansı səbəbdən populyasiyadan müəyyən qrup fərdlərin getməsi, müəyyən allelin sıxlığını dəyişdirərək populyasiyalarda genotiplərin nisbətinin dəyişilməsinə səbəb ola bilər. Eyni növün populyasiyaları arasında bir populyasiyanın fərdləri tamamilə və ya qismən digər populyasiyanın fərdləri ilə hibridləşmirsə, nəticədə bu populyasiya təcrid olunma prosesinə məruz qalır. Əgər təcrid prosesi bir neçə nəsil ərzində davam edərsə və seçmə faktorları müxtəlif populyasiyalarda müxtəlif istiqamətlərdə təsir edəcəksə, onda populyasiyaların differensiasiyası baş verəcək. Gələcəkdə belə populyasiyalar yeni növ müxtəlifliklərin və hətta yeni növlərin başlanğıcı ola bilər. Növ daxillində populyasiyaların təcridi coğrafi, ekoloji və bioloji faktorlarla təmin olunur. Geoloji dəyişmələrlə meydana gələn təcridlər coğrafi təcridə gətirib çıxara bilər. Bunun nəticəsində təcrid olunmuş populyasiyaların fərdlərinin arasında hibridləşmə ehtimalı azalır və genlərin mübadiləsi zəifləyir. Müəyyən coğrafi ərazinin iqlimi, mikroiqlimi, fəsillərdə iqlimin dəyişməsi və başqaları da bir növün daxilində olan orqanizmlərin sərbəst çarpazlaşmasına mane olur. Populyasiya daxilində sərbəst çarpazlaşmanın qarşısını alan bioloji faktorlar, genetik və fizioloji faktorlardır. Genetik faktorlardan döllü nəslin alınmasının qarşısını alan meyozun normal gedişinin pozulamsını qeyd etmək olar. Bu pozulmanın səbəbləri poliploidiya, xromosomların strukturunun dəyişilmələri, nüvə və sitoplazmanın uyğunsuzluğudur. Bu səbəblər hamısı sərbəst çarpazlaşmanın qarşısını alaraq dölsüzlüyə, bu da nəticə etibarı ilə genlərin sərbəst kombinasiyasını məhdudlaşdıraraq belə formaları genetik təcridə gətirib çıxarır. Populyasiyaların təcridinə fizioloji faktorlar da təsir edir. Məs., çaylarda kürü tökən dəniz balıqları bir qayda olaraq gələcək nəsil vermək üçün həyata gəldiyi çaya qayıdırlar. Balıqları doğma çaya qaytaran bu fizioloji mexanizm, həmin çaya balıq populyasiyaları üçün təcrid faktoru rolunu oynayır. Belə ayrılma, bir növə daxil olan fərdlərin sərbəst çarpazlaşmasını məhdudlaşdırır. Heyvanlarda təcrid prosesini şərti refleks, məsələn, sutka ərzində və fəsillərdə cinsi aktivliyin cütləşmədə seçmə qabiliyyəti və s. təmin edə bilər.
Çarpazlaşmanın təsiri
Hər bir çarpazlaşma heteroziqot genotiplərin əmələ gəlməsinə və populyasiyaya yeni allellərin və genotiplərin daxil olmasına səbəb olur: bunun nəticəsində allellərin tezliyi genotiplərin strukturunu dəyişir, gen tarazlığını pozur. Bu hal xüsusən kəskin fərqlənən heyvan cinsləri və bitki sortları arasında aparılan çarpazlaşmada və növlərarası çarpazlaşma zamanı yüksəkdir. Çarpazlaşmalar nəticəsində yeni əlamət və xüsusiyyətlər meydana gəlir və insan seleksiya prosesində faydalıları ayırır və artırır. Çarpazlaşma heteroziqotluğa gətirib çıxarır. Çox zaman birinci nəsildə orqanizmlərdə heterozis hadisəsi baş verir. Alınan hibridlərin genotipləri əksər lokuslarına görə heteroziqot vəziyyətdə olurlar. Birinci nəsildə hibridlərin heteroziqotluğu, xüsusən heyvanlarda həyat qabiliyyətinin və məhsuldarlığın artmasına səbəb olur. Heteroziqot orqanizmləri çoxaldanda gələcək nəsillərdə heterozis effekti zəifləyir, çünki populyasiyada və yaxud cins və sortlar arasında heteroziqot fərdlərin sayı azalır, homoziqot fərdlərin isə sayı çoxalır. Qeyd olunan kompleks faktorlar: seçmə, mutasiya prosesi, təcrid, genlərin dreyfi, miqrasiya, çarpazlaşma, populyasiyanın strukturuna, allellərin və genotiplərin nisbətinə öz təsirini göstərir. Genlərin tarazlığı pozulur, populyasiyanın fərdlərinin fenotipik xüsusiyyətləri dəyişir. Beləliklə, populyasiyanın genetik strukturuna bir sıra faktorların təsiri nəticəsində onların formalaşması prosesi gedir. Populyasiya genetikası əsasında alınan nəticələr, elementar təkamül hadisələrini anlamaq üçün müasir təkamül təliminin ayrılamz hissəsi olub böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Mutasiya prosesinin təsiri
Əgər genlər mutasiyaya uğramırsa, populyasiyada onların tezliyinin nisbi olaraq daimi qalması mümkündür. Lakin təkamüldə irsi dəyişkənliyin ilkin mənbəyini mutasiyalar təşkil edir. Doğrudur, gen təbiətdə nadir hallarda mutasiyaya uğrayır, lakin genofondda çoxlu miqdarda mutasiyalar baş verə bilər. Yeni mutant genin meydana gəlməsi başlanğıc genin tezliyini dəyişir. Məs., A geni mutasiyaya uğrayaraq a geninə çevrilə bilər (A→a). Bu qayda üzrə baş verən hər yeni mutasiya nəticəsində populyasiya öz sabitliyini saxlaya bilmir. Mutant genlər orqanizmə müxtəlif təsir bağışlaya bilər, onlar faydalı, zərərli (letal) və yaxud neytral ola bilər. Mutant genin populyasiyada nə dərəcədə faydalı və yaxud zərərli olmasını seçmə müəyyən edir. Bu nəticəni təbiətdə təbii seçmə, seleksiya işində süni seçmə müəyyən edir. Dəyişmiş geni daşıyan fərdlər populyasiyada həm arta, həm də azala bilər. Müxtəlif mutant genlərin kompleks halda təsiri də orqanizmlərin uyğunlaşma dərəcəsinə təsir edir.
N.P.Dubinin (1934-1937) göstərmişdir ki, mutasiya prosesi və orqa- nizmlərin mutasiya qabiliyyəti populyasiya üçün adaptiv əhəmiyyət kəsb edir. Müxtəlif genlərin mutasiya tezliyi müxtəlifdir. Bəzi genlərin tezliyi 102-yə çatır, yəni hər 100 qametdən birində mutasiya baş verir.
Genetik təzyiq. Gizli resessiv genlərin populyasiyada yayılması genetik təzyiqə gətirir. Belə hal bir tərəfdən mühitə uyğunlaşmaq üçün genetik dəyişkənliyin gizli mənbəyi kimi istifadə olunur, digər tərəfdən mənfi allellərin meydana gəlməsi fərdlərin həyat qabiliyyətinə və döllülüyünə təsir edərək adların mühitə uyğunlaşmasını aşağı salır və populyasiyaların sayını azaldır.
Genetik təzyiq üç cür olur:
- Mutasion
- Tarazlaşdırılmış
- Keçid
Mutasion genetik təzyiq
Mutasion təzyiq dominant allelin (A) resessiv allelə (a) dəyişilməsi nəticəsində əmələ gəlir, yəni A→a. Bu prosess nə qədər çox baş verirsə, bir o qədər populyasiya a alleli ilə zənginləşir. Seçmə, mühitə uyğunlaşa bilməyən homoziqot genotipləri aa çıxdaş edərək, populyasiyanın resessiv allellərlə zənginləşməsinin qarşısını alır. Ümumi genetik təzyiq ayrı-ayrı lokuslarınn genetik təzyiqinin cəmi əsasında yaranır.
Tarazlaşdırılmış genetik təzyiq
Tarazlaşdırılmış genetik təzyiq əsasən heteroziqot genotiplərin saxlanılması (AB>AA vəBB) və bir də yüksək dominantlıqla (Aa>AA) şərtləşir. Beləliklə, tarazlaşdırılmış genetik təzyiq AB və Aa genotiplərində heteroziqot fərdlər mühit şəraitinə yüksək uyğunlaşma nümayiş edərək fərdlərin həyat qabiliyyətini artırırlar.
Keçid genetik təzyiq
Keçid genetik təzyiq – müəyyən şəraitdə adaptiv allel öz uyğunlaşma xüsusiyyətlərini zəiflətmiş olur, lakin yeni allelin uyğunlaşma xüsusiyyəti hələ adaptiv səviyyəyə çatmamış olur. Bu zaman genetik təzyiq başlanğıc allelin hesabına yaradılır. Süni seçmədə genetiik təzyiq müsbət rol oynaya bilər, çünki o, genetik dəyişkənliyin mənbəyi kimi mühitin yeni faktorlarına daha da yaxşı uyğunlaşdığına görə genotiplərin toplanmasına imkan verir.
Genlərin dreyfi
Təsadüfi faktorların təsiri nəticəsində genlərin sıxlığının dəyişilməsi hadisəsi genetik dreyf adlanır. Bu xüsusi bir proses olaraq fərdlərin sayı məhdud olan təcrid olunmuş populyasiyada müşahidə olunur. Populyasiyanın ölçüsü nə qədər böyük olarsa, resessiv homoziqotların üzə çıxması ehtimalı da bir o qədər az olur. Həmçinin populyasiyanın ölçüsü kiçildikcə heteroziqotların görüşmə ehtimalı və homoziqot resessiv formaların artması çoxalır. Kiçik populyasiyalarda təsadüfi olaraq seçmə ziyanlı genləri daha tez çıxdaş edərək, faydalı genləri toplayır. Həmçinin kiçik populyasiyalarda təsadüfi olaraq ayrı-ayrı genotiplərin artması ehtimalı inbridinqin nəticəsində çoxalır. Buna görə kiçik populyasiyalarda seçmə işləri apararaq genlərin dreyfi mənfi təsir göstərə bilər. Bu hadisəni seleksiya işində nəzərə almaq lazımdır.
Mənbə
- S.Q.Həsənova, A.Q.Qarayeva, Ə.H.Qədimov, M.R.Şəfiyeva — Genetika (Dərs vəsaiti) / Sumqayıt 2014 / Sumqayıt Dövlət Universiteti nəşri
İstinadlar
http://elibrary.bsu.az/110/N_40.pdf 2018-11-23 at the Wayback Machine
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Populyasiya genetikasi genetikanin bir sahesi olub populyasiyanin genetik strukturunu ona tesir eden faktorlari populyasiyada irsiyyet qanunauygunluqlarini oyrenir Populyasiya genetikasi elmiPopulyasiya genetikasinin elmi esasini Carlz Darvin ve Qreqor Mendel qoymusdur Bunlardan sonra Danimarka fizioloqu V Iohansenin boyuk rolu vardir 1903 cu ilde Populyasiyalarda ve temiz xetlerde irsilik adli eserini derc etdirmisdir V Iohansen lobya bitkisinde toxumlarin kutlesinin ve olcusunun irsen kecmesinin neticelerini oyrenmek ucun riyazi analiz aparmis ve valideynlerle bir nece neslin arasinda elametlerin irsen kecmesini muqayiseli sekilde genetik usul esasinda tehlil etmisdir 1908 ci ilde bir birinden asili olmayaraq ingilis riyaziyyatcisi Q Hardi ve alman hekimi V Vaynberq riyazi analiz esasinda insanlarda allellerin ve qan qrupunun tiplerinin genotipde tezliyi haqqinda melumati derc etmisler Populyasiya genetikasi elminin sonraki inkisafinda Cetverikovun 1926 Fiserin 1930 C Xoldenin 1932 S Raytin 1932 N P Dubininin 1934 ve digerlerinin isleri boyuk rol oynamisdir Populyasiyanin terifiPopulyasiya genis menada bioloji novun bir qrup ferdlerinin mueyyen arealda meskunlasan yigimina ve ya genetik aspektde eyni nove mensub olan eyni erazide yerlesen mueyyen ekoloji seraitde uygunlasmis ve bir biri ile serbest carpazlasan bitki ve ya heyvan qrupuna deyilir Populyasiyanin novleriIki cur populyasiyalar olur Tebii seraitde tebii allellerin tesiri neticesinde formalasan populyasiya Insan terefinden spesifik muhit seraiti yaradaraq suni secmenin neticesinde formalasan suni populyasiya Populyasiyanin oyrenilmesi usullariPopulyasiyani oyrenen esas usullar asagidakilardir Genetik analiz usulu Kariotipin sitogenetik analizi Ekoloji fizioloji usul Riyazi usulGenetik analiz usulu Bu usulla esasen valideynlerin fenotipik keyfiyyetlerini oyrenerek nesilde ayri ayri qruplarda mueyyen elametlerin irsen kecme xasselerini mueyyen etmek ucun istifade olunur Kariotipin sitogenetik analizi Bu usulla populyasiyanin ferdlerinde tereqqiye tesir eden xromosom anomaliyalarini oyrenir Ekoloji fizioloji usul Bu usul muhitin faktorlarinin populyasiyanin veziyyetine tesirini ve genetik potensialin elametlerle fenotipik seviyyede ozunu buruze vermesi derecesini ve fenotiplerin yasadigi seraitde uygunlasmasini mueyyen etmeye imkan verir Riyazi usul Populyasiyanin genetik sturuktur dinamikasinin veziyyetini eks etdirmeye ve genetik faktorlarin elametlerinin ne derecede fenotipik ozunu buruze vermesini mueyyen edir Populyasiyanin genetik strukturuHer bir genetik populyasiya mueyyen genetik sturuktura ve genofonda malikdir Populyasiyanin genlerinin cemine deyilir Populyasiyada her bir genin ve yaxud onun allellerinin yigimi yayilmasi ve tezliyi onun genetik sturukturunu mueyyen edir Xromosomlarin haploid yigimi genlerin tam bir yigimini ve ya bir genomunu ozunde cemlesdirir Orqanizmlerin normada iki bele yigimi yeni diploid yigimi olur Eger populyasiyada ferdlerin sayini A gotursek onda populyasiyanin genomunda xromosomlarin sayi normal diploid halda 2N olacaqdir Populyasiyada genotiplerin ve allellerin nisbeti her bir konkret vaxt erzinde ve orqanizmin her bir neslinde mueyyen qanunauygunlugu eks etdirir Populyasiyanin genetik sturukturunu her bir lokusun allellerini homoziqot ve heteroziqot genotiplerin tezlikleri ile ifade etmek olar Muxtelifcinsli orqanizmlerde serbest carpazlasmanin neticesinde muxtelif irsiyyete malik olan erkek ve disi qametlerin birlesmesi kombinativ deyiskenliye getirib cixarir Oz ozune tozlanan bitkilerde meselen taxil noxud pomidor bele tozlanma muntezem olaraq diger bitkinin tozcugu ile tozlanaraq novbelesir Populyasiyada bas veren vacib proseslerden biri de genetik deyiskenlikdir ki bu prosesin de esas menbeyi coxalmadir Irsi deyiskenliyi ise guclendiren menbe mutasiya prosesidir bunun neticesinde yeni alleller emele gelir bu da oz novbesinde evveller populyasiyalarda olmayan yeni fenotiplerin ve genotiplerin formalasmasina sebeb olur Muxtelif lokuslarin genlerinin bir biri ile qarsiliqli mubadilesi de populyasiyalarin genetik deyiskenliyine tesir edir Bu genlerin adlanir Tebii secmenin tesiri neticesinde populyasiyani teskil eden ferdlerde etraf muhite uygunlasma kimi vacib xususiyyet formalasir Uygunlasmanin seviyyesi populyasiyada ferdlerin sayinin artmasi coxalmanin intensivliyi ve bir sozle populyasiyanin tereqqisinin olcusunu gosterir Ilkin genetik sturukturun bir nece nesiller erzinde deyismemis qalmasi yeni allellerin ve genotiplerin sabit qalmasi genetik tarazliq adlanir Populyasiyanin genetik sturukturunun tarazligi pozulduqda allellerin ve genotiplerin tezlik seviyyesi deyisir ki bunun neticesinde homoziqot ve heteroziqot genotiplerin nisbeti yeniden qurulur Genetik populyasiya fasilesiz olaraq mueyyen faktorlarin tesirine meruz qalir Meselen muxtelif tip carpazlasma ve coxalma tebii ve suni secmenin tesiri mutasiya prosesi muhitin deyisken faktorlari ferdlerin miqrasiyasi XX esrin evvellerinde orqanizmlerde ceki boy ve diger kemiyyet elametlerinin irsi esasinin olmasi ve onlarin Mendel qanunlarina tabe olmasi mueyyen edildi 1903 cu ilde mueyyen etmisdir ki orqanizmlerde kemiy yet elametlerinin deyiskenliyi xarici muhitin ve muxtelif irsi faktorlarin tesiri neticesinde bas verir Iohansen oz tedqiqatlarini lobya bitkisi uzerinde aparmisdir O esasen iki kemiyyet elametlerinin oyrenilmesine fikir vermisdir toxumlarin olcusune ve kutlesine O bir nece nesil uzerinde hemin toxumlarin qarisigindan alinmis yeni suni populyasiya yaradaraq hem de ayrica her bir toxumdan alinmis neslin hesabatini ayriliqda her bir bitki uzerinde aparmisdir Iohansen toxumlarin kutlesini olcerek bu elametlerin keskin deyisildiyini mueyyen etmisdir bele ki ayriliqda her bir toxumda cekisi bir bitkide 100 mq dan 900 mq arasinda tereddud etmisdir Ilkin ekin materiali ve onlardan alinan bitkileri Iohansen populyasiya adlandirmisdir Lobya oz ozune tozlanan bitkidir buna gore de muxtelif nesillerde her toxumdan alinan bitkiler eyni irsiyyete malikdirler Bir toxumdan alinan nesli Iohansen temiz xett adlandirmisdir her bir temiz xetti coxaldaraq toxumlarin kutlesinin ferdi deyiskenliyini 200 den 700 mq arasinda mueyyen etmisdir Muxtelif xetlerin bitkilerinde toxumlarin orta cekisi 350 den 642 mq arasinda tereddud edirdi Alinan neticeler bele ferz etmeye imkan vermisdir ki muxtelif temiz xetlerden alinan bitkilerin irsiyyeti muxtelifdir lakin xett daxilinde toxumlarin cekisinin muxtelif olmasi irsen kecmir ve xarici muhitin tesiri ile mueyyen olunur Iohansen oz ozune tozlanan bitkilerin kemiyyet deyiskenliyini oyrenerek ilk defe olaraq iki tip genetik ve qeyri irsi deyiskenliyin movcudlugunu gostermisdir O bele neticeye gelmisdir ki iki tip fenotipik ve genotipik deyiskenliyi bir birinden ferqlendirmek lazimdir ve bunun neticesinde fenotip ve genotip terminleri genetika elmine ilk defe olaraq daxil edilmisdir Mueyyen olunmusdur ki temiz xetlerin daxilinde toxumlarin kutlesi bir nece nesil erzinde eyni seviyyede deyisilmemis qalir demeli secmenin temiz xetlerde effekti olmur Cunki bu temiz xettin bitkileri irsen eynidirler lakin toxumlarin kutlesine ve olcusune gore alinan ferqler muhit faktorlarinin tesiri ile mueyyenlesir ve nesilden nesile irsen kecir Populyasiyalarda secmenin muxtelif qanunauygunlugunu mueyyen etmek yeni temiz xetlerde secmenin effektsiz ve irsen muxtelif olan populyasiyalarda effektli olmasi seleksiya isinde boyuk ehemiyyet kesb etmisdir Mueyyen olunmusdur ki oz ozune tozlanan bitkilerin populyasiyalarindan secilmis bir baslangic bitkiden temiz xett ondan ise yeni sort yaratmaq olar Bu sortun daxilinde bas veren deyiskenlik modifikasiya deyiskenliyi olacaq yeni irsen kecmeyen lakin baslangic irsiyyet ise bir nece nesil erzinde qalacaqdir Iohansen terefinden ireli surulen muddea bu gunedek oz ehemiyyetini itirmemisdir Hardi Vaynberq qanunuIngilis riyaziyyatcisi Q Hardi ve alman hekimi V Vaynberq 1908 ci ilde bir birinden asili olmayaraq insanin qan qruplari sisteminde genotiplerin ve allellerin emele gelme tezliyini oyrenmisler Hazirda bu qanun Hardi Vaynberq qanunu adlanir Bu qanuna gore eger populyasiyada yeni mutasiyalar bas vermezse ve secme tesir gostermezse onda populyasiyada bir nece nesil movcud olan allellerin nisbeti eyni saxlanilir A ve a allellerinin umumi sixligi vahide beraber olmalidir A a 1 Bu qanunda dominant allel A p ile resessiv allel a q ile isare edilir Onda dustur bele yazilir p q 1 Eger populyasiyada A ve a allellerinin sixligi beraber olarsa onda erkek ve disi orqanizmlerin her biri beraber miqdarda iki tip qamet hazirlamalidir 50 A 50 a Bu erkek ve disi qametlerin ehtimal kombinasiyalari Disi qametlerinde A ve a allellerinin tezliyi Erkek qametlerinde A allellerinin tezliyi Erkek qametlerinde a allellerinin tezliyipA qapA pA pA p2AA pA qaqa pA qa qa qa q2aa Demeli iki cur erkek ve disi qametler arasinda 4 cur kombinasiya meydana gelir p2AA pqAa pqAa q2aa p2AA 2pqAa q2aaPopulyasiyanin genetik sturukturuna tesir eden amillerTebii populyasiyalarda ve hemcinin ayriliqda ev heyvanlari ve medeni bitkilerin cins ve sortlarinin ferdleri arasinda allellerin miqrasiyasi yeni ferdlerin bir populyasiyadan diger populyasiyalara kecmeleri bas vere biler Eger bu proses hemise davam edirse buna genlerin axini deyilir Bir populyasiyadan basqa populyasiyaya kecen alleller onun genotipinde mueyyen deyiskenliye sebeb olur Elece de her hansi sebebden populyasiyadan mueyyen qrup ferdlerin getmesi mueyyen allelin sixligini deyisdirerek populyasiyalarda genotiplerin nisbetinin deyisilmesine sebeb ola biler Eyni novun populyasiyalari arasinda bir populyasiyanin ferdleri tamamile ve ya qismen diger populyasiyanin ferdleri ile hibridlesmirse neticede bu populyasiya tecrid olunma prosesine meruz qalir Eger tecrid prosesi bir nece nesil erzinde davam ederse ve secme faktorlari muxtelif populyasiyalarda muxtelif istiqametlerde tesir edecekse onda populyasiyalarin differensiasiyasi bas verecek Gelecekde bele populyasiyalar yeni nov muxtelifliklerin ve hetta yeni novlerin baslangici ola biler Nov daxillinde populyasiyalarin tecridi cografi ekoloji ve bioloji faktorlarla temin olunur Geoloji deyismelerle meydana gelen tecridler cografi tecride getirib cixara biler Bunun neticesinde tecrid olunmus populyasiyalarin ferdlerinin arasinda hibridlesme ehtimali azalir ve genlerin mubadilesi zeifleyir Mueyyen cografi erazinin iqlimi mikroiqlimi fesillerde iqlimin deyismesi ve basqalari da bir novun daxilinde olan orqanizmlerin serbest carpazlasmasina mane olur Populyasiya daxilinde serbest carpazlasmanin qarsisini alan bioloji faktorlar genetik ve fizioloji faktorlardir Genetik faktorlardan dollu neslin alinmasinin qarsisini alan meyozun normal gedisinin pozulamsini qeyd etmek olar Bu pozulmanin sebebleri poliploidiya xromosomlarin strukturunun deyisilmeleri nuve ve sitoplazmanin uygunsuzlugudur Bu sebebler hamisi serbest carpazlasmanin qarsisini alaraq dolsuzluye bu da netice etibari ile genlerin serbest kombinasiyasini mehdudlasdiraraq bele formalari genetik tecride getirib cixarir Populyasiyalarin tecridine fizioloji faktorlar da tesir edir Mes caylarda kuru token deniz baliqlari bir qayda olaraq gelecek nesil vermek ucun heyata geldiyi caya qayidirlar Baliqlari dogma caya qaytaran bu fizioloji mexanizm hemin caya baliq populyasiyalari ucun tecrid faktoru rolunu oynayir Bele ayrilma bir nove daxil olan ferdlerin serbest carpazlasmasini mehdudlasdirir Heyvanlarda tecrid prosesini serti refleks meselen sutka erzinde ve fesillerde cinsi aktivliyin cutlesmede secme qabiliyyeti ve s temin ede biler Carpazlasmanin tesiri Her bir carpazlasma heteroziqot genotiplerin emele gelmesine ve populyasiyaya yeni allellerin ve genotiplerin daxil olmasina sebeb olur bunun neticesinde allellerin tezliyi genotiplerin strukturunu deyisir gen tarazligini pozur Bu hal xususen keskin ferqlenen heyvan cinsleri ve bitki sortlari arasinda aparilan carpazlasmada ve novlerarasi carpazlasma zamani yuksekdir Carpazlasmalar neticesinde yeni elamet ve xususiyyetler meydana gelir ve insan seleksiya prosesinde faydalilari ayirir ve artirir Carpazlasma heteroziqotluga getirib cixarir Cox zaman birinci nesilde orqanizmlerde heterozis hadisesi bas verir Alinan hibridlerin genotipleri ekser lokuslarina gore heteroziqot veziyyetde olurlar Birinci nesilde hibridlerin heteroziqotlugu xususen heyvanlarda heyat qabiliyyetinin ve mehsuldarligin artmasina sebeb olur Heteroziqot orqanizmleri coxaldanda gelecek nesillerde heterozis effekti zeifleyir cunki populyasiyada ve yaxud cins ve sortlar arasinda heteroziqot ferdlerin sayi azalir homoziqot ferdlerin ise sayi coxalir Qeyd olunan kompleks faktorlar secme mutasiya prosesi tecrid genlerin dreyfi miqrasiya carpazlasma populyasiyanin strukturuna allellerin ve genotiplerin nisbetine oz tesirini gosterir Genlerin tarazligi pozulur populyasiyanin ferdlerinin fenotipik xususiyyetleri deyisir Belelikle populyasiyanin genetik strukturuna bir sira faktorlarin tesiri neticesinde onlarin formalasmasi prosesi gedir Populyasiya genetikasi esasinda alinan neticeler elementar tekamul hadiselerini anlamaq ucun muasir tekamul teliminin ayrilamz hissesi olub boyuk ehemiyyet kesb edir Mutasiya prosesinin tesiri Eger genler mutasiyaya ugramirsa populyasiyada onlarin tezliyinin nisbi olaraq daimi qalmasi mumkundur Lakin tekamulde irsi deyiskenliyin ilkin menbeyini mutasiyalar teskil edir Dogrudur gen tebietde nadir hallarda mutasiyaya ugrayir lakin genofondda coxlu miqdarda mutasiyalar bas vere biler Yeni mutant genin meydana gelmesi baslangic genin tezliyini deyisir Mes A geni mutasiyaya ugrayaraq a genine cevrile biler A a Bu qayda uzre bas veren her yeni mutasiya neticesinde populyasiya oz sabitliyini saxlaya bilmir Mutant genler orqanizme muxtelif tesir bagislaya biler onlar faydali zererli letal ve yaxud neytral ola biler Mutant genin populyasiyada ne derecede faydali ve yaxud zererli olmasini secme mueyyen edir Bu neticeni tebietde tebii secme seleksiya isinde suni secme mueyyen edir Deyismis geni dasiyan ferdler populyasiyada hem arta hem de azala biler Muxtelif mutant genlerin kompleks halda tesiri de orqanizmlerin uygunlasma derecesine tesir edir N P Dubinin 1934 1937 gostermisdir ki mutasiya prosesi ve orqa nizmlerin mutasiya qabiliyyeti populyasiya ucun adaptiv ehemiyyet kesb edir Muxtelif genlerin mutasiya tezliyi muxtelifdir Bezi genlerin tezliyi 102 ye catir yeni her 100 qametden birinde mutasiya bas verir Genetik tezyiq Gizli resessiv genlerin populyasiyada yayilmasi genetik tezyiqe getirir Bele hal bir terefden muhite uygunlasmaq ucun genetik deyiskenliyin gizli menbeyi kimi istifade olunur diger terefden menfi allellerin meydana gelmesi ferdlerin heyat qabiliyyetine ve dolluluyune tesir ederek adlarin muhite uygunlasmasini asagi salir ve populyasiyalarin sayini azaldir Genetik tezyiq uc cur olur Mutasion Tarazlasdirilmis KecidMutasion genetik tezyiq Mutasion tezyiq dominant allelin A resessiv allele a deyisilmesi neticesinde emele gelir yeni A a Bu prosess ne qeder cox bas verirse bir o qeder populyasiya a alleli ile zenginlesir Secme muhite uygunlasa bilmeyen homoziqot genotipleri aa cixdas ederek populyasiyanin resessiv allellerle zenginlesmesinin qarsisini alir Umumi genetik tezyiq ayri ayri lokuslarinn genetik tezyiqinin cemi esasinda yaranir Tarazlasdirilmis genetik tezyiq Tarazlasdirilmis genetik tezyiq esasen heteroziqot genotiplerin saxlanilmasi AB gt AA veBB ve bir de yuksek dominantliqla Aa gt AA sertlesir Belelikle tarazlasdirilmis genetik tezyiq AB ve Aa genotiplerinde heteroziqot ferdler muhit seraitine yuksek uygunlasma numayis ederek ferdlerin heyat qabiliyyetini artirirlar Kecid genetik tezyiq Kecid genetik tezyiq mueyyen seraitde adaptiv allel oz uygunlasma xususiyyetlerini zeifletmis olur lakin yeni allelin uygunlasma xususiyyeti hele adaptiv seviyyeye catmamis olur Bu zaman genetik tezyiq baslangic allelin hesabina yaradilir Suni secmede genetiik tezyiq musbet rol oynaya biler cunki o genetik deyiskenliyin menbeyi kimi muhitin yeni faktorlarina daha da yaxsi uygunlasdigina gore genotiplerin toplanmasina imkan verir Genlerin dreyfi Tesadufi faktorlarin tesiri neticesinde genlerin sixliginin deyisilmesi hadisesi genetik dreyf adlanir Bu xususi bir proses olaraq ferdlerin sayi mehdud olan tecrid olunmus populyasiyada musahide olunur Populyasiyanin olcusu ne qeder boyuk olarsa resessiv homoziqotlarin uze cixmasi ehtimali da bir o qeder az olur Hemcinin populyasiyanin olcusu kicildikce heteroziqotlarin gorusme ehtimali ve homoziqot resessiv formalarin artmasi coxalir Kicik populyasiyalarda tesadufi olaraq secme ziyanli genleri daha tez cixdas ederek faydali genleri toplayir Hemcinin kicik populyasiyalarda tesadufi olaraq ayri ayri genotiplerin artmasi ehtimali inbridinqin neticesinde coxalir Buna gore kicik populyasiyalarda secme isleri apararaq genlerin dreyfi menfi tesir gostere biler Bu hadiseni seleksiya isinde nezere almaq lazimdir MenbeS Q Hesenova A Q Qarayeva E H Qedimov M R Sefiyeva Genetika Ders vesaiti Sumqayit 2014 Sumqayit Dovlet Universiteti nesriIstinadlarhttp elibrary bsu az 110 N 40 pdf 2018 11 23 at the Wayback Machine