Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Mərkəzi Afrika ekspedisiyası — 1898-ci ildə Seneqaldan başlayan Fransa hərbi ekspedisiyası. Ekspedisiyanın məqsədi Çad gölü hövzəsini fəth etmək və Qərbi Afrikadakı bütün Fransa ərazilərini birləşdirmək idi. Eyni zamanda, Furo-Lami ekspedisiyası bu regiona şimaldan, Gentil ekspedisiyası isə cənubdan hərəkət etmişdir.
Zəmin
Ekspedisiya 1898-ci ilin noyabrında Dakardan başlamışdır. Ekspedisiyanın marşrutu Fransa Sudanından keçirdi. Ekspedisiya 50 Seneqal tiralyeri, 20 spahi, 30 tərcüməçi, həmçinin 400 köməkçi heyət və 800 yükdaşıyandan ibarət idi. Ekspedisiyaya doqquz avropalı zabit rəhbərlik edirdi. Onlar kapitan Pol Vule, onun adyutantı Jülyen Şanuen, artilleriya leytenantı , leytenant Lüi Peto, dəniz piyadalarının leytenantı Mark Palye, həmçinin daha başqa tibb işçisi və üç komandir idi. Ekspedisiya tüfəng, pulemyot və artilleriya ilə yaxşı silahlanmışdı. Vule və Şanuen ekspedisiyadan iki il əvvəl fəthində iştirak etmişdir və Afrikada döyüşmək təcrübəsinə sahib idilər.
Ekspedisiya Pol Vulenin ideyası idi. O, müstəmləkələr üzrə nazir ilə xarici işlər naziri Anoto Qabriel arasındakı ixtilaf, eləcə də Fransa siyasətçilərinin bütün diqqətinin Dreyfus işinə yönəlməsinə baxmayaraq, ekspedisiyanı təşkil edə bilmişdir. Adyutant Jülyen Şanuenin müdafiə naziri olan general Şarl Şanuenin oğlu olması bunda rol oynamışdır. Vulenin qarşısına qoyduğu vəzifə Niger çayı ilə Çad gölü arasındakı ərazini tədqiq etmək və onu Fransanın himayəsi altına vermək idi. Müstəmləkə katibi Pol Vuleyə demişdir ki, o, "nə marşrutla bağlı, nə də yerli başçıların davranışı ilə bağlı heç bir göstəriş vermək niyyətində deyil".
Ekspedisiya
Parçalanma
Ekspedisiya Nigerdəki Kulikoroya çatan zaman parçalanmışdır. Şanuen ekspedisiyanın əksəriyyətinə qurudan rəhbərlik etmiş və Vule qalan heyət ilə çay boyunca səyahət edərək çatmışdır. Burada podpolkovnik onun əmrinə daha 70 Seneqal tiralyeri və 20 spahi vermişdir. Böyük miqyasda olan heyətini qida ilə təmin etməkdə çətinlik çəkən Şanuen yol boyu yerləşən kəndləri qarət etməyə başlamış və qaçmağa çalışan hər kəsə atəş açmağı əmr etmişdir. Bütün çətinliklərlə yanaşı, dizenteriya epidemiyası da baş qaldırmışdır. Odur ki, ekspedisiyanın ikinci ayının sonuna qədər 148 yükdaşıyan dizenteriyadan vəfat etmişdir.
1899-cu ilin yanvarında Vule və Şanuenin qüvvələri Nigerin ən şərqindəki Fransa postu olan Sedə birləşmişdir. Bu nöqtədə ekspedisiyada təxminən 2 min adam var idi. Bu həcmdəki heyətə qida çatdırmaq mümkün deyildi və buna görə də Fransanın nəzarətində olan ərazidə olmasına baxmayaraq, Vulenin qoşunları soyunğuluq, qətliam və təcavüzə əl atmışdır.
Döyüşmək qərarına gələn azsaylı yerlilərdən biri uzun müddət islamlaşan regionda yaşayan Əzna bütpərəst tayfasının başçısı sehrbaz-kraliça Sarrauniya idi. Ekspedisiyanın yolunu bağlamaq qərarına gələn Sarrauniya Vuleyə təhqirlərlə dolu təxribatçı məktub yazmışdır. Fransızlar çağırışı qəbul etmiş və 15 aprel 1899-cu ildə Sarrauniyanın qüvvələrini cəmləşdirdiyi Luqu və Tuqana kəndlərinə doğru yola düşmüşdür. Fransızlar güclü müqavimətlə qarşılaşmış, lakin nəticədə uğur qazanmış və Əzna tayfasını ərazidən qaçmağa məcbur etmişdir.
Parisdə qalmaqal
1899-cu ilin yanvarında leytenant Peto Vuleyə baş verənlərdən artıq bezdiyini bildirmiş və ekspedisiyanı tərk etmişdir. Buna cavab olaraq, 29 yanvar 1899-cu ildə Vule onu "intizam və ruh yüksəkliyinə malik olmadığı üçün" vəzifəsindən azad etmişdir. Fevralın 15-də Peto Fransaya məktub göndərmiş və Vule ilə Şanuenin törətdiyi cinayətləri ətraflı təsvir etmişdir. Məktub müstəmləkə nazirinə çatmışdır və 20 aprel 1899-cu ildə Fransa Sudanının qubernatoru polkovnik Vimar Vule ilə Şanuenin həbs edilməsi haqqında əmr göndərmişdir. Əmri qubernatoru Klobb icra etməli və ardınca ekspedisiyanın başçılığına gəlməli idi. Klobb dərhal Timbuktunu tərk etmişdir və özü ilə 50 Seneqal tiralyerini götürmüş, leytenant Oktav Menyeni ikinci komandan təyin etmişdir. Yol boyu Klobb yerli əhalinin artan müqaviməti ilə qarşılaşmışdır. Bu vaxt Vole əhalisini qıraraq Fransanın müstəmləkəçilik tarixindəki ən böyük qırğınlardan birini törətmişdir.
Vulenin qiyamı
Klobb yandırılmış kəndlərdən və qırılmış insanlardan, asılmış qadınlardan və dirəkdə qızardılmış uşaqlardan təşkil olunmuş ekspedisiyanın izinə düşmüşdür. 10 iyul 1899-cu ildə təxminən 2,000 kilometr (1,200 mil) yol qət edərək Damanqaraya çatmış və burada yerli sakinlərdən Vule və onun adamlarının cəmi bir neçə saat irəlidə olduğu barədə məlumat almışdır. Klobb afrikalı serjantını yanında iki əsgər ilə birlikdə Vulenin yanına göndərmişdir və məlumat vermişdir ki, Vule dərhal təslim olmalı və Fransaya qayıtmalıdır. Vule cavab vermişdir ki, Klobbun 50 silahı varsa, onun da 600 silahı var və yaxınlaşdığı halda dərhal onları işə salacaq. Vule və Şanuen digər zabitlərə Klobbun məktubu barədə məlumat verməmiş və ertəsi gün onları yeni basqınlara göndərmişdir. İyulun 13-də sonuncu qətliam törədilmişdir. Kəndlilərdən birinin Vulenin əsgərlərindən ikisini öldürməsinə cavab olaraq o, 150 qadın və uşağı öldürmüşdür. Həmin axşam Vule Klobba ikinci məktub yazmış və ondan uzaq durmağı təkid etmişdir.
Klobb digər zabitlərin və ya əsgərlərin bir zabiti öldürəcəyinə və ya onun öldürülməsinə icazə verəcəyinə inana bilmirdi. Özündən xəbərsiz Vule vəziyyəti digər zabitlərdən gizlətmiş və zabitlərdən yalnız Şanueni özü ilə götürərək Klobba tərəf hərəkət etmişdi. Ertəsi gün səhər Klobb əsgərləri ilə Dankoriyə, Vulenin yanına getmişdir. Zabitin yaxınlaşdığını görən Vule qoşunlarına dağılışmağı əmr etmiş və Klobba son xəbərdarlığı göndərmişdir, o isə buna məhəl qoymamışdır. Qoşunlarına heç bir halda atəş açmamağı əmr edən Klobb sinəsində ilə təkbaşına Vulenin yanına getmişdir. Xəbərdarlıqlarını gücləndirmək üçün Vule iki əsgərinə havaya atəş açmağı əmr etmişdir. Klobb əsgərlərə vəzifələrini xatırladanda Vule silahı ona doğrultmuş və onlara atəş açmağı əmr etmişdir. Klobb adamlarına atəş açmamağı əmr etməyə davam edərkən yaralanmış və oradaca həlak olmuşdur, qoşunları isə ərazidən qaçmışdır.
Axşam Vule zabitlərinə qarşıdurma barədə məlumat vermişdir və əlavə etmişdir: "Mən artıq fransız deyiləm, artıq Afrika lideriyəm. Sizinlə mən bir imperiya qura bilərəm". Zabitlər və əmrlərində olan əsgərlər bu baxış bucağına həvəs göstərməmişdir. İyulun 16-da bir xəbərçi Vuleyə qoşunların qiyam etməyə hazır olduğunu bildirmişdir. Vule və Şanuen əsgərləri bir yerə toplamış və qüvvənin önünəd məlumatı çox gec verdiyinə görə bir xəbərçini vurduqdan sonra Vule əsgərlərə zabitlərə tabe olmaq vəzifəsini xatırlatmağa, eyni zamanda onlara atəş açmağa başlamışdır. Seneqal tiralyerləri cavab atəşi açaraq Şanueni öldürmüşdür, lakin Vule qaranlığa doğru qaçmışdır. Ertəsi günün səhəri Vule düşərgəyə qayıtmağa çalışdı, lakin keşikçi onu dayandırmışdır. Vule uğursuzca ona atəş açmışdır. Keşikçi cavab olaraq Vuleyə atəş açmış və öldürmüşdür.
Fransada reaksiya
1899-cu ilin avqustunda Fransa hökuməti Vule və Şanuen tərəfindən törədilən qətliamları və Klobbun qətlini ictimaiyyətə açıqlamış, ardınca mətbuat həm ordunu, həm də Fransanın "Afrikadakı sivilizasiya missiyasını" tənqid etməyə başlamışdır. Buna baxmayaraq, sonrakı uğurlar tənqidlərin intensivliyini azaltmışdır və 7 dekabr 1900-cü ildə Pol Vinye d'Okton Milli Assambleyaya vəziyyəti araşdırmaq üçün parlament komissiyası yaratmağı təklif etmiş, lakin hökumət bu təklifi "təhlükəli və məqsədsiz" adlandıraraq rədd etmişdir. Müstəmləkə Nazirliyinin tələbi ilə aparılan araşdırma 1 dekabr 1902-ci ildə bağlanmışdır. Vule və Şanuenin dəhşətli istidən dəli olduqları bildirilmişdir.
Mənbə
İstinadlar
- Regan, (2004). səh. 165
- S. Lindqvist, Exterminate All the Brutes, p. 163
- Louis Caron. "MATHIEU, La mission Afrique Centrale". Méga-Tchad (French) (1 & 2). 1997. 2007-09-27 tarixində .
- Lindqvist, (2002). səh. 163
- Regan, (2004). səh. 145
- Lindqvist, (2002). səh. 165
- Logéat, (2003)
- Guyotat, (1999)
- Lindqvist, (2002). səh. 167
- Lindqvist, (2002). səh. 168–169
- Regan, (2004). səh. 146
- Regan, (2004). səh. 147
- Luxemburg, Rosa. The Socialist Crisis in France. 1901. 2021-09-26 tarixində . İstifadə tarixi: 2022-08-19.
Ədəbiyyat
- Gentil, Émile. La chute de l'empire de Rabah. Hachette. 1971.
- Guyotat, Régis. . Le Monde (French). 26 sentyabr 1999. 13 may 2006 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 sentyabr 2006.
- Lindqvist, Sven. Exterminate All the Brutes. Granta Books. 2002. 163–170. ISBN .
- Logéat, Yvon. . Atala (3). 2003. 2006-08-28 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2006-09-19.
- Regan, Geoffrey. More Military Blunders. Carlton Books. 2004. ISBN .
Xarici keçidlər
![image]()
Vikianbarda Mərkəzi Afrika ekspedisiyası ilə əlaqəli mediafayllar var.- Massacre de Birni-N'Konni
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Merkezi Afrika ekspedisiyasi 1898 ci ilde Seneqaldan baslayan Fransa herbi ekspedisiyasi Ekspedisiyanin meqsedi Cad golu hovzesini feth etmek ve Qerbi Afrikadaki butun Fransa erazilerini birlesdirmek idi Eyni zamanda Furo Lami ekspedisiyasi bu regiona simaldan Gentil ekspedisiyasi ise cenubdan hereket etmisdir Pol Vule Julyen Sanuen ZeminEkspedisiya 1898 ci ilin noyabrinda Dakardan baslamisdir Ekspedisiyanin marsrutu Fransa Sudanindan kecirdi Ekspedisiya 50 Seneqal tiralyeri 20 spahi 30 tercumeci hemcinin 400 komekci heyet ve 800 yukdasiyandan ibaret idi Ekspedisiyaya doqquz avropali zabit rehberlik edirdi Onlar kapitan Pol Vule onun adyutanti Julyen Sanuen artilleriya leytenanti leytenant Lui Peto deniz piyadalarinin leytenanti Mark Palye hemcinin daha basqa tibb iscisi ve uc komandir idi Ekspedisiya tufeng pulemyot ve artilleriya ile yaxsi silahlanmisdi Vule ve Sanuen ekspedisiyadan iki il evvel fethinde istirak etmisdir ve Afrikada doyusmek tecrubesine sahib idiler Ekspedisiya Pol Vulenin ideyasi idi O mustemlekeler uzre nazir ile xarici isler naziri Anoto Qabriel arasindaki ixtilaf elece de Fransa siyasetcilerinin butun diqqetinin Dreyfus isine yonelmesine baxmayaraq ekspedisiyani teskil ede bilmisdir Adyutant Julyen Sanuenin mudafie naziri olan general Sarl Sanuenin oglu olmasi bunda rol oynamisdir Vulenin qarsisina qoydugu vezife Niger cayi ile Cad golu arasindaki erazini tedqiq etmek ve onu Fransanin himayesi altina vermek idi Mustemleke katibi Pol Vuleye demisdir ki o ne marsrutla bagli ne de yerli bascilarin davranisi ile bagli hec bir gosteris vermek niyyetinde deyil EkspedisiyaParcalanma Ekspedisiya Nigerdeki Kulikoroya catan zaman parcalanmisdir Sanuen ekspedisiyanin ekseriyyetine qurudan rehberlik etmis ve Vule qalan heyet ile cay boyunca seyahet ederek catmisdir Burada podpolkovnik onun emrine daha 70 Seneqal tiralyeri ve 20 spahi vermisdir Boyuk miqyasda olan heyetini qida ile temin etmekde cetinlik ceken Sanuen yol boyu yerlesen kendleri qaret etmeye baslamis ve qacmaga calisan her kese ates acmagi emr etmisdir Butun cetinliklerle yanasi dizenteriya epidemiyasi da bas qaldirmisdir Odur ki ekspedisiyanin ikinci ayinin sonuna qeder 148 yukdasiyan dizenteriyadan vefat etmisdir 1899 cu ilin yanvarinda Vule ve Sanuenin quvveleri Nigerin en serqindeki Fransa postu olan Sede birlesmisdir Bu noqtede ekspedisiyada texminen 2 min adam var idi Bu hecmdeki heyete qida catdirmaq mumkun deyildi ve buna gore de Fransanin nezaretinde olan erazide olmasina baxmayaraq Vulenin qosunlari soyunguluq qetliam ve tecavuze el atmisdir Doyusmek qerarina gelen azsayli yerlilerden biri uzun muddet islamlasan regionda yasayan Ezna butperest tayfasinin bascisi sehrbaz kralica Sarrauniya idi Ekspedisiyanin yolunu baglamaq qerarina gelen Sarrauniya Vuleye tehqirlerle dolu texribatci mektub yazmisdir Fransizlar cagirisi qebul etmis ve 15 aprel 1899 cu ilde Sarrauniyanin quvvelerini cemlesdirdiyi Luqu ve Tuqana kendlerine dogru yola dusmusdur Fransizlar guclu muqavimetle qarsilasmis lakin neticede ugur qazanmis ve Ezna tayfasini eraziden qacmaga mecbur etmisdir Parisde qalmaqal 1899 cu ilin yanvarinda leytenant Peto Vuleye bas verenlerden artiq bezdiyini bildirmis ve ekspedisiyani terk etmisdir Buna cavab olaraq 29 yanvar 1899 cu ilde Vule onu intizam ve ruh yuksekliyine malik olmadigi ucun vezifesinden azad etmisdir Fevralin 15 de Peto Fransaya mektub gondermis ve Vule ile Sanuenin toretdiyi cinayetleri etrafli tesvir etmisdir Mektub mustemleke nazirine catmisdir ve 20 aprel 1899 cu ilde Fransa Sudaninin qubernatoru polkovnik Vimar Vule ile Sanuenin hebs edilmesi haqqinda emr gondermisdir Emri qubernatoru Klobb icra etmeli ve ardinca ekspedisiyanin basciligina gelmeli idi Klobb derhal Timbuktunu terk etmisdir ve ozu ile 50 Seneqal tiralyerini goturmus leytenant Oktav Menyeni ikinci komandan teyin etmisdir Yol boyu Klobb yerli ehalinin artan muqavimeti ile qarsilasmisdir Bu vaxt Vole ehalisini qiraraq Fransanin mustemlekecilik tarixindeki en boyuk qirginlardan birini toretmisdir Vulenin qiyami Nigerin Maycirqi kendi yaxinliginda Vule ve Sanuenin mezarlari 1906 ci il Klobb yandirilmis kendlerden ve qirilmis insanlardan asilmis qadinlardan ve direkde qizardilmis usaqlardan teskil olunmus ekspedisiyanin izine dusmusdur 10 iyul 1899 cu ilde texminen 2 000 kilometr 1 200 mil yol qet ederek Damanqaraya catmis ve burada yerli sakinlerden Vule ve onun adamlarinin cemi bir nece saat irelide oldugu barede melumat almisdir Klobb afrikali serjantini yaninda iki esger ile birlikde Vulenin yanina gondermisdir ve melumat vermisdir ki Vule derhal teslim olmali ve Fransaya qayitmalidir Vule cavab vermisdir ki Klobbun 50 silahi varsa onun da 600 silahi var ve yaxinlasdigi halda derhal onlari ise salacaq Vule ve Sanuen diger zabitlere Klobbun mektubu barede melumat vermemis ve ertesi gun onlari yeni basqinlara gondermisdir Iyulun 13 de sonuncu qetliam toredilmisdir Kendlilerden birinin Vulenin esgerlerinden ikisini oldurmesine cavab olaraq o 150 qadin ve usagi oldurmusdur Hemin axsam Vule Klobba ikinci mektub yazmis ve ondan uzaq durmagi tekid etmisdir Klobb diger zabitlerin ve ya esgerlerin bir zabiti oldureceyine ve ya onun oldurulmesine icaze vereceyine inana bilmirdi Ozunden xebersiz Vule veziyyeti diger zabitlerden gizletmis ve zabitlerden yalniz Sanueni ozu ile goturerek Klobba teref hereket etmisdi Ertesi gun seher Klobb esgerleri ile Dankoriye Vulenin yanina getmisdir Zabitin yaxinlasdigini goren Vule qosunlarina dagilismagi emr etmis ve Klobba son xeberdarligi gondermisdir o ise buna mehel qoymamisdir Qosunlarina hec bir halda ates acmamagi emr eden Klobb sinesinde Fexri legion ordeni ile tekbasina Vulenin yanina getmisdir Xeberdarliqlarini guclendirmek ucun Vule iki esgerine havaya ates acmagi emr etmisdir Klobb esgerlere vezifelerini xatirladanda Vule silahi ona dogrultmus ve onlara ates acmagi emr etmisdir Klobb adamlarina ates acmamagi emr etmeye davam ederken yaralanmis ve oradaca helak olmusdur qosunlari ise eraziden qacmisdir Axsam Vule zabitlerine qarsidurma barede melumat vermisdir ve elave etmisdir Men artiq fransiz deyilem artiq Afrika lideriyem Sizinle men bir imperiya qura bilerem Zabitler ve emrlerinde olan esgerler bu baxis bucagina heves gostermemisdir Iyulun 16 da bir xeberci Vuleye qosunlarin qiyam etmeye hazir oldugunu bildirmisdir Vule ve Sanuen esgerleri bir yere toplamis ve quvvenin onuned melumati cox gec verdiyine gore bir xebercini vurduqdan sonra Vule esgerlere zabitlere tabe olmaq vezifesini xatirlatmaga eyni zamanda onlara ates acmaga baslamisdir Seneqal tiralyerleri cavab atesi acaraq Sanueni oldurmusdur lakin Vule qaranliga dogru qacmisdir Ertesi gunun seheri Vule dusergeye qayitmaga calisdi lakin kesikci onu dayandirmisdir Vule ugursuzca ona ates acmisdir Kesikci cavab olaraq Vuleye ates acmis ve oldurmusdur Fransada reaksiya1899 cu ilin avqustunda Fransa hokumeti Vule ve Sanuen terefinden toredilen qetliamlari ve Klobbun qetlini ictimaiyyete aciqlamis ardinca metbuat hem ordunu hem de Fransanin Afrikadaki sivilizasiya missiyasini tenqid etmeye baslamisdir Buna baxmayaraq sonraki ugurlar tenqidlerin intensivliyini azaltmisdir ve 7 dekabr 1900 cu ilde Pol Vinye d Okton Milli Assambleyaya veziyyeti arasdirmaq ucun parlament komissiyasi yaratmagi teklif etmis lakin hokumet bu teklifi tehlukeli ve meqsedsiz adlandiraraq redd etmisdir Mustemleke Nazirliyinin telebi ile aparilan arasdirma 1 dekabr 1902 ci ilde baglanmisdir Vule ve Sanuenin dehsetli istiden deli olduqlari bildirilmisdir MenbeIstinadlar Regan 2004 seh 165 S Lindqvist Exterminate All the Brutes p 163 Louis Caron MATHIEU La mission Afrique Centrale Mega Tchad French 1 amp 2 1997 2007 09 27 tarixinde Lindqvist 2002 seh 163 Regan 2004 seh 145 Lindqvist 2002 seh 165 Logeat 2003 Guyotat 1999 Lindqvist 2002 seh 167 Lindqvist 2002 seh 168 169 Regan 2004 seh 146 Regan 2004 seh 147 Luxemburg Rosa The Socialist Crisis in France 1901 2021 09 26 tarixinde Istifade tarixi 2022 08 19 Edebiyyat Gentil Emile La chute de l empire de Rabah Hachette 1971 Guyotat Regis Le Monde French 26 sentyabr 1999 13 may 2006 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 22 sentyabr 2006 Lindqvist Sven Exterminate All the Brutes Granta Books 2002 163 170 ISBN 1 86207 508 5 Logeat Yvon Atala 3 2003 2006 08 28 tarixinde orijinalindan arxivlesdirilib Istifade tarixi 2006 09 19 Regan Geoffrey More Military Blunders Carlton Books 2004 ISBN 978 1 84442 710 9 Xarici kecidlerVikianbarda Merkezi Afrika ekspedisiyasi ile elaqeli mediafayllar var Massacre de Birni N Konni