Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Piroliz (qədim yunan sözü olub, alov, istilik; parçalanma, dağılma deməkdir) – üzvi və bir çox qeyri-üzvi birləşmələrin termiki parçalanmasıdır. Dar mənada təbii üzvi maddələrin ağacın, neft məhsullarının və s. oksigen çatışmazlığı mühitində parçalanması, daha geniş mənada – yüksək temperatur təsirindən istənilən birləşmənin onu təşkil edən daha yüngül molekullara və ya kimyəvi elementlərə parçalanmasıdır. Məsələn, hidrogen tellur artıq OoC temperaturda hidrogenə və tellura parçalananır.
Giriş
Xammalın ( neft və onun fraksiyalarının) termiki piroliz prosesi – aşağı molekullu doymamış karbohidrogenlərin – olefinlərin (alkenlərin)-etilenin və propilenin əsas alınma üsuludur. Piroliz aparmaq üçün dünyada olan qurğuların güçü etilen istehsalı üzrə 113,0 mln. t/il və ya təxminən dünya istehsalının 100%-i və propilen üzrə 38,6 mln. t/il və ya dünya istehsalının 67%-i (propilen istehsalının qalan 30% katalitik krekinqin payına düşür. 3%-ə qədəri neft emalı zavodlarının qazlarından, əsasən zəif kokslaşdırma və visbrekinq prosesi zamanı çıxan qazlardan alınır) təşkil edir. Dünyada etilen və propilenin istifadəsinin orta illik artımı 4%-dən çoxdur. Etilenin və propilenin istehsalı ilə yanaşı neftin pirolizi – C4 fraksiyasının pirolizi və pirolizin maye maddələrindən benzolun qovulması zamanı ayrılan fraksiyaların reftifikasiyasından alınan divinil istehsalı üçün əsas mənbədir. Dünyada butadien istehsalının 80%-i və benzol istehsalının 39-%-i karbohidrogenlərin pirolizi vasitəsi ilə həyata keçirilir.
Pirolizin aparılma şəraiti və kimyəvi reaksiyalar
Sənaye miqyasında karbohidrogenlərin pirolizini 800-9000C temperaturda atmosfer təzyiqinə yaxın olan təzyiqdə (qızdırılan boruya girişdə - 0,3 MПa, borudan çıxışda – 0,1 MПa əlavə təzyiq) xammalın qızdırılan borudan (piroilanvari boru) keçmə müddəti 0,1-,5 san.-dir. Piroliz nəzəri cəhətdən kifayət qədər öyrənilməmişdir. Tədqiqatçıların böyük bir hissəsi göstərilən şəraitdə piroliz zamanı parçalanmanın zəncirvari sərbəst-radikal mexanizmi üzrə getməsi nəzəriyyəsinin tərəfdarıdır. Piroliz zamanı gedən reaksiyaları şərti olaraq birinci və ikinci reaksiyalara bölmək olar. Birinci reaksiyalar piroliz məhsllarının molekul kütləsinin azalması ilə gedir. Bu, əsasən, yüksək molekullu parafin və naften karbohidrogenlərinin kiçik molekul kütləli karbohidrogenlərə parçalanma reaksiyaları olub, qaz qarışığının həcminin artması ilə müşayiət olunur. Daha sonra ikinci reaksiyalar gedə bilər – kiçik molekullu doymamış karbohidrogenlərdən daha ağır molekullar sintez olunar. Bu reaksiyalar daha çox pirolizin sonrakı mərhələsində gedir.Reaksiya qarşısındakı molekulların molekul kütləsi artdıqça reaksiya kütləsində qazların həcmi azalır. Əsasən kondensləşmə, yarımkondensləşmə reaksiyaları nəticəsində naftalin, antrasen tipli aromatik, kondensləşmiş aromatik karbohidrogenlərin alınması termiki stabil aromatik birləşmələrin alınmasına gətirib çıxarır (eyni zamanda Dils-Alder reaksiyası üzrə). Eləcə də ikinci reaksiyalara molekulunda hidrogenin miqdarı az olan pasta şəkilli müxtəlif karbohidrogen qarışığının əmələ gəlmə reaksiyalarını da aid etmək olar. Reaksiyaların birinci və ikinci reaksiyalar kimi bölgüsü şərtidir. Belə ki, hər iki tip reaksiya eyni vaxtda gedir. Pirolizin ikinci reaksiyalarının sürətini azaltmaq üçün xammalı su buxarı ilə durulaşdırırlar. Nəticədə karbohidrogenlərin parsial təzyiqi azalır və le-Şatalye prinsipinə uyğun olaraq reaksiya zonasında təzyiqin azalması reaksiyasının molekul kütləsinin azalması istiqamətində getməsinə səbəb olur, başqa sözlə, həcmin artması ilə parçalanma məhsullarının – birinci reaksiya məhsullarının çıxımının artması təmin olunacaq. Piroliz prosesində su buxarının qatılığı son məhsuldan asılı olaraq seçilir. Belə ki, etilen, butilen, benzin almaq üçün buxarın xammala nisbəti adətən 0,3 : 1,0 0,4: 1,0 0,5: 1,0 kimi olur.
Ağacın pirolizi
Piroliz ağaçın yanmasının birinci mərhələsidir. Yanan odunda, budaqlarda, tonqalda hamıya tanış olan alov ağacın karbonunun yanmasından yox, pirolizin məhsulu olan uçucu qazların yanmasından əmələ gəlir. Ağacın pirolizi zamanı (450-5000C) çoxlu müxtəlif maddələr əmələ gəlir. Pirolizin qaz halında olan məhsullarının tərkibində daha çox qatılığa malik metil spirti (bu səbbədən metanolun köhnə adı “ağac spirti”dir), sirkə turşusu, aceton, benzol, furandır. Ağacın tam pirolizinin son məhsulu təmiz karbon (tərkibində qarışıq halda az miqdarda kalium, natrium, kalsium, maqnezium və dəmir oksidləri saxlayır) – ağac kömürüdür.
Hisə verilmə
Ağacın pirolizi prosesi əsasında müxtəlif qida məhsullarının hisə verilməsi aparılır. Daha düzgün olaraq bu proses qismən oksidləşmə və ya oksidləşdirici piroliz adlandırıla bilər, beləki proses məhdud miqdarda oksigen iştirakı ilə gedir. Sübut edilmişdir ki, hisə verilmənin bu üsulu insan orqanizmi üçün zərərlidir, çünki oksidləşdirici piroliz zamnı 3,4-benzpiren kimi kanserogen maddələr əmələ gəlir və qidaya düşür.
Zibilin və tullantıların pirolizi
Məişət tullantılarının piroliz vasitəsi ilə zərərsizləşdirilməsi layihələri mövcuddur. Şinlərin, plastik kütlələrin və digər üzvi tullantıların pirolizininin təşkilindəki çətinlik digər bərk materilalların termiki emalının texnologiyasından heç də fərlənməyən pirolizin texnologiyasından asılı deyil. Problem ondan ibarətdir ki, tullantıların çoxunda fosfor, xlor, kükürd var. Kükürd və fosfor oksidləşmiş halda uçucudur və ətraf mühitə zərər verir. Xlor pirolizin üzvi məhsulları ilə aktiv surətdə reaksiyaya girərək, davamlı zəhərli birləşmələr əmələ gətirir (məs.-dioksinlər). Bu birləşmələrin tüstüdən ayrılması çox bahalı prosesdir və onun öz çətinlikləri var. Avtomobillərin yeyilmiş şinlərinin istismardan çıxmış texniki-rezin məmulatların yenidən emalı problemi dünyanın bütün inkişaf etmiş ölkələri üçün böyük ekoloji və iqtisadi əhəmiyyətə malikdir. Təbii neft xammalının azalması ikinci dərəcəli mənbələrdən maksimal effektivlilklə istifadə etməyin vacib olduğunu diktə edir. Başqa sözlə, zibildən dağ yaratmaqdansa, istehsalatın yeni sahəsini yaratmaq olardı – tullantıların səmərəli emalı, şin və polimerlər qiymətli xammaldır.Onların aşağı temperaturlu piroliz (5000C-dək) metodu ilə emalı nəticəsində karbohidrogenlərin maye fraksiyası (sintetik neft) karbonlu qalıq (texniki karbon), metallokord və yanar qaz alınır. Eyni zamanda əgər 1 ton şini adi üsulla yandırsaq, atmosferə 270kq duda və 450 kq toksiki qaz atmış oluruq.
Eləcə də bax
Kokslaşdırma – maye və bərk yanacağın oksigensiz mühitdə qızdırlması ilə emalı prosesi (piroliz). Yanacağın parçalanması nəticəsində bərk məhsul – koks və uçucu məhsullar əmələ gəlir.
Mənbə
- Пиролиз углеводородного сырья [Текст] / Т. Н. Мухина, Н. Л. Барабанов, С. Е. Бабаш — М.: Химия, 1987. — 240 с.
- Global ethylene capacity increases slightly in 2006 [Ежегодный отчет] / D. N. Nakamura // Oil and Gas Journal. — 2007. — v. 105. — № 27.
- Кластер, зубы, хвосты / О. Ашпина, П. Степаненко // The Chemical Journal. — 2011. — май. — с.26—33.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Piroliz qedim yunan sozu olub alov istilik parcalanma dagilma demekdir uzvi ve bir cox qeyri uzvi birlesmelerin termiki parcalanmasidir Dar menada tebii uzvi maddelerin agacin neft mehsullarinin ve s oksigen catismazligi muhitinde parcalanmasi daha genis menada yuksek temperatur tesirinden istenilen birlesmenin onu teskil eden daha yungul molekullara ve ya kimyevi elementlere parcalanmasidir Meselen hidrogen tellur artiq OoC temperaturda hidrogene ve tellura parcalananir GirisXammalin neft ve onun fraksiyalarinin termiki piroliz prosesi asagi molekullu doymamis karbohidrogenlerin olefinlerin alkenlerin etilenin ve propilenin esas alinma usuludur Piroliz aparmaq ucun dunyada olan qurgularin gucu etilen istehsali uzre 113 0 mln t il ve ya texminen dunya istehsalinin 100 i ve propilen uzre 38 6 mln t il ve ya dunya istehsalinin 67 i propilen istehsalinin qalan 30 katalitik krekinqin payina dusur 3 e qederi neft emali zavodlarinin qazlarindan esasen zeif kokslasdirma ve visbrekinq prosesi zamani cixan qazlardan alinir teskil edir Dunyada etilen ve propilenin istifadesinin orta illik artimi 4 den coxdur Etilenin ve propilenin istehsali ile yanasi neftin pirolizi C4 fraksiyasinin pirolizi ve pirolizin maye maddelerinden benzolun qovulmasi zamani ayrilan fraksiyalarin reftifikasiyasindan alinan divinil istehsali ucun esas menbedir Dunyada butadien istehsalinin 80 i ve benzol istehsalinin 39 i karbohidrogenlerin pirolizi vasitesi ile heyata kecirilir Pirolizin aparilma seraiti ve kimyevi reaksiyalarSenaye miqyasinda karbohidrogenlerin pirolizini 800 9000C temperaturda atmosfer tezyiqine yaxin olan tezyiqde qizdirilan boruya girisde 0 3 MPa borudan cixisda 0 1 MPa elave tezyiq xammalin qizdirilan borudan piroilanvari boru kecme muddeti 0 1 5 san dir Piroliz nezeri cehetden kifayet qeder oyrenilmemisdir Tedqiqatcilarin boyuk bir hissesi gosterilen seraitde piroliz zamani parcalanmanin zencirvari serbest radikal mexanizmi uzre getmesi nezeriyyesinin terefdaridir Piroliz zamani geden reaksiyalari serti olaraq birinci ve ikinci reaksiyalara bolmek olar Birinci reaksiyalar piroliz mehsllarinin molekul kutlesinin azalmasi ile gedir Bu esasen yuksek molekullu parafin ve naften karbohidrogenlerinin kicik molekul kutleli karbohidrogenlere parcalanma reaksiyalari olub qaz qarisiginin hecminin artmasi ile musayiet olunur Daha sonra ikinci reaksiyalar gede biler kicik molekullu doymamis karbohidrogenlerden daha agir molekullar sintez olunar Bu reaksiyalar daha cox pirolizin sonraki merhelesinde gedir Reaksiya qarsisindaki molekullarin molekul kutlesi artdiqca reaksiya kutlesinde qazlarin hecmi azalir Esasen kondenslesme yarimkondenslesme reaksiyalari neticesinde naftalin antrasen tipli aromatik kondenslesmis aromatik karbohidrogenlerin alinmasi termiki stabil aromatik birlesmelerin alinmasina getirib cixarir eyni zamanda Dils Alder reaksiyasi uzre Elece de ikinci reaksiyalara molekulunda hidrogenin miqdari az olan pasta sekilli muxtelif karbohidrogen qarisiginin emele gelme reaksiyalarini da aid etmek olar Reaksiyalarin birinci ve ikinci reaksiyalar kimi bolgusu sertidir Bele ki her iki tip reaksiya eyni vaxtda gedir Pirolizin ikinci reaksiyalarinin suretini azaltmaq ucun xammali su buxari ile durulasdirirlar Neticede karbohidrogenlerin parsial tezyiqi azalir ve le Satalye prinsipine uygun olaraq reaksiya zonasinda tezyiqin azalmasi reaksiyasinin molekul kutlesinin azalmasi istiqametinde getmesine sebeb olur basqa sozle hecmin artmasi ile parcalanma mehsullarinin birinci reaksiya mehsullarinin ciximinin artmasi temin olunacaq Piroliz prosesinde su buxarinin qatiligi son mehsuldan asili olaraq secilir Bele ki etilen butilen benzin almaq ucun buxarin xammala nisbeti adeten 0 3 1 0 0 4 1 0 0 5 1 0 kimi olur Agacin piroliziPiroliz agacin yanmasinin birinci merhelesidir Yanan odunda budaqlarda tonqalda hamiya tanis olan alov agacin karbonunun yanmasindan yox pirolizin mehsulu olan ucucu qazlarin yanmasindan emele gelir Agacin pirolizi zamani 450 5000C coxlu muxtelif maddeler emele gelir Pirolizin qaz halinda olan mehsullarinin terkibinde daha cox qatiliga malik metil spirti bu sebbeden metanolun kohne adi agac spirti dir sirke tursusu aceton benzol furandir Agacin tam pirolizinin son mehsulu temiz karbon terkibinde qarisiq halda az miqdarda kalium natrium kalsium maqnezium ve demir oksidleri saxlayir agac komurudur Hise verilmeAgacin pirolizi prosesi esasinda muxtelif qida mehsullarinin hise verilmesi aparilir Daha duzgun olaraq bu proses qismen oksidlesme ve ya oksidlesdirici piroliz adlandirila biler beleki proses mehdud miqdarda oksigen istiraki ile gedir Subut edilmisdir ki hise verilmenin bu usulu insan orqanizmi ucun zererlidir cunki oksidlesdirici piroliz zamni 3 4 benzpiren kimi kanserogen maddeler emele gelir ve qidaya dusur Zibilin ve tullantilarin piroliziMeiset tullantilarinin piroliz vasitesi ile zerersizlesdirilmesi layiheleri movcuddur Sinlerin plastik kutlelerin ve diger uzvi tullantilarin pirolizininin teskilindeki cetinlik diger berk materilallarin termiki emalinin texnologiyasindan hec de ferlenmeyen pirolizin texnologiyasindan asili deyil Problem ondan ibaretdir ki tullantilarin coxunda fosfor xlor kukurd var Kukurd ve fosfor oksidlesmis halda ucucudur ve etraf muhite zerer verir Xlor pirolizin uzvi mehsullari ile aktiv suretde reaksiyaya girerek davamli zeherli birlesmeler emele getirir mes dioksinler Bu birlesmelerin tustuden ayrilmasi cox bahali prosesdir ve onun oz cetinlikleri var Avtomobillerin yeyilmis sinlerinin istismardan cixmis texniki rezin memulatlarin yeniden emali problemi dunyanin butun inkisaf etmis olkeleri ucun boyuk ekoloji ve iqtisadi ehemiyyete malikdir Tebii neft xammalinin azalmasi ikinci dereceli menbelerden maksimal effektivlilkle istifade etmeyin vacib oldugunu dikte edir Basqa sozle zibilden dag yaratmaqdansa istehsalatin yeni sahesini yaratmaq olardi tullantilarin semereli emali sin ve polimerler qiymetli xammaldir Onlarin asagi temperaturlu piroliz 5000C dek metodu ile emali neticesinde karbohidrogenlerin maye fraksiyasi sintetik neft karbonlu qaliq texniki karbon metallokord ve yanar qaz alinir Eyni zamanda eger 1 ton sini adi usulla yandirsaq atmosfere 270kq duda ve 450 kq toksiki qaz atmis oluruq Elece de baxKokslasdirma maye ve berk yanacagin oksigensiz muhitde qizdirlmasi ile emali prosesi piroliz Yanacagin parcalanmasi neticesinde berk mehsul koks ve ucucu mehsullar emele gelir MenbePiroliz uglevodorodnogo syrya Tekst T N Muhina N L Barabanov S E Babash M Himiya 1987 240 s Global ethylene capacity increases slightly in 2006 Ezhegodnyj otchet D N Nakamura Oil and Gas Journal 2007 v 105 27 Klaster zuby hvosty O Ashpina P Stepanenko The Chemical Journal 2011 maj s 26 33