Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Neyromediator — bioloji fəal maddələr
Neyromediatorlar
Neyrotransmitterlər (vasitəçilər) bioloji fəal maddələr olub, elektrokimyəvi impulsun neyronlararası sinaptik boşluq vasitəsilə sinir hüceyrəsindən, eləcə də neyronlardan əzələ toxumasına və ya vəz hüceyrələrinə ötürülməsində iştirak edirlər. Presinaptik sinir liflərinin uclarına daxil olan sinir impulsları mediatorun sinaptik yarığa ifraz olunmasına səbəb olur. Mediator molekulları hüceyrə membranının spesifik reseptor zülalları ilə reaksiyaya girərək ionların transmembran axınını dəyişir , bununla da membranın depolyarizasiya olunmasına və təsir potensialının yaranmasına gətirib çıxarır.
Neyromediatorlaən təsnifati
Amin turşuları
- QABA (qamma amino yağ turşusu) – İnsan və onurğalı heyvanlarda mərkəzi sinir sisteminin mühüm ləngidici neyromediatorudur.
- Qlisin- neyromediator amin turşusu kimi iki cür (ikitərəfli) təsir göstərir. Qlisin reseptorları baş və onurğa beyinlərinin bir çox sahələrində mövcuddur. Qlisin reseptorlarla birləşərək neyronlara "ləngidici "təsir göstərir, neyronlardan qlutamat kimi "oyandırıcı" amin turşularının ifraz olunmasını azaldır və QABQ-nın isə ifraz olunmasını artırır. Qlisin həmçinin də NMDA- reseptorlarının spesifik sahələri ilə birləşərək siqnalın qlutamat və aspartat neyrotransmitterlərindən ötürülməsinə imkan verir. Onurğa beynində qlisinin motoneyronların fəaliyyətinin ləngidilməsinə kömək etməsi ondan nevroloji praktikada yüksək əzələ tonusunu aradan qaldırmaq üçün istifadə edilməsinə imkan verir.
- Qlutamin turşusu (qlutamat) –onurğalı heyvanların sinir sistemində, beyincik və onurğa beyin neyronlarında ən çox yayılmış oyandıricı neyrotransmitterdir.
- Asparagin turşusu (asparaginat)- baş beyin qabığı neyronlarında oyandıricı neyromediatordur.
- Katexolaminlər
Digər monoaminlər
- Serotonin MSS-də neyromediator rolunu oynayır. Serotoninergik neyronlar beyin sütununda, varol körpüsündə və tikiş nüvələrində yerləşir. Körpüdən onurğa beyninə enən proyeksiyalar gedir. Tikiş nüvələrindən beyinciyə, limbik sistemə, bazal qanqlilərinə və beyin qabığına qalxan proyeksiyalar daxil olur. Tikiş nüvəsinin dorzal və medial nüvələrindən bir-birindən morfoloji, elektrofizioloji, innervasiya hədəflərinə görə və bəzi agentlərə qarşı , məs. metafetaminə qarşı həssaslığı ilə fərqlənən aksonlar çıxır.
- Histamin MSS-də histamin neyromediatoru (neyromodulyator) rolunu oynayır. Histaminin bəzi lipofil antaqonistlərinin (hematoensefa baryerdən keçən histaminə qarşı preparatlar, məs. dimedrol) sedativ təsiri mərkəzi histamin reseptorlarının blokadaedici təsiri ilə əlaqədardır.
Digər nümayəndələri
- Asetilxolin
Sinir-əzələ ötürməsində iştirak edir, həm də xolin törəməli neyromediatorlar içərisində yeganə olan asetilxolin parasimpatik sinir sistemində əsas neyromediator hesab edilir. [1][2]• Anandamid– ağrı, depressiya, iştahın yaranması mexanizmlərində, yaddaş problemlərində, reproduktiv funksiyaların zəifləməsində iştirak edən neyrotransmitter və neyrotənzimləyicidir. O, həmçinin də işemiyanın qeyri- .müntəzəm (aritmogen) təsirinə və reperfuziyaya qarşı ürəyin müqavimətini artırır.
- ATF(adenozintrifosfat)
neyromediator kimi — rolu məlum deyildir. Vazoaktiv intestinal peptid (VİP) —) neyromediator kimi — rolu Taurin – sinaptik ötürməni ləngidən də neyromediator amin turşusu rolunu oynayır. Qıcolmaya qarşı (Qıcolma əleyhinə) fəallığa malikdir. Həmçinin də kardiotrop təsirə malikdir.
- Triptamin Məməli heyvanların baş beynində neyromediator və neyrotransmitter rolu oynadıöı güman olunur.
Endokannabinoidlər
Hüceyrəarası siqnalizatorlar rolunda asetilxolin, dofamin kimi transmitter monoaminlərə oxşasa da bir çox cəhətdən onlardan fərqlənir. Belə ki, onlar retroqrad siqnalizasiyadan (postsinaptik membrandan ifraz olunurlar və presinaptik membrana təsir göstərirrlər) istifadə edirlər. Bundan əlavə, endokannabinoidlər suda həll olmayan lipofil molekullardır. Onlar qovuqcuqlarda saxlanılmır. Hüceyrə membranının tərkibinə daxil olan ikiqat qatın ayrılmaz tərkib hissəsi kimi mövcuddur. Ehtimala görə, yalnız "ehtiyac yarandıqda" sintez olunurlar, gələcək mərhələlərdə istifadə olunmaq üçün ehtiyat şəklində saxlanılmır.
- N- asetilaspartipqlutamat (NAAG)
Məməli heyvanların sinir sistemində yayılma dərəcəsinə görə üçüncü yerdə duran mediatordur. Neyromediatorlara xas olan bütün xassələrə malikdir: neyron və sinaptik qovuqlarda toplanır, təsir potensialı yarandıqdan sonra kalsium ionlarının təsiri altında akson uclarından ayrılır. Hüceyrə xaricində peptidazların köməyi ilə hidrolizəməruz qalır. II qrup metabotrop qlutamat reseptorlarının aqonisti kimi , xüsusilə də mGluR3 reseptoru kimi təsir göstərirl.. Sinaptik yarıqda NAAG- peptidazalarla(GCPII, GCPIII) ilkin maddələrə — NAA və qlutamata parçalanir: Bundan əlavə, yağ turşularının bəzi törəmələrinin də (eykozanoidlər və araxidon turşusu), bəzi purin və pirimidinlərin (məs. adenin), eləcə də ATF –nın neyromediator (və ya neyromodulyator) xassəsinə malik olması göstərilir.
Neyromediatorlarin təsiri
Neyromediatorlar da hormonlar kimi ilkin vasitəçilərdir, lakin onların azad olması və kimyəvi sinapslarda təsir mexanizmi hormonlardan fərqlidir. Presinaptik hüceyrədə içərisində neyromediator olan vezikulalar lokal olaraq onları sinaptik yarığa ifraz edirlər. Azad olmuş neyromediator sinaptik yarıqdan keçərək postsinaptik yarıqda yerləşən reseptorlarla birləşir. Diffuziya zəif sürətli proses olsa da, pre- və postsinaptik membranları ayıran olduqca qısa məsafəni (0,1mkm və ya daha az) keçmək kifayət qədər sürətlə baş verir və siqnalın neyronlar arasında və ya neyron-əzələ arasında sürətlə ötürülməsinə imkan verir. Daha sonra neyromediator inaktivasiya olunur. Neyromediatorların inaktivasiyası yaranır iki yoll baş verir- dezaminləşmə və metilləşmə.
Katexolaminlər
Oyandıricı neyromediatordlar qrupuna aid olsa da, sinaptik ötürmədə bradikanin, vazopressin, karnozin, neyrotenzin , xolesistokinin mediatorları kimi onun rolu məlum deyildir. Noradrenalin- mühüm "oyaqlıq mediatorlar"ından biridir. Noradrenergik proyeksiyalar qalxan fəallaşdırıcı retikulyar sistemdə iştirak edirlər. O, həm beyin sütununun mavi cisminin (locus coeruleus), həm də simpatik sinir sisteminin uclarının mediatorudur. Noradrenergik neyronlarin sayi MSS-də çox olmasa da (bir neçə min) baş beyində çox geniş innervasiya sahəsinə malikdir.
Digər monoaminlər
- Serotonin MSS-də neyromediator rolunu oynayır. Serotoninergik neyronlar beyin sütununda, varol körpüsündə və tikiş nüvələrində yerləşir. Körpüdən onurğa beyninə enən proyeksiyalar gedir. Tikiş nüvələrindən beyinciyə, limbik sistemə, bazal qanqlilərinə və beyin qabığına qalxan proyeksiyalar daxil olur. Tikiş nüvəsinin dorzal və medial nüvələrindən bir-birindən morfoloji, elektrofizioloji, innervasiya hədəflərinə görə və bəzi agentlərə qarşı , məs. metafetaminə qarşı həssaslığı ilə fərqlənən aksonlar çıxır. Histamin -MSS-də histamin neyromediatoru (neyromodulyator) rolunu oynayır. Histaminin bəzi lipofil antaqonistlərinin (hematoensefa baryerdən keçən histaminə qarşı preparatlar, məs. dimedrol)) sedativtəsiri mərkəzi histamin reseptorlarının blokadaedici təsiri ilə əlaqədardır.
İstinadlar
- Сидоров А. В. Физиология межклеточной коммуникации. — Минск: БГУ, 2008. — 215 с. — .
- Campbell N. A., Reece J. B., Urry L. A. e. a. Biology. 9th ed. — Benjamin Cummings, 2011. — 1263 p. — .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Neyromediator bioloji feal maddelerSinapsin sxemiNeyromediatorlarNeyrotransmitterler vasiteciler bioloji feal maddeler olub elektrokimyevi impulsun neyronlararasi sinaptik bosluq vasitesile sinir huceyresinden elece de neyronlardan ezele toxumasina ve ya vez huceyrelerine oturulmesinde istirak edirler Presinaptik sinir liflerinin uclarina daxil olan sinir impulslari mediatorun sinaptik yariga ifraz olunmasina sebeb olur Mediator molekullari huceyre membraninin spesifik reseptor zulallari ile reaksiyaya girerek ionlarin transmembran axinini deyisir bununla da membranin depolyarizasiya olunmasina ve tesir potensialinin yaranmasina getirib cixarir Neyromediatorlaen tesnifati Amin tursulari QABA qamma amino yag tursusu Insan ve onurgali heyvanlarda merkezi sinir sisteminin muhum lengidici neyromediatorudur Qlisin neyromediator amin tursusu kimi iki cur ikiterefli tesir gosterir Qlisin reseptorlari bas ve onurga beyinlerinin bir cox sahelerinde movcuddur Qlisin reseptorlarla birleserek neyronlara lengidici tesir gosterir neyronlardan qlutamat kimi oyandirici amin tursularinin ifraz olunmasini azaldir ve QABQ nin ise ifraz olunmasini artirir Qlisin hemcinin de NMDA reseptorlarinin spesifik saheleri ile birleserek siqnalin qlutamat ve aspartat neyrotransmitterlerinden oturulmesine imkan verir Onurga beyninde qlisinin motoneyronlarin fealiyyetinin lengidilmesine komek etmesi ondan nevroloji praktikada yuksek ezele tonusunu aradan qaldirmaq ucun istifade edilmesine imkan verir Qlutamin tursusu qlutamat onurgali heyvanlarin sinir sisteminde beyincik ve onurga beyin neyronlarinda en cox yayilmis oyandirici neyrotransmitterdir Asparagin tursusu asparaginat bas beyin qabigi neyronlarinda oyandirici neyromediatordur KatexolaminlerDiger monoaminler Serotonin MSS de neyromediator rolunu oynayir Serotoninergik neyronlar beyin sutununda varol korpusunde ve tikis nuvelerinde yerlesir Korpuden onurga beynine enen proyeksiyalar gedir Tikis nuvelerinden beyinciye limbik sisteme bazal qanqlilerine ve beyin qabigina qalxan proyeksiyalar daxil olur Tikis nuvesinin dorzal ve medial nuvelerinden bir birinden morfoloji elektrofizioloji innervasiya hedeflerine gore ve bezi agentlere qarsi mes metafetamine qarsi hessasligi ile ferqlenen aksonlar cixir Histamin MSS de histamin neyromediatoru neyromodulyator rolunu oynayir Histaminin bezi lipofil antaqonistlerinin hematoensefa baryerden kecen histamine qarsi preparatlar mes dimedrol sedativ tesiri merkezi histamin reseptorlarinin blokadaedici tesiri ile elaqedardir Diger numayendeleri Asetilxolin Sinir ezele oturmesinde istirak edir hem de xolin toremeli neyromediatorlar icerisinde yegane olan asetilxolin parasimpatik sinir sisteminde esas neyromediator hesab edilir 1 2 Anandamid agri depressiya istahin yaranmasi mexanizmlerinde yaddas problemlerinde reproduktiv funksiyalarin zeiflemesinde istirak eden neyrotransmitter ve neyrotenzimleyicidir O hemcinin de isemiyanin qeyri muntezem aritmogen tesirine ve reperfuziyaya qarsi ureyin muqavimetini artirir ATF adenozintrifosfat neyromediator kimi rolu melum deyildir Vazoaktiv intestinal peptid VIP neyromediator kimi rolu Taurin sinaptik oturmeni lengiden de neyromediator amin tursusu rolunu oynayir Qicolmaya qarsi Qicolma eleyhine fealliga malikdir Hemcinin de kardiotrop tesire malikdir Triptamin Memeli heyvanlarin bas beyninde neyromediator ve neyrotransmitter rolu oynadioi guman olunur Endokannabinoidler Huceyrearasi siqnalizatorlar rolunda asetilxolin dofamin kimi transmitter monoaminlere oxsasa da bir cox cehetden onlardan ferqlenir Bele ki onlar retroqrad siqnalizasiyadan postsinaptik membrandan ifraz olunurlar ve presinaptik membrana tesir gosterirrler istifade edirler Bundan elave endokannabinoidler suda hell olmayan lipofil molekullardir Onlar qovuqcuqlarda saxlanilmir Huceyre membraninin terkibine daxil olan ikiqat qatin ayrilmaz terkib hissesi kimi movcuddur Ehtimala gore yalniz ehtiyac yarandiqda sintez olunurlar gelecek merhelelerde istifade olunmaq ucun ehtiyat seklinde saxlanilmir N asetilaspartipqlutamat NAAG Memeli heyvanlarin sinir sisteminde yayilma derecesine gore ucuncu yerde duran mediatordur Neyromediatorlara xas olan butun xasselere malikdir neyron ve sinaptik qovuqlarda toplanir tesir potensiali yarandiqdan sonra kalsium ionlarinin tesiri altinda akson uclarindan ayrilir Huceyre xaricinde peptidazlarin komeyi ile hidrolizemeruz qalir II qrup metabotrop qlutamat reseptorlarinin aqonisti kimi xususile de mGluR3 reseptoru kimi tesir gosterirl Sinaptik yariqda NAAG peptidazalarla GCPII GCPIII ilkin maddelere NAA ve qlutamata parcalanir Bundan elave yag tursularinin bezi toremelerinin de eykozanoidler ve araxidon tursusu bezi purin ve pirimidinlerin mes adenin elece de ATF nin neyromediator ve ya neyromodulyator xassesine malik olmasi gosterilir Neyromediatorlarin tesiri Neyromediatorlar da hormonlar kimi ilkin vasitecilerdir lakin onlarin azad olmasi ve kimyevi sinapslarda tesir mexanizmi hormonlardan ferqlidir Presinaptik huceyrede icerisinde neyromediator olan vezikulalar lokal olaraq onlari sinaptik yariga ifraz edirler Azad olmus neyromediator sinaptik yariqdan kecerek postsinaptik yariqda yerlesen reseptorlarla birlesir Diffuziya zeif suretli proses olsa da pre ve postsinaptik membranlari ayiran olduqca qisa mesafeni 0 1mkm ve ya daha az kecmek kifayet qeder suretle bas verir ve siqnalin neyronlar arasinda ve ya neyron ezele arasinda suretle oturulmesine imkan verir Daha sonra neyromediator inaktivasiya olunur Neyromediatorlarin inaktivasiyasi yaranir iki yoll bas verir dezaminlesme ve metillesme Katexolaminler Adrenalin Oyandirici neyromediatordlar qrupuna aid olsa da sinaptik oturmede bradikanin vazopressin karnozin neyrotenzin xolesistokinin mediatorlari kimi onun rolu melum deyildir Noradrenalin muhum oyaqliq mediatorlar indan biridir Noradrenergik proyeksiyalar qalxan feallasdirici retikulyar sistemde istirak edirler O hem beyin sutununun mavi cisminin locus coeruleus hem de simpatik sinir sisteminin uclarinin mediatorudur Noradrenergik neyronlarin sayi MSS de cox olmasa da bir nece min bas beyinde cox genis innervasiya sahesine malikdir Diger monoaminler Serotonin MSS de neyromediator rolunu oynayir Serotoninergik neyronlar beyin sutununda varol korpusunde ve tikis nuvelerinde yerlesir Korpuden onurga beynine enen proyeksiyalar gedir Tikis nuvelerinden beyinciye limbik sisteme bazal qanqlilerine ve beyin qabigina qalxan proyeksiyalar daxil olur Tikis nuvesinin dorzal ve medial nuvelerinden bir birinden morfoloji elektrofizioloji innervasiya hedeflerine gore ve bezi agentlere qarsi mes metafetamine qarsi hessasligi ile ferqlenen aksonlar cixir Histamin MSS de histamin neyromediatoru neyromodulyator rolunu oynayir Histaminin bezi lipofil antaqonistlerinin hematoensefa baryerden kecen histamine qarsi preparatlar mes dimedrol sedativtesiri merkezi histamin reseptorlarinin blokadaedici tesiri ile elaqedardir Istinadlar Sidorov A V Fiziologiya mezhkletochnoj kommunikacii Minsk BGU 2008 215 s ISBN 978 985 485 812 8 Campbell N A Reece J B Urry L A e a Biology 9th ed Benjamin Cummings 2011 1263 p ISBN 978 0 321 55823 7