Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Mukali qoyon Cəlayır (1182–1223) — Monqol ulusunun sərkərdəsi, Çingiz xanın silahdaşı
| Mukali qoyon Cəlayır | |
|---|---|
| monq. ᠮᠤᠬᠠᠯᠢ | |
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri |
|
| Fəaliyyəti | hərbi lider[d] |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Böyük Monqol imperiyasının yaranması həm aristokratiya, həm də sıravi köçərilər içərisindən məşhur sərkərdələr və dövlət xadimləri olmuş istedadlı şəxsiyyətləri meydana çıxardı.
Qəbilə tayfa münasibətlərini sındırıb "dövlət ailədən də üçtündür" ideyasını həyata keçirən kursu davam etdirən Çingiz xan onlara böyük səlahiyyətlər verdi. Dövləti qohumlar yox, silahdaşlar möhkmləndirdi. Monqolların dövlət quruluşunun əsasları "ürlüklər"-- funksional vəzifələrinə və mövqelerinə görə—nazirlər institutu tərəfindən qoyuldu.
Ilkin tarixi mənbələrdə "Çingiz xanın doqquz ürlükləri"ndən birinci tərif olunanlarından Mukali-qoyon (Mukxoli, Qoa Muxulu, Muxuliday) daima xatırlanır. Onun yüksəlişinə — heç nə, — nə mənşəyi, nə hökmdarın ətrafında dünyanın yarısının cəmləşməsi təkan vermişdi. Silahdaşların nüvəsi o qədər xarici düşmənlərlə deyil, nə qədər daxili düşmənlə, o cümlədən qohumlarla amansız qanlı müharibələrdə formalaşmışdı. Bu vəziyyət Çingiz xanın andası (qan dostu) Van xanla birlikdə tatarlar üzərinə qalibiyyətli yürüş edən zaman curkinlər onun köçərilərinə basqın etmişdilər. Arxadan zərbə vuranlar amansızcasına cəzalandırıldı. Darmadağın edilmiş curkinlər düşərgəsində cəlairlər əyanlarının nümayəndələri də ələ keçirildi.
Əsirlərin cəzalandırılması müzakirə olunan zaman onlardan biri özünün kiçik yaşlı Mukali və Buxa adlı oğlanlarını qalibə təqdim edib onların həyatını saxlamaqla xidmətçi qismində qəbul etməsini xahiş etdi. Xahiş qəbul olundu. Üstəlik uşaqlar götürülmə övladlar kimi xan sarayında tərbiyə olundular.
Şərq xalqlarında atalıq geniş yayılmışdı və bu səbəbdən də Çingiz xanın böyük arvadı Bortanın evində götürmə uşaqların sayının doğma övladlardan daha çox olması təəcüblü deyildi.
Müəyyən vaxt keçdikdən sonra Monqol dövlətinin idarə aparatının əsasını məhz onlar təşkil edirdi. Sıravi nökərdən komandirə qədər xidməti pilləvi keçən Mukali özünün patronuna olan sədaqəti və qeyri-adi yüksək sərkərdəlik istedadı sayəsində Şərqin ən təsirli və hörmətli insanları pleyadasına (bu dövrün ən görkəmli şəxsiyyətləri) daxil oldu. Hətta Çingiz xan bəzən onun fikirləri ilə razılaşmaq məcburiyyətində qalırdı. Digər ürlüklərlə birlikdə ona çox vaxt hiddətlənən xanı sakitləşdirib, lazımsız nalayiq addımlardan çəkindirmək, yüksək mövqeli ailədə böhranlı vəziyyətləri yoluna qoymaq lazım gəlirdi. Onun padşah qarşısındakı himayədarlığından həm Borta, həm də çingizlər evinin digər üzvləri istifadə edirdilər. Boroxul-noyanı fəth etmək məqsədilə onlara qarşı çıxmış xori-tumatı öldürülən zaman yalnız Mukali və digər ürlük Bogurçinin aktiv etirazı qəzəblənmiş Çingiz xana çox sevdiyi götürmə oğlunun qisası üçün yürüşə başçılıq etməyə imkan vermədi. Buna müəyyən əsaslar vardı. Ürlüklər hakimiyyətin dayaqları idilər. Onlara ən mürəkkəb tapşırıqlar verilirdi, incə və həssas problemlər ürlüklərə etibar edilirdi. Onlar da borclu qalmırdılar. Mukalinin xana verdiyi əhdin sözləri monqolların şifahi xalq yaradıcılığında şeir formasını alıb:
"…Sənin düşmənini əzərəm,
Sənə qənimətlər yetirrəm.
Mənim atımın quyruğunu duman bürüyür,
Yalının qarşısında günəş doğur…"
Sonuncu iki sətir qəhrəmanın epik xarekteristkasına çevrilib və əgər monqollar orta əsrlər Avropa heraldikasından istifadə edə bilsəydilər, bu sözlər Çöl comərd hərbi zadəganının şəxsi devizinə çevrilə bilərdi.
Mukali Monqolstanın birləşdirilməsi uğrunda əksər döyüşlərdə şəxsən iştirak edib, lakin böyük strateq və dahi sərkərdə şöhrətini Sizin curcen imperiyası ilə döyüş meydanlarında qazanıb.
Amuryanı və Ussuri çöllərində yaşamış curceni köçəriləri, XII əsrdə Lyao kidan imperiyasını darmadağın edərək Yansızı çayından şimaldakı düzən Çinin bütün ərazilərində öz hökmranlığını qura bildi. Sizin həm də, Böyük Çölə iddia etməyə başladı. Monqolların və Curcenlərin qarşıdurması avrasiya dünyasının gələcək siyasi quruluşunu müəyyənləşdirdi. 1210-cu ildə qələbə çöllülərin tərəfinə meyilləndi. Sizin ilə uzun və çətin müharibələrin əvvəlki seriyalarında Mukali Əlahiddə dəstələrə komandanlıq edirdi. 1214-cu ildə o Lyaodunu fəth edir, ertəsi ilin martında isə hücum edib curcenin Şimal paytaxtı Dadinfu zəbt edir. Elə bu kampaniyada monqollar Çinin 862 şəhərini ələ keçirirlər.
Mukali üçün hərbi karyeranın zirvəst, onun 1217-ci ildə Çində tam hüquqlu xan Canişini təyin edilməsi oldu. Onun sərəncamına bir neçə tumenlər və 23 min bilavasitə monqollar verildi.
Qərb sərhədlərinin problemlərinə və Xarəzmlər müharibəyə başı tam qarışmış Çingiz xan cənubi-şərqi hərbi əməliyyat meydanını Mukalinin çiyinlərinə yüklədi. Tapşırıq yüksək ləyaqətlə yerinə yetirildi.
Uğurlar yaxşı təsir bağışlayırdı və ölümünə az qalmış 1223-cü ildə o monqol qoşunlarının bütün sol cinahına komandan təyin olunur. Rəşidəddində o (cinah) "Cungar" kimi xatırlanır və onun məlumatına görə 62 mindən ibarət olan döyüşçülər bütün monqol hərbi kontingentinin yarıdan çoxunu təşkil edirdi. Bunu Sizinlə müharibənin ciddiliyi tələb edirdi.
Mukalinin uğurları layiqincə qiymətləndirildi. O, monqol tarixinin ən titullu tanınmış şəxsiyyətlərindən biri oldu. Onun rütbəsi --"qoa onq cinqsanq tayşi" "Böyük Knyaz" (yaxud Kral), nazir, böyük rəhbər kimi tərcümə olunur (monqollarda bu titul yalnız məşhur və təsir gücünə malik xan övladlarına verilirdi).
"Qoa onq" yaxud "qo van" monqol dilində çox ehtimal "noyan" rütbəsi ilə həmahəng səsləşmməsinə görə "qoyon"a çevrilib. Bu titula yeganə layiq bilinənlər yalnız Mukali və onun oğlu Boqol olub, hərçənd Rəşidəddin bu rütbənin onların bütün nəsillərinə daimi verilməsi haqda danışır.
Mukali qoyon cəlair içərisindən çıxmışdı. Mümkündür ki, bu da Çingiz xan və övladlarının dövründə onlarla cəlair xalqının nümayəndəsi yüksək hərbi və dövlət vəzifələrinə təyin edilməsinə səbəb olmuşdu.
İstinadlar
Həmçinin bax
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Mukali qoyon Celayir 1182 1223 Monqol ulusunun serkerdesi Cingiz xanin silahdasiMukali qoyon Celayirmonq ᠮᠤᠬᠠᠯᠢDogum tarixi 1182Dogum yeri MonqolustanVefat tarixi 1223Vefat yeri Cin d Fealiyyeti herbi lider d Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiBoyuk Monqol imperiyasinin yaranmasi hem aristokratiya hem de siravi koceriler icerisinden meshur serkerdeler ve dovlet xadimleri olmus istedadli sexsiyyetleri meydana cixardi Qebile tayfa munasibetlerini sindirib dovlet aileden de uctundur ideyasini heyata keciren kursu davam etdiren Cingiz xan onlara boyuk selahiyyetler verdi Dovleti qohumlar yox silahdaslar mohkmlendirdi Monqollarin dovlet qurulusunun esaslari urlukler funksional vezifelerine ve movqelerine gore nazirler institutu terefinden qoyuldu Ilkin tarixi menbelerde Cingiz xanin doqquz urlukleri nden birinci terif olunanlarindan Mukali qoyon Mukxoli Qoa Muxulu Muxuliday daima xatirlanir Onun yukselisine hec ne ne menseyi ne hokmdarin etrafinda dunyanin yarisinin cemlesmesi tekan vermisdi Silahdaslarin nuvesi o qeder xarici dusmenlerle deyil ne qeder daxili dusmenle o cumleden qohumlarla amansiz qanli muharibelerde formalasmisdi Bu veziyyet Cingiz xanin andasi qan dostu Van xanla birlikde tatarlar uzerine qalibiyyetli yurus eden zaman curkinler onun kocerilerine basqin etmisdiler Arxadan zerbe vuranlar amansizcasina cezalandirildi Darmadagin edilmis curkinler dusergesinde celairler eyanlarinin numayendeleri de ele kecirildi Esirlerin cezalandirilmasi muzakire olunan zaman onlardan biri ozunun kicik yasli Mukali ve Buxa adli oglanlarini qalibe teqdim edib onlarin heyatini saxlamaqla xidmetci qisminde qebul etmesini xahis etdi Xahis qebul olundu Ustelik usaqlar goturulme ovladlar kimi xan sarayinda terbiye olundular Serq xalqlarinda ataliq genis yayilmisdi ve bu sebebden de Cingiz xanin boyuk arvadi Bortanin evinde goturme usaqlarin sayinin dogma ovladlardan daha cox olmasi teecublu deyildi Mueyyen vaxt kecdikden sonra Monqol dovletinin idare aparatinin esasini mehz onlar teskil edirdi Siravi nokerden komandire qeder xidmeti pillevi kecen Mukali ozunun patronuna olan sedaqeti ve qeyri adi yuksek serkerdelik istedadi sayesinde Serqin en tesirli ve hormetli insanlari pleyadasina bu dovrun en gorkemli sexsiyyetleri daxil oldu Hetta Cingiz xan bezen onun fikirleri ile razilasmaq mecburiyyetinde qalirdi Diger urluklerle birlikde ona cox vaxt hiddetlenen xani sakitlesdirib lazimsiz nalayiq addimlardan cekindirmek yuksek movqeli ailede bohranli veziyyetleri yoluna qoymaq lazim gelirdi Onun padsah qarsisindaki himayedarligindan hem Borta hem de cingizler evinin diger uzvleri istifade edirdiler Boroxul noyani feth etmek meqsedile onlara qarsi cixmis xori tumati oldurulen zaman yalniz Mukali ve diger urluk Bogurcinin aktiv etirazi qezeblenmis Cingiz xana cox sevdiyi goturme oglunun qisasi ucun yuruse basciliq etmeye imkan vermedi Buna mueyyen esaslar vardi Urlukler hakimiyyetin dayaqlari idiler Onlara en murekkeb tapsiriqlar verilirdi ince ve hessas problemler urluklere etibar edilirdi Onlar da borclu qalmirdilar Mukalinin xana verdiyi ehdin sozleri monqollarin sifahi xalq yaradiciliginda seir formasini alib Senin dusmenini ezerem Sene qenimetler yetirrem Menim atimin quyrugunu duman buruyur Yalinin qarsisinda gunes dogur Sonuncu iki setir qehremanin epik xarekteristkasina cevrilib ve eger monqollar orta esrler Avropa heraldikasindan istifade ede bilseydiler bu sozler Col comerd herbi zadeganinin sexsi devizine cevrile bilerdi Mukali Monqolstanin birlesdirilmesi ugrunda ekser doyuslerde sexsen istirak edib lakin boyuk strateq ve dahi serkerde sohretini Sizin curcen imperiyasi ile doyus meydanlarinda qazanib Amuryani ve Ussuri collerinde yasamis curceni kocerileri XII esrde Lyao kidan imperiyasini darmadagin ederek Yansizi cayindan simaldaki duzen Cinin butun erazilerinde oz hokmranligini qura bildi Sizin hem de Boyuk Cole iddia etmeye basladi Monqollarin ve Curcenlerin qarsidurmasi avrasiya dunyasinin gelecek siyasi qurulusunu mueyyenlesdirdi 1210 cu ilde qelebe collulerin terefine meyillendi Sizin ile uzun ve cetin muharibelerin evvelki seriyalarinda Mukali Elahidde destelere komandanliq edirdi 1214 cu ilde o Lyaodunu feth edir ertesi ilin martinda ise hucum edib curcenin Simal paytaxti Dadinfu zebt edir Ele bu kampaniyada monqollar Cinin 862 seherini ele kecirirler Mukali ucun herbi karyeranin zirvest onun 1217 ci ilde Cinde tam huquqlu xan Canisini teyin edilmesi oldu Onun serencamina bir nece tumenler ve 23 min bilavasite monqollar verildi Qerb serhedlerinin problemlerine ve Xarezmler muharibeye basi tam qarismis Cingiz xan cenubi serqi herbi emeliyyat meydanini Mukalinin ciyinlerine yukledi Tapsiriq yuksek leyaqetle yerine yetirildi Ugurlar yaxsi tesir bagislayirdi ve olumune az qalmis 1223 cu ilde o monqol qosunlarinin butun sol cinahina komandan teyin olunur Resideddinde o cinah Cungar kimi xatirlanir ve onun melumatina gore 62 minden ibaret olan doyusculer butun monqol herbi kontingentinin yaridan coxunu teskil edirdi Bunu Sizinle muharibenin ciddiliyi teleb edirdi Mukalinin ugurlari layiqince qiymetlendirildi O monqol tarixinin en titullu taninmis sexsiyyetlerinden biri oldu Onun rutbesi qoa onq cinqsanq taysi Boyuk Knyaz yaxud Kral nazir boyuk rehber kimi tercume olunur monqollarda bu titul yalniz meshur ve tesir gucune malik xan ovladlarina verilirdi Qoa onq yaxud qo van monqol dilinde cox ehtimal noyan rutbesi ile hemaheng seslesmmesine gore qoyon a cevrilib Bu titula yegane layiq bilinenler yalniz Mukali ve onun oglu Boqol olub hercend Resideddin bu rutbenin onlarin butun nesillerine daimi verilmesi haqda danisir Mukali qoyon celair icerisinden cixmisdi Mumkundur ki bu da Cingiz xan ve ovladlarinin dovrunde onlarla celair xalqinin numayendesi yuksek herbi ve dovlet vezifelerine teyin edilmesine sebeb olmusdu IstinadlarHemcinin baxBoyuk Monqol imperiyasi Cingiz xanXarici kecidler