Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Mərc əl-Səffar və ya Mərc əl-Suffar döyüşü, eyni zamanda Şaqhab döyüşü də adlandırılmaqdadır. 22 aprel 1303-cü ildə Məmlük ordusu ilə Elxani ordusu arasında müasir Suriyanın Kisve adlı məntəqəsi yaxınlığında baş vermişdir. Bu yer Dəməşqin cənubunda yerləşməkdədir. Döyüş həm İslam tarixində, həm də müasir dövrdə digər müsəlmanlara qarşı mübahisəli cihad və özü də döyüşə qatılan İbn Teymiyyənin Ramazan<nowiki>dakı bağlı fətvaları səbəbindən təsirli olmuşdur. Döyüş, Elxanilər üçün fəlakətli məğlubiyyət ilə nəticələndi, beləliklə də Elxanilərin Levanta hücumlarına son qoydu.
| Mərc əl-Səffar döyüşü | |||
|---|---|---|---|
| Suriyaya Elxani axınları | |||
 Levant bölgəsinə 1299-1300-cü illərdə edilən Elxani hücumları kontekstində Mərc əl-Səffar döyüşü | |||
| Tarix | 20-22 aprel 1303 | ||
| Yeri | Ğabağib, müasir Suriyanın Dəməşq bölgəsinin 25 mil cənubunda) | ||
| Səbəbi | Suriyaya Elxani hücumları | ||
| Nəticəsi | Məmlük ordusunun qələbəsi | ||
| Münaqişə tərəfləri | |||
| | |||
| Komandan(lar) | |||
| |||
Əvvəlki Elxani-Müsəlman qarşıdurması
1218-ci ildə Xarəzmi işğal etdikdən sonra monqolların bir sıra zəfərləri onlara tez bir zamanda İranın böyük bir hissəsinə,, həmçinin İraqda Abbasilər sülaləsinə və Kiçik Asiyanın Rum Səlcuq Sultanlığına nəzarət etmə imkanı təmin etdi.Kilikiya çarlığı və Gürcü çarlığı kimi vassal hakimliklərdən də ordu toplayan Elxani ordusu 1258-ci ildə Abbasilərin paytaxtı olan Bağdadı yağmaladılar. Bunun ardıyca 1260-cı ildə Hələb və Dəməşq də ələ keçirildi. Lakin həmin ilin sonrakı hissəsində monqol ordusu özlərinin ilk böyük məğlubiyyətini aldılar. Əyn Cəllud döyüşündə Məmlük ordusuna məğlub olan Elxanilər Dəməşq və Hələbdən çıxmağa, Fərat çayından şərqə doğru geri çəkilməyə məcbur oldular.
Təxminən 40 il keçdikdən sonra Elxan Qazan 1299-cu ildə yenidən Hələbi ələ keçirdi. Qazan Məmlük ordusunu Vadi əl-Xəznədar döyüşündə məğlub edib Dəməşqi də ələ keçirdi. Qazan xan Qəzza kimi cənub bölgələrinə yürüşlər etdikdən sonra Suriyadan geri çəkildi.
Döyüş
Əvvəl baş verən hadisələr
1300–1301-ci illərdə həyata keçirilən hərbi əməliyyatların nəticəsində Elxanilər mühüm bir nailiyyət əldə edə bilmədilər. Bu da Qazan xanı müvəqqəti də olsa sülh istəməyə məcbur etdi. 1301-ci ilin sonlarında Qazan xanın göndərdiyi elçilər Qahirəyə gəldi. Elçilər heyətinin rəhbərliyindəki qazı sülh üçün gəldiyini bildirsə də, monqolca yazılmış məktubda müxtəlif hədələr və təhdidlər də qeyd edilmişdi. Məmlük hökmdarı Sultan Məhəmməd Qalavun tərəfidən verilən cavab yenə eyni elçilərə verilərək Qazana göndərildi. Məmlük məktubunda da eyni təhdidedici üsluba yer verilmişdi. Qarşılıqlı məktub mübadiləsindən sonra müvəqqəti də olsa sakitlik oldu.
Elçilər mübadiləsindən qısa müddət keçdikdən sonra Qazan xan yenidən hərəkətə keçdi. Bu hərəkətlənmə ümumi olaraq Əyn Cəllud döyüşündən etibarən davam edən prosesin bir hissəsi olsa da, 1303-cü ildə başqa yeniliklər də baş vermişdi. Bu zaman Qazan xan şərqdəki münaqişələrindən qalib olaraq ayrılmış, Qızıl Orda ilə münasibətlərini nisbətən yaxşılaşdırmışdı. Beləliklə də Məmlük dövləti ilə məsələləri rahat şəkildə həll edə bilərdi. Eyni zamanda Məmlük dövlətində də müəyyən problemlər var idi. Rəsmi sultan olan Qalavun yaşının azlığına görə Baybars ilə Saların nəzarəti altında idi. Bütün bunları bildirərək Fatih Yahya Ayaz Qazan xanın bu yenilikləri nəzərə alaraq Məmlüklərlə məsələni həll eməyə qərar verdiyini bildirir. Döyüşün baş verməsindən əvvəl son dəfə 1302-ci ilin avqustunda elçilər göndərilməsi baş verdi. Lakin Məmlük dövlətinin cavab olaraq göndərdiyi elçilər Qazan xan tərəfindən sarayda girov götürülmüş, yalnız o, öldükdən sonra geri dönə bilmişdilər. Qazan xanın sarayına elçilərin göndərilməsindən qısa müddət sonra Elxani qüvvələri Fəratı keçərək Suriyaya daxil oldular. Elxanilər döyüşmək istəklərini gizli saxlayıb, məmlükləri qəfil yaxalamaq istəyirdilər. Buna görə də, Qazan xanın sərkərdəsi Qutluqşah Hələbin Məmlük hakiminə yazdığı məktubda Suriyaya gəliş səbəbini heyvanları üçün otlaq tapma ehtiyacı ilə əlaqələndirmişdi. Amma onun əsil istəyi Məmlük ordusuna artıq məlum idi.
Elxanilərin Suriyaya daxil olması
Qutluqşah ilə birlikdə Qazan xan da ordusu ilə Rahbeyə çatmışdı. Buradakı Məmlük hakimi onu qarşılamağa çıxmış, ona hədiyyələr vermiş, eyni zamanda da Rahbenin kiçik yer olduğunu, hökmdarların böyük şəhərlərə yönəlməli olduğunu, çünki əgər belə bir kiçik yeri tutmaq istəsə onların Elxani ordusuna əngəl ola bilməyəcəklərini bildirdi. Qazan xan hakimin oğlunu və bir məmlükünü girov olaraq götürüb öz yerinə geri döndü. Onunla birlikdə olan ordunu isə Qutluqşahın yanına göndərdi. Qutluqşaha isə Dəməşq üzərinə yürümək əmr edildi. Bu əsnada məmlüklər də hazırlıqlara başlamışdılar. Məmlüklər Baybarsın və Hüsaməddin Laçının da rəhbərliyində yer aldığı böyük bir ordunu Dəməşqə yardıma göndərdilər. Artıq bu zaman Şam vilayətindəki yerli məmlük hakimləri öz orduları ilə birlikdə Elxanilərə qarşı əməliyyatlara başlamışdılar. Elxanilərin Qarqateynə hücumundan sonra yerli ordular Həma bölgəsində toplanmağa başlamışdılar. Urz yaxınlığında baş verən toqquşmadan məmlüklər qalib ayrılmışdılar. Urzdakı toqquşmadan sağ qurtula bilən qüvvələr Qutluqşahın düşərgəsinə getdilər. Qutluqşah Həma bölgəsinə qədər irəlilədi. Elxani döyüşçülərinin verdiyi bilgilərə inanan Qutluqşah Məmlük sultanının döyüşlərə şəxsən qatıldığını əsas döyüşün ortalarına qədər bilməyəcəkdi. Qutluqşahın Həma yolunda olduğu zaman artıq əsas məmlük ordusu da Şam bölgəsinə gəlib çatmışdı. Bu ordu Dəməşqə daxil olduğu zaman şəhərdə vəziyyət yaxşı deyildi. Həma, Hələb kimi şəhərlərdəki əhali Elxanilərdən qorxaraq Dəməşqə toplanmışdı.
Baybars Dəməşqdə gördüyü vəziyyətdən narahat idi və buna görə də, sultana məktub yazaraq dərhal özünün də buraya gəlməsini istədi. Sultan yola çıxmaqda gecikməkdə idi, eyni zamanda bu gecikmə əhali arasındakı inamsızlığı daha da artırırdı. Eyni zamanda Dəməşqdəki ordunun komandanları arasında fikir ayrılıqları da mövcud idi. Bəziləri Elxaniləri qarşılamaq fikrini müdafiə etsə də, bəziləri sultanın gəlişini gözləməyin vacibliyini bildirirdilər. Sonda sultanı gözləmək və bu müddət ərzində Elxani qüvvələrinin başını qataraq geri çəkilmək fikri üstün oldu. Ordu Dəməşqi tərk etməyə başladı. Tərk etmə prosesi əhali arasında böyük qarışıqlığa səbəb oldu. Lakin Hüsaməddin Laçının da proqnozlaşdırdığı kimi Elxanilər Dəməşqin ordu tərəfindən boşaldıldığı xəbərini aldıqdan sonra oraya getmək əvəzinə şəhəri tərk edən ordunu izləmək qərarına gəldilər. Bu zaman Dəməşqdə insanlar arasında hökm sürən qarışıqlığın sakitləşdirilməsin İbn Teymiyyə mühüm rol oynadı. O, insanları qələbəyə inandırmaq və sakitləşdirmək ilə birlikdə, Elxanilərin də müsəlman olmasına görə onlarla savaşmaq və cihad elan edilməsi məsələsinə necə yanaşılması üzrə olan mübahisəni də həll edə bildi. O, Elxanilərin İmam Əli və I Muaviyəyə qarşı savaşan Xaricilər kimi qəbul edilməli olduqlarını bildirdi və onlara qarşı müharibəni hüquqiləşdirdi. Eyni zamanda o, Misirdən gələn sultanın yanına gedərək onu həvəsləndirmək barədə ordu əmirlərindən vəzifə almışdı. Onun yolda olan sultana çatdığı zaman sultanın artıq geri dönmək barədə qərar verdiyini bildirilir, lakin Teymiyyə onu bu fikrindən daşındırdı. Sultanı buna razı saldıqdan sonra isə o, Dəməşqdəki ordunun sıralarına döyüşçü olaraq qatıldı.
Döyüş
Sultan ordusu ilə birlikdə monqollarla döyüşmək üçün Misirdən yola çıxdı və monqollar Həmaya hücum edərkən oraya çatdı. 19 apreldə Elxanlı ordusu onu qarşılamaq üçün Dəməşq həndəvərinə gəldi. Bundan xəbər tutan Məmlük ordusu öz yolunu Mərc əl-Səffar düzənliyinə saldı və iki ordu burada qarşılaşdı. Sultan ilə birlikdə Salar, xəlifə və Məmlük ordusunun bütün hissələri gəlməkdə idilər. 23 martda Qahirədən yola çıxan sultan Dəməşq ordusunun olduğu Mərc əl-Səffar bölgəsinə təxminən Elxani ordusu ilə birlikdə çatdı. Burada ordu təxminən bir gün tam hazır olaraq Elxani ordusunun gəlişini gözlədilər. Döyüş 20 aprel 1303-cü ildə başladı. Məmlük ordusunun döyüş düzülüşünün mərkəzində sultan, xəlifə, Salar, Baybars və bəzi böyük əmirlər ilə birlikdə sultan məmlükləri yerləşdirilmişdi. Sağ cinaha Laçın komandanlıq edirdi. Sağ cinaha isə komandanlıq edirdi. Qutluqşahın ordusu çay yaxınlığında mövqe almışdı. Elxani ordusunu 12 komandan idarə edirdi. İki ordunun arasında çay var idi. Qutluqşah öz ordusunun Məmlük ordusunun düzülüşünə uyğun olaraq təşkil etdiyi üçün özünün olduğu sol cinahdan çayı keçmək mümkün görünmədiyi üçün sağ cinaha qədər getdi. Döyüş Qutluqşahın sol cinahının 10 min nəfərlik qüvvə ilə məmlüklərin sağ cinahına hücum etməsi ilə başladı. Qutluqşah əmirləri ilə müzakirələrdən buradan hücumla məmlüklərin arxasına keçidin daha rahat olacağını düşündülər. Düzülüş zamanı bu cinahda daha az döyüşçü olduğunu görməkləri onların güvənlərini daha da artırdı. Məmlüklərin mərkəz və soldakı qüvvələrinə isə Salar və Bəybars ək-Ceşnakir komandanlıq etməkdə idilər. Onların Elxanlı ordusu ilə toqquşmalarına Bədəvi qeyri-nizami dəstələri də yardım edirdilər. Elxanlı ordusu durmadan Məmlüklərin sağ cinahına təzyiqi artırmaqda idilər və məmlüklərin çoxu döyüşü yaxın bir zamanda tamamilə itirəcəklərini düşünürdülər. Lakin məmlüklərin sol cinahı hələ də möhkəm olaraq qalmaqda idi. Məmlük ordusunun bu cinahına ağır zərbə vuruldu. Musa ibn Məhəmmədin verdiyi məlumata görə Elxani ordusunun hücumundan sonra cinaha komandanlıq edən Laçın xəbərdarlıqlara baxmayaraq şəxsən döyüşə daxil oldu və öldürüldü. Bundan sonra həmin cinah çökməyə başladı və yalnız Baybarsın kömək göndərməsi ilə bu cinah Elxanilərin hücumunu dəf edə bildi. Bu əsnada məmlük ordusunun arxasına sızan üç Elxani komandanı və bölmələri əsas komandan Qutluqşahın mərkəzdə olan Məmlük qüvvələri tərəfindən geriyə atıldığını görüncə onun köməyinə getdilər. Bu əsnada Məmlük ordusunun sağ qanadına yardıma gedən Salar və Baybars yerlərini tərk etdiklərindən Elxanilər buraya axın etməyə başlamışdılar. Əmir Seyfəddin öz qüvvələri ilə mərkəzdəki mövqeləri müdafiə edirdi. Salar və köməkçiləri dağılmış olan sağ qanadın komandanlarının öldüyündən xəbərsiz idilər. Buradan keçən Elxani qüvvələri Məmlük ordusunun dağılan sağ qanadını təqib etməyə başlamışdılar. Bu sırada sultanın xəzinələri də yağmalanmışdı. Hava qaraldığında Məmlük ordusunun sağ cinahının dağıdılmasına görə özünün qələbə qazandığını düşünən Qutluqşah buradakı təpələrdən birinə çıxdı. Qutluqşah yanında əsirlər də var ikən öz köməkçiləri ilə etdiyi söhbətində məmlüklərin bu qədər ordusunun olduğunu bilmədiklərini, döyüşə başlamadan əvvəl qarşı tərəf barədə ətraflı məlumat əldə edilməsinin lazımlığını bildirdi. Nəticədə onlar əsirlərdən məlumat əldə etməyə qərar verdilər. Əsirlərdən biri sultanın da ordu ilə birlikdə olduğunu, hələlik məğlub edilənin sadəcə sağ cinah olduğunu bildirdiyi zaman Qutluqşah buna inana bilmədi. Lakin danışdığı başqa əsirlər də eyni şeyi dedikdən sonra inandı. Sultanın da burada olması Qutluqşahı narahat etməyə başladı. Bu bu sırada onları dağın yamacında görən Məmlük əmirləri onları qorxutmaq və dağılan sağ cinah döyüşçülərini toplamaq üçün döyüş təbilləri çalmağı əmr etdilər. Səsi eşidən Elxani komandirlərindən biri Qutluqşaha bu təbilin yalnlz sultan üçün çalına biləcəyini deyərək sultanın döyüş meydanında olduğunu bildirdi. Digər tərəfdən, hər iki ordu gecəni atəş qırağında həyəcanlı vəziyyətdə keçirirdi. Salar, Baybars, və başqa böyük əmirlər sıralar arasında gəzir, sərkərdələri və əsgərləri ehtiyatda olmaları barədə xəbərdar edirdilər. Səhər olduğunda Məmlük ordusu döyüş düzülüşü alaraq gözləməyə başladı. Lakin Elxani ordusunda Qutluqşah və köməkçiləri məsləhətləşdikdən sonra dağdan enməmək barədə qərar qəbul etdilər. Məmlük döyüşçüləri hücuma keçmək istəyəndə də əmirlər buna icazə vermədyib dağın ətrafına düzərək Elxanilər ordusunun yerləşdiyi mövqeləri çevrələdilər. Hər iki tərəf yenidən döyüş düzülüşü aldı. Məmlük ordusundakı sultan məmlükləri və komandanları Elxanilərin komandanı Qutluqşahın qarşısında yer alan dəstəni təşkil edirdilər. Ara-sıra toqquşmalar və oxatmalarla müşahidə edilən mərhələdə hər iki tərəf növbəli döyüşür, əsgərlər və əmirlər bir-birini əvəz edirdi. Döyüş tədricən Məmlüklərin lehinə dönməyə başlamışdı. Dağda olduqları üçün susuz qalan və yeməkləri bitdiyi üçün atlarını kəsib yeməyə məcbur qalan Elxani ordusu hər şeyi gözə alıb dağdan enmək qərarına gəldi. Dağdan enmə zamanı meydana çıxan qarışıqlıq zamanl bəzi əsirlər qaçmağı bacardılar. Qaçanlar Məmlük ordusu rəhbərliyinə Elxani ordusunun ağır vəziyyətini bildirdilər. Bunun üçün toplanan müşavirədə Elxanilərə dağdan enmə üçün keçid yolu buraxılmasına, onların hamısının dağdan enməsindən sonra isə hücuma keçilməsi qərarı qəbul edildi. Bu keçid vasitəsiylə Vadi Arram çayına keçmələrinə şərait yaratdılar. Beləliklə axtardıqları boşluğu tapan Elxanilər dağdan enməyə və çaya çatmağa çalışmağa başladılar. Bir qismi çayı keçə bildiyi halda, bir qismi suyun ortasında qaldı. Elxani ordusu çaydan çox ehtiyac duyduğu suyu həm qəbul edib, həm də atlarına verməyə çalışarkən məmlüklərin ordusu arxadan onlara hücuma keçdi. Günortaya qədər davam edən sonrakı döyüşlər şiddətli oldu. Bu əsnada Məmlük ordusu hücuma keçdi, Elxani ordusu dağılmağa başladı. Ərazi at sürmək üçün o qədər də əlverişli olmadığı üçün hər iki tərəf çətinlik çəkməkdə idi. Lakin qaçan tərəf Elxanilər olduğu üçün onların itkiləri daha ağır idi. Bir neçə saat təqibdən sonra Məmlük ordusu durdu. təqib zamanı ələ keçirilən Elxani ordusu döyüşçüləri öldürüldülər. Ardınca keçirilən müşavirədə bəzi əmirlərin istirahət etmiş atı olan birliklərin yenidən təqibə keçməsi qərarı qəbul edildi. Bəzi ərəb tayfaları da bu qüvvələrə qatıldı. Beləliklə 3 gün davam edən döyüş Məmlük ordusunun qələbəsi ilə nəticələndi.
Nəticə
Orta əsrlər misirli tarixçisi əl-Məğrizi bildirir ki, döyüşdən sonra Qutluqşah Kuşuf adlı yerdə Qazan xana çatmış və ona ordunun məğlub edildiyi xəbərini vermişdir. Məğriziyə görə Qazan xan bu xəbərdən o qədər qəzəblənmişdi ki, burnundan qan açılmışdı. Misirə və Dəməşqə qələbə xəbəri göndərildi, Sultan özü isə Dəməşqə getdi. Sultan Dəməşqdə ikən Məmlük ordusu hələ də Elxani ordusunu izləməyə davam etməkdə idi. Təqib əl-Qarqateynə qədər davam etdi. Sultan Qahirəyə qayıdanda zəncirlənmiş hərbi əsirlərlə Bab ən-Nəsrdən (Qələbə qapısı) içəri girdi. Böyük qələbəni qeyd etmək üçün Misirin hər yerindən müğənnilər və rəqqaslar çağırılırdı. Qalalar bəzədilib, şənliklər günlərlə davam etdi.
Ələ keçirilmiş monqol döyüşçülərdən biri vasitəsiylə Məmlük ordusunun qələbəsini bildirmək üçün Elxani hökmdarı Qazana da məktub göndərildi.
Döyüşdə böyük itki verən Elxanilər Fəratın sahillərinə doğru qaçmağa çalışmaqda idilər. Döyüşçülərin önəmli bir qismi öldürülən Qutluqşah az bir birlik ilə çayı qarşı tərəfə keçə bilmişdi. Məmlük müəlliflərindən biri olan Baybars əl-Mansuri Elxanilərin 3 hissə ilə qaçmağa çalışdığını, iki qrupun 30 min, üçüncü qrupun isə 20 min nəfərdən ibarət olduğunu yazır. Tarixçi bu qüvvələrin çoxunun onları təqib edən Məmlük ordusu tərəfindən öldürüldüyünü də yazmaqdadır. Həmçinin çoxunun ayaqla qaçmağa çalışdığı, ayaqlarına at yəhərlərinin çullarını bağladıqları da bildirilir. Sağ qurtula bilənlər isə əsasən Məmlük döyüşçülərinin görmədikləri şəxslər idilər. Belə ki Məmlük döyüşçüləri gördüklərini ya öldürür, ya da əsir alırdılar. Mənbələrdə döyüşdən sonra hər tərəfdə Elxani döyüşçülərinin cəsədləri qaldığı da bildirilir.
Döyüşdə məmlüklərin ordusunun 18.000–20.000 nəfərdən, Elxani ordusunun isə 20.000–30.000 nəfərdən ibarət olduğu iddia edilir. Həm Mərc əl-Səffar, həm də Şaqhab döyüşü adlandırılan bu döyüş İslam tarixində mühüm hadisə olmaqla birlikdə, müasir İslam dininə də təsirsiz ötüşmədi. Belə ki İbn Teymiyyənin müsəlmanlara qarşı mübahisəli cihad fətvası və Ramazan ayı ilə bağlı qərarlı döyüşün bir digər önəmli tərəfi oldu. Eyni zamanda o, özü də döyüşə qatılmışdı. Döyüşün özü isə Elxani ordusu üçün fəlakətlə bitdi və onların bu bölgəyə yürüşlərinin sonuncusu oldu.
İtkilər
Elxani ordusu
Elxanilərin döyüşdə və sonrasında verdikləri itki ilə bağlı fərqli bilgilər vardır. Məsələn tarixçi İbn Fəzlullah əl-Öməri Elxani ordusunun ancaq 1/3 hissəsinin sağ qurtula bildiyini yazmaqdadır. Bir başqa mənbəyə görə Elxani ordusundakı hər 10 nəfərdən yalnız 1-i evinə çata bilmişdi. Elxani qaynaqları da itkilərini 10 min ölü, 20 min əsir olaraq bildirirlər. Hər bir halda, Elxanilərin böyük itkiylə üzləşdikləri dəqiqdir. Çünki bəzi qaynaqlar gürcü və ermənilər də daxil olmaqla, Elxani ordusu döyüşçülərinin sayını 90 min olaraq göstərirlər. Məmlük qaynağı olduğu üçün şişirtmə etdiyi böyük ehtimal olan əl-Mansuri əsərində bir yerdə 12 tümən olmaqla 90 min, bir başqa yerdə isə 100 min rəqəmlərindən istifadə edir. Əl-Öməri və Safedi Elxani ordusu üçün 50 min rəqəmini verməkdədir, İbn Habib isə 13 tüməndən ibarət olduqlarını, ermənilərin sonradan bu orduya qatıldıqlarını bildirir.
Məmlük ordusu
Məmlük ordusunun da dəqiq sayı haqqında bir məlumat verilməsə də, döyüşdə verdikləri itki barədə bəzi materiallar mövcuddur. Beləliklə, Elxanilərin hücum etdiyi sağ cinahda öldürülən 11 böyük əmir və 1000-ə qədər döyüşçü öldürülmüşdür. Döyüşdən sonra bölgədəki hakimlərdən birinin öldürülən Məmlük döyüşçülərini bir yerə toplayaraq dəfn etdirdiyi, dəfn yerinin üzərində isə qübbə tikdirdiyi də bildirilməkdədir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Kim, 2006. səh. 30–37
- Chambers, 1979. səh. 144–145
- Partner, 1998. səh. 122
- Grousset, 1991. səh. 362
- May, 2016. səh. 362
- Burns, 2005. səh. 202
- Ayaz, 2007. səh. 12
- Ayaz, 2007. səh. 12-13
- Ayaz, 2007. səh. 13-15
- Ayaz, 2007. səh. 16-17
- Ayaz, 2007. səh. 18
- Ayaz, 2007. səh. 19
- Ayaz, 2007. səh. 20
- Ayaz, 2007. səh. 20-21
- Ayaz, 2007. səh. 22
- Waterson, 2007. səh. 209-210
- Boyle, 1968
- Ayaz, 2007. səh. 23
- Mazor, 2015. səh. 123
- Waterson, 2007. səh. 210
- Kadri, 2012. səh. 187
- Ayaz, 2007. səh. 24
Mənbə
- Waterson, James. The Knights of Islam: The Wars of the Mamluks. Greenhill Books. 2007. ISBN .
- Boyle, J. A. The Cambridge History of Iran. Volume 5. The Saljuq and Mongol Periods. Cambridge University Press. 1968. ISBN .
- Mazor, Amir. The Rise and Fall of a Muslim Regiment: The Mansuriyya in the First Mamluk Sultanate, 678/1279-741/1341. Germany: Bonn University Press. 2015. ISBN .
- Kurkjian, Vahan M. A History of Armenia. Indo-European Publishing. 2008. ISBN .
- Kadri, Sadakat. Heaven on Earth: A Journey Through Shari'a Law from the Deserts of Ancient Arabia. Macmillan. 2012. ISBN .
- Fatih Yahya AYAZ. MEMLÜK-İLHANLI İLİŞKİLERİNDE BİR DÖNÜM NOKTASI: ŞAKHAB SAVAŞI (702/1303). Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 2007.
- Peter Partner. God of Battles - holy wars of Christianity and Islam. Princeton University Press. 1998. ISBN .
- Stubbs, Kim. Facing the Wrath of Khan. Military History. 23 (3). 2006.
- Chambers, James. The Devil's Horsemen: The Mongol Invasion of Europe. New York: Atheneum. 1979. ISBN .
- Grousset, René. The Empire of the Steppes: A History of Central Asia. Rutgers University Press. 1991. ISBN .
- Timothy May, the Mongol Art of War (2016). The Mongol Art of War. Pen and Sword Military. 2016. ISBN .
- Burns, Ross. Damascus, a History. Routledge. 2005. ISBN .
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Merc el Seffar ve ya Merc el Suffar doyusu eyni zamanda Saqhab doyusu de adlandirilmaqdadir 22 aprel 1303 cu ilde Memluk ordusu ile Elxani ordusu arasinda muasir Suriyanin Kisve adli menteqesi yaxinliginda bas vermisdir Bu yer Demesqin cenubunda yerlesmekdedir Doyus hem Islam tarixinde hem de muasir dovrde diger muselmanlara qarsi mubahiseli cihad ve ozu de doyuse qatilan Ibn Teymiyyenin Ramazan lt nowiki gt daki bagli fetvalari sebebinden tesirli olmusdur Doyus Elxaniler ucun felaketli meglubiyyet ile neticelendi belelikle de Elxanilerin Levanta hucumlarina son qoydu Merc el Seffar doyusuSuriyaya Elxani axinlariLevant bolgesine 1299 1300 cu illerde edilen Elxani hucumlari kontekstinde Merc el Seffar doyusuTarix 20 22 aprel 1303Yeri Gabagib muasir Suriyanin Demesq bolgesinin 25 mil cenubunda Sebebi Suriyaya Elxani hucumlariNeticesi Memluk ordusunun qelebesiMunaqise terefleriElxaniler dovleti Gurcustan carligi Kilikiya carligi Memluk dovletiKomandan lar Qutluqsah lt br Mulay Salar Baybars lt br Nesreddin Mehemmed lt br Emir Seyfeddin Qipcaq lt brHusameddin LacinEvvelki Elxani Muselman qarsidurmasi1218 ci ilde Xarezmi isgal etdikden sonra monqollarin bir sira zeferleri onlara tez bir zamanda Iranin boyuk bir hissesine hemcinin Iraqda Abbasiler sulalesine ve Kicik Asiyanin Rum Selcuq Sultanligina nezaret etme imkani temin etdi Kilikiya carligi ve Gurcu carligi kimi vassal hakimliklerden de ordu toplayan Elxani ordusu 1258 ci ilde Abbasilerin paytaxti olan Bagdadi yagmaladilar Bunun ardiyca 1260 ci ilde Heleb ve Demesq de ele kecirildi Lakin hemin ilin sonraki hissesinde monqol ordusu ozlerinin ilk boyuk meglubiyyetini aldilar Eyn Cellud doyusunde Memluk ordusuna meglub olan Elxaniler Demesq ve Helebden cixmaga Ferat cayindan serqe dogru geri cekilmeye mecbur oldular XIV esrde hazirlanmis Tatarlarin tarixi eserine cekilmis miniatur Elxani oxculari ve Memluk suvarileri eks etdirilmisdir Texminen 40 il kecdikden sonra Elxan Qazan 1299 cu ilde yeniden Helebi ele kecirdi Qazan Memluk ordusunu Vadi el Xeznedar doyusunde meglub edib Demesqi de ele kecirdi Qazan xan Qezza kimi cenub bolgelerine yurusler etdikden sonra Suriyadan geri cekildi DoyusEvvel bas veren hadiseler 1300 1301 ci illerde heyata kecirilen herbi emeliyyatlarin neticesinde Elxaniler muhum bir nailiyyet elde ede bilmediler Bu da Qazan xani muveqqeti de olsa sulh istemeye mecbur etdi 1301 ci ilin sonlarinda Qazan xanin gonderdiyi elciler Qahireye geldi Elciler heyetinin rehberliyindeki qazi sulh ucun geldiyini bildirse de monqolca yazilmis mektubda muxtelif hedeler ve tehdidler de qeyd edilmisdi Memluk hokmdari Sultan Mehemmed Qalavun terefiden verilen cavab yene eyni elcilere verilerek Qazana gonderildi Memluk mektubunda da eyni tehdidedici usluba yer verilmisdi Qarsiliqli mektub mubadilesinden sonra muveqqeti de olsa sakitlik oldu Elciler mubadilesinden qisa muddet kecdikden sonra Qazan xan yeniden herekete kecdi Bu hereketlenme umumi olaraq Eyn Cellud doyusunden etibaren davam eden prosesin bir hissesi olsa da 1303 cu ilde basqa yenilikler de bas vermisdi Bu zaman Qazan xan serqdeki munaqiselerinden qalib olaraq ayrilmis Qizil Orda ile munasibetlerini nisbeten yaxsilasdirmisdi Belelikle de Memluk dovleti ile meseleleri rahat sekilde hell ede bilerdi Eyni zamanda Memluk dovletinde de mueyyen problemler var idi Resmi sultan olan Qalavun yasinin azligina gore Baybars ile Salarin nezareti altinda idi Butun bunlari bildirerek Fatih Yahya Ayaz Qazan xanin bu yenilikleri nezere alaraq Memluklerle meseleni hell emeye qerar verdiyini bildirir Doyusun bas vermesinden evvel son defe 1302 ci ilin avqustunda elciler gonderilmesi bas verdi Lakin Memluk dovletinin cavab olaraq gonderdiyi elciler Qazan xan terefinden sarayda girov goturulmus yalniz o oldukden sonra geri done bilmisdiler Qazan xanin sarayina elcilerin gonderilmesinden qisa muddet sonra Elxani quvveleri Ferati kecerek Suriyaya daxil oldular Elxaniler doyusmek isteklerini gizli saxlayib memlukleri qefil yaxalamaq isteyirdiler Buna gore de Qazan xanin serkerdesi Qutluqsah Helebin Memluk hakimine yazdigi mektubda Suriyaya gelis sebebini heyvanlari ucun otlaq tapma ehtiyaci ile elaqelendirmisdi Amma onun esil isteyi Memluk ordusuna artiq melum idi Elxanilerin Suriyaya daxil olmasi Qutluqsah ile birlikde Qazan xan da ordusu ile Rahbeye catmisdi Buradaki Memluk hakimi onu qarsilamaga cixmis ona hediyyeler vermis eyni zamanda da Rahbenin kicik yer oldugunu hokmdarlarin boyuk seherlere yonelmeli oldugunu cunki eger bele bir kicik yeri tutmaq istese onlarin Elxani ordusuna engel ola bilmeyeceklerini bildirdi Qazan xan hakimin oglunu ve bir memlukunu girov olaraq goturub oz yerine geri dondu Onunla birlikde olan ordunu ise Qutluqsahin yanina gonderdi Qutluqsaha ise Demesq uzerine yurumek emr edildi Bu esnada memlukler de hazirliqlara baslamisdilar Memlukler Baybarsin ve Husameddin Lacinin da rehberliyinde yer aldigi boyuk bir ordunu Demesqe yardima gonderdiler Artiq bu zaman Sam vilayetindeki yerli memluk hakimleri oz ordulari ile birlikde Elxanilere qarsi emeliyyatlara baslamisdilar Elxanilerin Qarqateyne hucumundan sonra yerli ordular Hema bolgesinde toplanmaga baslamisdilar Urz yaxinliginda bas veren toqqusmadan memlukler qalib ayrilmisdilar Urzdaki toqqusmadan sag qurtula bilen quvveler Qutluqsahin dusergesine getdiler Qutluqsah Hema bolgesine qeder ireliledi Elxani doyusculerinin verdiyi bilgilere inanan Qutluqsah Memluk sultaninin doyuslere sexsen qatildigini esas doyusun ortalarina qeder bilmeyecekdi Qutluqsahin Hema yolunda oldugu zaman artiq esas memluk ordusu da Sam bolgesine gelib catmisdi Bu ordu Demesqe daxil oldugu zaman seherde veziyyet yaxsi deyildi Hema Heleb kimi seherlerdeki ehali Elxanilerden qorxaraq Demesqe toplanmisdi Baybars Demesqde gorduyu veziyyetden narahat idi ve buna gore de sultana mektub yazaraq derhal ozunun de buraya gelmesini istedi Sultan yola cixmaqda gecikmekde idi eyni zamanda bu gecikme ehali arasindaki inamsizligi daha da artirirdi Eyni zamanda Demesqdeki ordunun komandanlari arasinda fikir ayriliqlari da movcud idi Bezileri Elxanileri qarsilamaq fikrini mudafie etse de bezileri sultanin gelisini gozlemeyin vacibliyini bildirirdiler Sonda sultani gozlemek ve bu muddet erzinde Elxani quvvelerinin basini qataraq geri cekilmek fikri ustun oldu Ordu Demesqi terk etmeye basladi Terk etme prosesi ehali arasinda boyuk qarisiqliga sebeb oldu Lakin Husameddin Lacinin da proqnozlasdirdigi kimi Elxaniler Demesqin ordu terefinden bosaldildigi xeberini aldiqdan sonra oraya getmek evezine seheri terk eden ordunu izlemek qerarina geldiler Bu zaman Demesqde insanlar arasinda hokm suren qarisiqligin sakitlesdirilmesin Ibn Teymiyye muhum rol oynadi O insanlari qelebeye inandirmaq ve sakitlesdirmek ile birlikde Elxanilerin de muselman olmasina gore onlarla savasmaq ve cihad elan edilmesi meselesine nece yanasilmasi uzre olan mubahiseni de hell ede bildi O Elxanilerin Imam Eli ve I Muaviyeye qarsi savasan Xariciler kimi qebul edilmeli olduqlarini bildirdi ve onlara qarsi muharibeni huquqilesdirdi Eyni zamanda o Misirden gelen sultanin yanina gederek onu heveslendirmek barede ordu emirlerinden vezife almisdi Onun yolda olan sultana catdigi zaman sultanin artiq geri donmek barede qerar verdiyini bildirilir lakin Teymiyye onu bu fikrinden dasindirdi Sultani buna razi saldiqdan sonra ise o Demesqdeki ordunun siralarina doyuscu olaraq qatildi DoyusSultan ordusu ile birlikde monqollarla doyusmek ucun Misirden yola cixdi ve monqollar Hemaya hucum ederken oraya catdi 19 aprelde Elxanli ordusu onu qarsilamaq ucun Demesq hendeverine geldi Bundan xeber tutan Memluk ordusu oz yolunu Merc el Seffar duzenliyine saldi ve iki ordu burada qarsilasdi Sultan ile birlikde Salar xelife ve Memluk ordusunun butun hisseleri gelmekde idiler 23 martda Qahireden yola cixan sultan Demesq ordusunun oldugu Merc el Seffar bolgesine texminen Elxani ordusu ile birlikde catdi Burada ordu texminen bir gun tam hazir olaraq Elxani ordusunun gelisini gozlediler Doyus 20 aprel 1303 cu ilde basladi Memluk ordusunun doyus duzulusunun merkezinde sultan xelife Salar Baybars ve bezi boyuk emirler ile birlikde sultan memlukleri yerlesdirilmisdi Sag cinaha Lacin komandanliq edirdi Sag cinaha ise komandanliq edirdi Qutluqsahin ordusu cay yaxinliginda movqe almisdi Elxani ordusunu 12 komandan idare edirdi Iki ordunun arasinda cay var idi Qutluqsah oz ordusunun Memluk ordusunun duzulusune uygun olaraq teskil etdiyi ucun ozunun oldugu sol cinahdan cayi kecmek mumkun gorunmediyi ucun sag cinaha qeder getdi Doyus Qutluqsahin sol cinahinin 10 min neferlik quvve ile memluklerin sag cinahina hucum etmesi ile basladi Qutluqsah emirleri ile muzakirelerden buradan hucumla memluklerin arxasina kecidin daha rahat olacagini dusunduler Duzulus zamani bu cinahda daha az doyuscu oldugunu gormekleri onlarin guvenlerini daha da artirdi Memluklerin merkez ve soldaki quvvelerine ise Salar ve Beybars ek Cesnakir komandanliq etmekde idiler Onlarin Elxanli ordusu ile toqqusmalarina Bedevi qeyri nizami desteleri de yardim edirdiler Elxanli ordusu durmadan Memluklerin sag cinahina tezyiqi artirmaqda idiler ve memluklerin coxu doyusu yaxin bir zamanda tamamile itireceklerini dusunurduler Lakin memluklerin sol cinahi hele de mohkem olaraq qalmaqda idi Memluk ordusunun bu cinahina agir zerbe vuruldu Musa ibn Mehemmedin verdiyi melumata gore Elxani ordusunun hucumundan sonra cinaha komandanliq eden Lacin xeberdarliqlara baxmayaraq sexsen doyuse daxil oldu ve olduruldu Bundan sonra hemin cinah cokmeye basladi ve yalniz Baybarsin komek gondermesi ile bu cinah Elxanilerin hucumunu def ede bildi Bu esnada memluk ordusunun arxasina sizan uc Elxani komandani ve bolmeleri esas komandan Qutluqsahin merkezde olan Memluk quvveleri terefinden geriye atildigini gorunce onun komeyine getdiler Bu esnada Memluk ordusunun sag qanadina yardima geden Salar ve Baybars yerlerini terk etdiklerinden Elxaniler buraya axin etmeye baslamisdilar Emir Seyfeddin oz quvveleri ile merkezdeki movqeleri mudafie edirdi Salar ve komekcileri dagilmis olan sag qanadin komandanlarinin olduyunden xebersiz idiler Buradan kecen Elxani quvveleri Memluk ordusunun dagilan sag qanadini teqib etmeye baslamisdilar Bu sirada sultanin xezineleri de yagmalanmisdi Hava qaraldiginda Memluk ordusunun sag cinahinin dagidilmasina gore ozunun qelebe qazandigini dusunen Qutluqsah buradaki tepelerden birine cixdi Qutluqsah yaninda esirler de var iken oz komekcileri ile etdiyi sohbetinde memluklerin bu qeder ordusunun oldugunu bilmediklerini doyuse baslamadan evvel qarsi teref barede etrafli melumat elde edilmesinin lazimligini bildirdi Neticede onlar esirlerden melumat elde etmeye qerar verdiler Esirlerden biri sultanin da ordu ile birlikde oldugunu helelik meglub edilenin sadece sag cinah oldugunu bildirdiyi zaman Qutluqsah buna inana bilmedi Lakin danisdigi basqa esirler de eyni seyi dedikden sonra inandi Sultanin da burada olmasi Qutluqsahi narahat etmeye basladi Bu bu sirada onlari dagin yamacinda goren Memluk emirleri onlari qorxutmaq ve dagilan sag cinah doyusculerini toplamaq ucun doyus tebilleri calmagi emr etdiler Sesi esiden Elxani komandirlerinden biri Qutluqsaha bu tebilin yalnlz sultan ucun calina bileceyini deyerek sultanin doyus meydaninda oldugunu bildirdi Diger terefden her iki ordu geceni ates qiraginda heyecanli veziyyetde kecirirdi Salar Baybars ve basqa boyuk emirler siralar arasinda gezir serkerdeleri ve esgerleri ehtiyatda olmalari barede xeberdar edirdiler Seher oldugunda Memluk ordusu doyus duzulusu alaraq gozlemeye basladi Lakin Elxani ordusunda Qutluqsah ve komekcileri meslehetlesdikden sonra dagdan enmemek barede qerar qebul etdiler Memluk doyusculeri hucuma kecmek isteyende de emirler buna icaze vermedyib dagin etrafina duzerek Elxaniler ordusunun yerlesdiyi movqeleri cevrelediler Her iki teref yeniden doyus duzulusu aldi Memluk ordusundaki sultan memlukleri ve komandanlari Elxanilerin komandani Qutluqsahin qarsisinda yer alan desteni teskil edirdiler Ara sira toqqusmalar ve oxatmalarla musahide edilen merhelede her iki teref novbeli doyusur esgerler ve emirler bir birini evez edirdi Doyus tedricen Memluklerin lehine donmeye baslamisdi Dagda olduqlari ucun susuz qalan ve yemekleri bitdiyi ucun atlarini kesib yemeye mecbur qalan Elxani ordusu her seyi goze alib dagdan enmek qerarina geldi Dagdan enme zamani meydana cixan qarisiqliq zamanl bezi esirler qacmagi bacardilar Qacanlar Memluk ordusu rehberliyine Elxani ordusunun agir veziyyetini bildirdiler Bunun ucun toplanan musavirede Elxanilere dagdan enme ucun kecid yolu buraxilmasina onlarin hamisinin dagdan enmesinden sonra ise hucuma kecilmesi qerari qebul edildi Bu kecid vasitesiyle Vadi Arram cayina kecmelerine serait yaratdilar Belelikle axtardiqlari boslugu tapan Elxaniler dagdan enmeye ve caya catmaga calismaga basladilar Bir qismi cayi kece bildiyi halda bir qismi suyun ortasinda qaldi Elxani ordusu caydan cox ehtiyac duydugu suyu hem qebul edib hem de atlarina vermeye calisarken memluklerin ordusu arxadan onlara hucuma kecdi Gunortaya qeder davam eden sonraki doyusler siddetli oldu Bu esnada Memluk ordusu hucuma kecdi Elxani ordusu dagilmaga basladi Erazi at surmek ucun o qeder de elverisli olmadigi ucun her iki teref cetinlik cekmekde idi Lakin qacan teref Elxaniler oldugu ucun onlarin itkileri daha agir idi Bir nece saat teqibden sonra Memluk ordusu durdu teqib zamani ele kecirilen Elxani ordusu doyusculeri oldurulduler Ardinca kecirilen musavirede bezi emirlerin istirahet etmis ati olan birliklerin yeniden teqibe kecmesi qerari qebul edildi Bezi ereb tayfalari da bu quvvelere qatildi Belelikle 3 gun davam eden doyus Memluk ordusunun qelebesi ile neticelendi NeticeOrta esrler misirli tarixcisi el Megrizi bildirir ki doyusden sonra Qutluqsah Kusuf adli yerde Qazan xana catmis ve ona ordunun meglub edildiyi xeberini vermisdir Megriziye gore Qazan xan bu xeberden o qeder qezeblenmisdi ki burnundan qan acilmisdi Misire ve Demesqe qelebe xeberi gonderildi Sultan ozu ise Demesqe getdi Sultan Demesqde iken Memluk ordusu hele de Elxani ordusunu izlemeye davam etmekde idi Teqib el Qarqateyne qeder davam etdi Sultan Qahireye qayidanda zencirlenmis herbi esirlerle Bab en Nesrden Qelebe qapisi iceri girdi Boyuk qelebeni qeyd etmek ucun Misirin her yerinden mugenniler ve reqqaslar cagirilirdi Qalalar bezedilib senlikler gunlerle davam etdi Ele kecirilmis monqol doyusculerden biri vasitesiyle Memluk ordusunun qelebesini bildirmek ucun Elxani hokmdari Qazana da mektub gonderildi Doyusde boyuk itki veren Elxaniler Feratin sahillerine dogru qacmaga calismaqda idiler Doyusculerin onemli bir qismi oldurulen Qutluqsah az bir birlik ile cayi qarsi terefe kece bilmisdi Memluk muelliflerinden biri olan Baybars el Mansuri Elxanilerin 3 hisse ile qacmaga calisdigini iki qrupun 30 min ucuncu qrupun ise 20 min neferden ibaret oldugunu yazir Tarixci bu quvvelerin coxunun onlari teqib eden Memluk ordusu terefinden oldurulduyunu de yazmaqdadir Hemcinin coxunun ayaqla qacmaga calisdigi ayaqlarina at yeherlerinin cullarini bagladiqlari da bildirilir Sag qurtula bilenler ise esasen Memluk doyusculerinin gormedikleri sexsler idiler Bele ki Memluk doyusculeri gorduklerini ya oldurur ya da esir alirdilar Menbelerde doyusden sonra her terefde Elxani doyusculerinin cesedleri qaldigi da bildirilir Doyusde memluklerin ordusunun 18 000 20 000 neferden Elxani ordusunun ise 20 000 30 000 neferden ibaret oldugu iddia edilir Hem Merc el Seffar hem de Saqhab doyusu adlandirilan bu doyus Islam tarixinde muhum hadise olmaqla birlikde muasir Islam dinine de tesirsiz otusmedi Bele ki Ibn Teymiyyenin muselmanlara qarsi mubahiseli cihad fetvasi ve Ramazan ayi ile bagli qerarli doyusun bir diger onemli terefi oldu Eyni zamanda o ozu de doyuse qatilmisdi Doyusun ozu ise Elxani ordusu ucun felaketle bitdi ve onlarin bu bolgeye yuruslerinin sonuncusu oldu Itkiler Elxani ordusu Elxanilerin doyusde ve sonrasinda verdikleri itki ile bagli ferqli bilgiler vardir Meselen tarixci Ibn Fezlullah el Omeri Elxani ordusunun ancaq 1 3 hissesinin sag qurtula bildiyini yazmaqdadir Bir basqa menbeye gore Elxani ordusundaki her 10 neferden yalniz 1 i evine cata bilmisdi Elxani qaynaqlari da itkilerini 10 min olu 20 min esir olaraq bildirirler Her bir halda Elxanilerin boyuk itkiyle uzlesdikleri deqiqdir Cunki bezi qaynaqlar gurcu ve ermeniler de daxil olmaqla Elxani ordusu doyusculerinin sayini 90 min olaraq gosterirler Memluk qaynagi oldugu ucun sisirtme etdiyi boyuk ehtimal olan el Mansuri eserinde bir yerde 12 tumen olmaqla 90 min bir basqa yerde ise 100 min reqemlerinden istifade edir El Omeri ve Safedi Elxani ordusu ucun 50 min reqemini vermekdedir Ibn Habib ise 13 tumenden ibaret olduqlarini ermenilerin sonradan bu orduya qatildiqlarini bildirir Memluk ordusu Memluk ordusunun da deqiq sayi haqqinda bir melumat verilmese de doyusde verdikleri itki barede bezi materiallar movcuddur Belelikle Elxanilerin hucum etdiyi sag cinahda oldurulen 11 boyuk emir ve 1000 e qeder doyuscu oldurulmusdur Doyusden sonra bolgedeki hakimlerden birinin oldurulen Memluk doyusculerini bir yere toplayaraq defn etdirdiyi defn yerinin uzerinde ise qubbe tikdirdiyi de bildirilmekdedir Hemcinin baxMahmud Qazan Vadi el Xeznedar doyusu Monqol imperiyasi Elxaniler dovletiIstinadlarKim 2006 seh 30 37 Chambers 1979 seh 144 145 Partner 1998 seh 122 Grousset 1991 seh 362 May 2016 seh 362 Burns 2005 seh 202 Ayaz 2007 seh 12 Ayaz 2007 seh 12 13 Ayaz 2007 seh 13 15 Ayaz 2007 seh 16 17 Ayaz 2007 seh 18 Ayaz 2007 seh 19 Ayaz 2007 seh 20 Ayaz 2007 seh 20 21 Ayaz 2007 seh 22 Waterson 2007 seh 209 210 Boyle 1968 Ayaz 2007 seh 23 Mazor 2015 seh 123 Waterson 2007 seh 210 Kadri 2012 seh 187 Ayaz 2007 seh 24MenbeWaterson James The Knights of Islam The Wars of the Mamluks Greenhill Books 2007 ISBN 978 1 85367 734 2 Boyle J A The Cambridge History of Iran Volume 5 The Saljuq and Mongol Periods Cambridge University Press 1968 ISBN 978 0521069366 Mazor Amir The Rise and Fall of a Muslim Regiment The Mansuriyya in the First Mamluk Sultanate 678 1279 741 1341 Germany Bonn University Press 2015 ISBN 978 3 8471 0424 7 Kurkjian Vahan M A History of Armenia Indo European Publishing 2008 ISBN 9781604440126 Kadri Sadakat Heaven on Earth A Journey Through Shari a Law from the Deserts of Ancient Arabia Macmillan 2012 ISBN 978 0 09 952327 7 Fatih Yahya AYAZ MEMLUK ILHANLI ILISKILERINDE BIR DONUM NOKTASI SAKHAB SAVASI 702 1303 Sakarya Universitesi Ilahiyat Fakultesi Dergisi 2007 Peter Partner God of Battles holy wars of Christianity and Islam Princeton University Press 1998 ISBN 978 0691002354 Stubbs Kim Facing the Wrath of Khan Military History 23 3 2006 Chambers James The Devil s Horsemen The Mongol Invasion of Europe New York Atheneum 1979 ISBN 978 0 6891 0942 3 Grousset Rene The Empire of the Steppes A History of Central Asia Rutgers University Press 1991 ISBN 978 0813513041 Timothy May the Mongol Art of War 2016 The Mongol Art of War Pen and Sword Military 2016 ISBN 978 1473892682 Burns Ross Damascus a History Routledge 2005 ISBN 978 0 415 27105 9