Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Nqanasanlar (nqan. нгана́саны́) — Sibirdəki yerli Somoedlərə daxil olan xalq. Nqanasan (nanas, nanasan - insan) termini 1930-cu illərdə sovet dilçiləri tərəfindən bir çox şimal xalqlarına məlum olan "insan" sözünün endo-etnonim kimi səhv istifadə edilməsi nəticəsində ortaya çıxır.
 | |||
| Nqanasan ailəsi | |||
| Ümumi sayı | |||
|---|---|---|---|
| 700 (2012) | |||
| Yaşadığı ərazilər | |||
| |||
| Dili | |||
| Dini | |||
| Şamanizm, Provaslavlıq, | |||
| Qohum xalqlar | |||
Yaylması və sayları
Nqanasanlar Krasnoyarsk diyarının Taymır rayonunun şərqində və Dudinka şəhər administrasiyasına tabe olan ərazidə yaşayırlar. Nqanasanlar Avrasiyanın ən şimal xalqdır. 1940-1960-cı illərdə köçəri həyat tərzindən oturaq həyata keçid planının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq, keçmiş köçərilərin yaşadığı əsas yerlərdən cənubda, Dolqan etnik ərazisində Ust-Avam, Voloçanka, Novaya kəndləri salındı. Hal-hazırda Nnanasanların əksəriyyəti bu kəndlərdə cəmləşmişdir. Yalnız Dudıpta çayının yuxarı axınlarında tundrada ov və balıq ovu "nöqtələrində" təxminən 100 nəfər yarıköçəri həyat tərzi yaşayır.
Rusiyada əhali nqanasanların sayı 862 nəfərdir.
Rusiyada XX əsrdə Nqanasan əhalisinin artım dinamikası: 1929 - 867 nəf, 1959 - 748, 1970 - 953, 1979 - 867, 1989 - 1262, 2002 - 834, 2010 - 862. Bundan əlavə Ukraynada 44 nqanasan yaşayır (2001)
2010-cu ildə yaşayış məntəqələrində nqananların sayı:
- Volonçanka 266
- Ust-Avam 260
- Dudinka 100 (2002)
- Novaya 53
- Xatanqa 13
- Potapovo 10
- Levinskie Peski 7
- Jdanixa 7
- Novorıbnaya 5
- Sındasko 5
- Xeta 4
- Krestı 2
Rusiyaya birləşdirildikdən sonrakı tarixləri
Nqanasanların əcdadları təxminən 1618-1639-cu illərdə Rusiyaya tabe edildi. 1618-ci ildə Pyasid Samoyedləri yasak vergisi ödəməyə məcbur edildi. 1625-ci ildə Kuraklar və Vanyadlar, 1627-ci ildə tidrilər və taqların bir hissəsnə bu vergi tətbiq edildi.
Rus mənbələrinin verdiyi məlumata görə 1639-1664-cü illərdə Vanyadlar və Olenek çayı hövzəsində yayılmış Tunus Adyanları arasında bir neçə toqquşma qeydə aldı. 1666-cı ildə Avam Nqanasanların böyük bir üsyanı oldu. Bu üsyan zamanı otuzdan çox rus hərbçisi, iş adamı və dörd tunqulu öldürüldü.
1679-cu ildə Avam Nqanasanlar və eneslər (ruslarla ittifaqda), neneslər arasında son böyük qarşıdurma baş verdi. 1683-cü ildə Essey gölü sahilində vanyadların üsyanı oldu. Nəticədə 11 hərbçini və bir neçə iş adamı öldürüldü . Vanyadların başqa bir qiyamı 18-ci əsrin birinci yarısında qeydə alındı.Təbii çiçək Sonra nqnasanların tarixində 1907-1908-ci illərdə baş verən təbii çiçək epidemiyası istisna olmaqla, heç bir böyük hadisə qeydə alınmadı.
1921-ci ildə Sovet hakimiyyətinin ilk nümayəndələri nqanasanlarən görüşünə gəlmişdir. O vaxta qədər onlar artıq böyük maral çobanlarından ibarət bir təbəqə formalaşmışdı. 1925-ci ildə knyazların başçılıq etdiyi nqanasan klan idarələri 1931-ci ildə ərazi köçəri, daha sonra kənd Sovetləri tərəfindən dəyişdirilən sədrlərin rəhbərlik etdiyi klan məclislərinə çevrildi. 1928-ci ildə Avam qəbilə məclisi Avam və Taymır olaraq iki yerə bölündü. 1931-ci ildən bəri nqanasanlar Taymır Milli Dairəsinə daxil edildi.
1931 - 1938-ci illərdə nqanasanların kollektivləşməsi (1966-cı ildə bütün kolxozlar dövlət təsərrüfatlarına çevrildi) baş verdi. 1938-ci ildə ilk nqanasan ibtidai məktəbi açıldı.
1940-1960-cı illərdə köçəri həyat tərzindən oturaq həyata keçid planının həyata keçirilməsi ilə əlaqədar olaraq, keçmiş köçərilərin yaşadığı əsas yerlərdən cənubda, Dolqan etnik ərazisində Ust-Avam, Voloçanka, Novaya kəndləri salındı. Hal-hazırda Nnanasanların əksəriyyəti bu kəndlərdə cəmləşmişdir. Yalnız Dudıpta çayının yuxarı axınlarında tundrada ov və balıq ovu "nöqtələrində" təxminən 100 nəfər yarıköçəri həyat tərzi yaşayır.
Dil və tərkib
Ural dil ailəsinin Samodi dilləri qrupuna aid olan Nqanasan dilində danışırlar. 2010-cu il siyahıyaalınmasına görə, Rusiyadakı 862 nqanasandan 125-i nqanasan dilində danışır (14.5%). Rus dilini isə 851 (98.72%) nqanasan sərbəst bilir. Nqanasanlar iki qəbilədən - Avam (Ust-Avam və Voloçanka) və Vadeev (Novaya kəndi) - ibarətdir.
Adət-ənənələr
Etnoqrafik tədqiqatlara görə, qədim dövrlərdə nqanasanlar hava dəfn adətini tətbiq edirdilər.
İstinadlar
- (PDF). 2016-10-19 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
- Государственный комитет статистики Украины. Всеукраинская перепись населения 2001 года. "Распределение населения по национальности и родному языку". 2012-02-13 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2011-07-07.
- "Нганасанский язык". 2007-03-18 tarixində .
- "Нганасаны". 2012-02-19 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2009-08-29.
- . 2011-06-09 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
- . 2020-04-30 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
- "Административный центр и посёлки МО "Город Дудинка""". 2013-12-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-03.
- . 2019-07-12 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
- "Административный центр и посёлки МО «Сельское поселение Хатанга»". 2013-12-09 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-12-03.
- (PDF). 2017-03-12 tarixində orijinalından (PDF) arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2019-12-03.
- "Г. Ю. Ситнянский, О ПРОИСХОЖДЕНИИ ДРЕВНЕГО КИРГИЗСКОГО ПОГРЕБАЛЬНОГО ОБРЯДА.Печатная версия://Среднеазиатский этнографический сборник. Выпуск IV.М.,2001.С.175-180". 2012-06-22 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2012-06-19.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Nqanasanlar nqan ngana sany Sibirdeki yerli Somoedlere daxil olan xalq Nqanasan nanas nanasan insan termini 1930 cu illerde sovet dilcileri terefinden bir cox simal xalqlarina melum olan insan sozunun endo etnonim kimi sehv istifade edilmesi neticesinde ortaya cixir Nqanasanlar Nqanasan ailesiUmumi sayi700 2012 Yasadigi erazilerRusiya 862 2010 Ukrayna 44 2001 Qazaxistan 2DiliNqanasan diliDiniSamanizm Provaslavliq Qohum xalqlarenesler nenler selkuplar Yaylmasi ve saylariNqanasanlar Krasnoyarsk diyarinin Taymir rayonunun serqinde ve Dudinka seher administrasiyasina tabe olan erazide yasayirlar Nqanasanlar Avrasiyanin en simal xalqdir 1940 1960 ci illerde koceri heyat terzinden oturaq heyata kecid planinin heyata kecirilmesi ile elaqedar olaraq kecmis kocerilerin yasadigi esas yerlerden cenubda Dolqan etnik erazisinde Ust Avam Volocanka Novaya kendleri salindi Hal hazirda Nnanasanlarin ekseriyyeti bu kendlerde cemlesmisdir Yalniz Dudipta cayinin yuxari axinlarinda tundrada ov ve baliq ovu noqtelerinde texminen 100 nefer yarikoceri heyat terzi yasayir Rusiyada ehali nqanasanlarin sayi 862 neferdir Rusiyada XX esrde Nqanasan ehalisinin artim dinamikasi 1929 867 nef 1959 748 1970 953 1979 867 1989 1262 2002 834 2010 862 Bundan elave Ukraynada 44 nqanasan yasayir 2001 2010 cu ilde yasayis menteqelerinde nqananlarin sayi Krasnoyarsk diyari Voloncanka 266 Ust Avam 260 Dudinka 100 2002 Novaya 53 Xatanqa 13 Potapovo 10 Levinskie Peski 7 Jdanixa 7 Novoribnaya 5 Sindasko 5 Xeta 4 Kresti 2 Moskva 2 Sankt Peterburq 1Rusiyaya birlesdirildikden sonraki tarixleriNqanasanlarin ecdadlari texminen 1618 1639 cu illerde Rusiyaya tabe edildi 1618 ci ilde Pyasid Samoyedleri yasak vergisi odemeye mecbur edildi 1625 ci ilde Kuraklar ve Vanyadlar 1627 ci ilde tidriler ve taqlarin bir hissesne bu vergi tetbiq edildi Rus menbelerinin verdiyi melumata gore 1639 1664 cu illerde Vanyadlar ve Olenek cayi hovzesinde yayilmis Tunus Adyanlari arasinda bir nece toqqusma qeyde aldi 1666 ci ilde Avam Nqanasanlarin boyuk bir usyani oldu Bu usyan zamani otuzdan cox rus herbcisi is adami ve dord tunqulu olduruldu 1679 cu ilde Avam Nqanasanlar ve enesler ruslarla ittifaqda nenesler arasinda son boyuk qarsidurma bas verdi 1683 cu ilde Essey golu sahilinde vanyadlarin usyani oldu Neticede 11 herbcini ve bir nece is adami olduruldu Vanyadlarin basqa bir qiyami 18 ci esrin birinci yarisinda qeyde alindi Tebii cicek Sonra nqnasanlarin tarixinde 1907 1908 ci illerde bas veren tebii cicek epidemiyasi istisna olmaqla hec bir boyuk hadise qeyde alinmadi 1921 ci ilde Sovet hakimiyyetinin ilk numayendeleri nqanasanlaren gorusune gelmisdir O vaxta qeder onlar artiq boyuk maral cobanlarindan ibaret bir tebeqe formalasmisdi 1925 ci ilde knyazlarin basciliq etdiyi nqanasan klan idareleri 1931 ci ilde erazi koceri daha sonra kend Sovetleri terefinden deyisdirilen sedrlerin rehberlik etdiyi klan meclislerine cevrildi 1928 ci ilde Avam qebile meclisi Avam ve Taymir olaraq iki yere bolundu 1931 ci ilden beri nqanasanlar Taymir Milli Dairesine daxil edildi 1931 1938 ci illerde nqanasanlarin kollektivlesmesi 1966 ci ilde butun kolxozlar dovlet teserrufatlarina cevrildi bas verdi 1938 ci ilde ilk nqanasan ibtidai mektebi acildi 1940 1960 ci illerde koceri heyat terzinden oturaq heyata kecid planinin heyata kecirilmesi ile elaqedar olaraq kecmis kocerilerin yasadigi esas yerlerden cenubda Dolqan etnik erazisinde Ust Avam Volocanka Novaya kendleri salindi Hal hazirda Nnanasanlarin ekseriyyeti bu kendlerde cemlesmisdir Yalniz Dudipta cayinin yuxari axinlarinda tundrada ov ve baliq ovu noqtelerinde texminen 100 nefer yarikoceri heyat terzi yasayir Dil ve terkibUral dil ailesinin Samodi dilleri qrupuna aid olan Nqanasan dilinde danisirlar 2010 cu il siyahiyaalinmasina gore Rusiyadaki 862 nqanasandan 125 i nqanasan dilinde danisir 14 5 Rus dilini ise 851 98 72 nqanasan serbest bilir Nqanasanlar iki qebileden Avam Ust Avam ve Volocanka ve Vadeev Novaya kendi ibaretdir Adet enenelerEtnoqrafik tedqiqatlara gore qedim dovrlerde nqanasanlar hava defn adetini tetbiq edirdiler Istinadlar PDF 2016 10 19 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 12 03 Gosudarstvennyj komitet statistiki Ukrainy Vseukrainskaya perepis naseleniya 2001 goda Raspredelenie naseleniya po nacionalnosti i rodnomu yazyku 2012 02 13 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2011 07 07 Nganasanskij yazyk 2007 03 18 tarixinde Nganasany 2012 02 19 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2009 08 29 2011 06 09 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 12 03 2020 04 30 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 12 03 Administrativnyj centr i posyolki MO Gorod Dudinka 2013 12 09 tarixinde Istifade tarixi 2019 12 03 2019 07 12 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 12 03 Administrativnyj centr i posyolki MO Selskoe poselenie Hatanga 2013 12 09 tarixinde Istifade tarixi 2019 12 03 PDF 2017 03 12 tarixinde orijinalindan PDF arxivlesdirilib Istifade tarixi 2019 12 03 G Yu Sitnyanskij O PROISHOZhDENII DREVNEGO KIRGIZSKOGO POGREBALNOGO OBRYaDA Pechatnaya versiya Sredneaziatskij etnograficheskij sbornik Vypusk IV M 2001 S 175 180 2012 06 22 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2012 06 19