Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Monquş Buyan-Badlrqı (tıva Хүн Ноян Моңгуш Буян-Бадыргы Үгер-Даа; 25 aprel 1892 — 22 mart 1932) — Tıva ictimai və dövlət xadimi, Tıva dövlətçiliyinin qurucusu. Uzun müddət Tıvanın müstəqilliyi mübarizəsində iştirak etmişdir. Müstəqil siyasət yeritməsi SSRİ-nin xoşuna gəlməmişdir. 1929-cu ildə Moskvanın təlimatı ilə həbs olunmuş və 1932-ci ildə əks inqilabı fəaliyyətdə ittiham edilərək güllələnmişdir.
| Monquş Buyan-Badırqı | |
|---|---|
| tıva Хүн Ноян Моңгуш Буян-Бадыргы Үгер-Даа | |
 | |
| 13 avqust 1921 – 1922 | |
| Əvvəlki | vəzifə quruldu |
| Sonrakı | Madı Lopsan Ozur |
| 12 yanvar 1971-ci il – 20 sentyabr 1923 | |
| Əvvəlki | İdam Surun |
| Sonrakı | Soyan Oruyqi |
Tıva Xalq Respublikasının Tıva Xalq İnqilab Partiyasının 1-ci birinci katibi | |
| yanvar 1926 – fevral 1927 | |
| Əvvəlki | Ambın Noyon Sodnam Balçir |
| Sonrakı | Şaqdır |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | |
| Vəfat tarixi | (39 yaşında) |
| Partiya | Tıva Xalq İnqilab partiyası |
| Fəaliyyəti | siyasətçi |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Erkən illəri
Buyan-Badırqı 25 aprel 1892-ci ildə Ayanqati qəsəbəsində sürü qoruyucusu Nomçul Monquşun ailəsində anadan olub. Əmisi Xemçik Daa-kojuun noyonu Monquş Xaydıp tərəfindən oğulluğa götürülüb.
Xaydıp Uqerda bəlkə də Tıvanın siyasi tarixindəki ən parlaq və ən güclü şəxsiyyətlərdən biri idi. Onunla görüşən avropalı və rusiyalı səyyahlar onun yüksək təhsilini, aristokratiyasını, idarəetmə qabiliyyətini təqdir edirdilər. Lakin Xaydıp görünür, şimal qonşusunun ərazisini və gücünü tamamilə aydın təsəvvür etmirdi. Rus-Yapon müharibəsində Rusiyanın məğlubiyyətindən sonra Noyonun rus köçkünlərinə münasibəti kəskin şəkildə dəyişdi, əslində onların qovulması başlandı. Vəziyyət ağırlaşdı, Xaydıp Sibir kazakları tərəfindən danışıq üçün Usinskə dəvət edildi. Orada, Xaydıpın özünün dediyinə görə, onu zəhərlədilər. Uzun müddət xəstə yatdı, çayın ağzına yaxın dağda Şemidə dəfn edildi.
Buyan-Badırqı ağılını, özünə hörməti, mükəmməl davranış və ağlabatan kompromislərə meylliliyini Xaydıpdan öyrənmişdi. 1908-ci ildə övladlığa götürən atasının ölümündən sonra, 16 yaşında qəbilə lideri - Daa-noyon oldu. Yaşının azlığına baxmayaraq, tıvalar, ruslar və monqollar arasında böyük nüfuza sahib idi. Buyan-Badırqı, ana dilindən əlavə monqol, tibet, çin və rus dillərində səlis danışan monqol laması Oskal Urjutun tələbəsi idi.
1912-ci ildə, Sinxay inqilabından və sonra Çin zəifləməsindən sonra Buyan-Badırqı özünü "rusofillər" arasında tapdı. Onun ilahiyyat müəllimi əmisi Çamza-Kamba ilə birlikdə Rus çarı II Nikolaya himayə istəyi ilə müraciət hazırladılar. Tarixi faktlarla dəstəklənən bu vəsatət II Nikolaya bildirildi. 4 aprel 1914-cü ildə çar, Uryanxay bölgəsi üzərində Rusiyanın protektoratına razılığı barədə qərar qəbul etdi.
Xuralın çağırılması və Tıvanın müstəqilliyinin elan edilməsi
Təsis qurultayı başlamazdan əvvəl Buyan-Badırgı, Xemçik kojununun rəhbərlərini toplayaraq, Tannı-Tıvanın suverenliyini elan edən bir Konstitusiya layihəsi hazırladı. Layihə, İ. Safyanov (Ekkendey) layihəsi ilə birlikdə qurultaya baxılması üçün təqdim edildi və təsdiqləndi. Buyan-Badırqı 1924-cü ildə Tıva, SSRİ və Monqolustan Xalq Respublikası nümayəndələrinin üçqat konfransına rəhbərlik etmişdir və uğurlu işində böyük nüfuz qazanmışdır. Konfransın sonunda SSRİ (1924-cü ildə) və Monqolustan (1926-cı ildə) Tıva dövlətinin müstəqilliyini tanıdılar.
Siyasi fəaliyyəti və vəzifələri
1921-ci ildə Tannı-Tıva Respublikası Hökumətinin ilk sədri seçildi; 1922-ci ildə - Nazirlər Sovetinin sədr müavini oldu. 1923-cü ildə Nazirlər Sovetinin sədri seçildi. 1926-cı ilin noyabrında Kiçik Xural sessiyasında respublikanın maliyyə naziri seçildi.
Onun iştirakı ilə 1921, 1923, 1924 və 1926-cı illərin respublika konstitusiyaları işlənib qəbul edildi. Onun rəhbərliyi altında Tıva Revsomol yaradıldı.
Dini və təhsil fəaliyyətləri
Buyan-Badırqı var gücü ilə buddizmi dəstəkləyirdi. Ümumtıva Lamalar Konqresinin çağırılmasında fəal iştirak etdi. Bir vaxtlar qanunvericilik komissiyasının sədri idi, nikah və ailə qanunu yazmışdır.
Ailəsi
Ailəsi ilə Kadır-El qəsəbəsindəki Dzun-Kemçik kojunda yaşamışdır (1929-cu ildə həbs olunana qədər). Buyan-Badırqanın öz övladı yox idi, lakin 1910-1920-ci illərdə (dəqiq məlum deyil) tanışlarının bir yaşlı qızına Dembikey adını verərək övladlığa götürür.
Həbsi və ölümü
Buyan-Badırqı 1929-cu ildə həbs olundu. Uzun müddət həbsxanada saxlanıldı. 1932-ci ilin martında Tıva Xalq İnqilab Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Siyasi Bürosunun iclasında Monquş Buyan-Badırqı, başqaları ilə birlikdə, "əksinqilabi soyğunçu" hərəkətlərində, 1924-cü ildə "qara və sarı" feodalların Xemçik qiyamına qatılmasında günahlandırılaraq edam olundu. Onunla birlikdə keçmiş Baş nazir Donduk Kuular da güllələndi.
Monquş Buyan-Badırqıya 1994-cü ildə bəraət verildi. Tam olaraq bəraəti isə 2007-ci ildə aldı.
Yeni siyasi kursun daşıyıcıları - Şağdırşap, Toka, Mets, Çuldum, Tanya, Dançay və başqaları Monquş Buyan-Badırqıya siyasi və sonra fiziki ölüm gətirdilər. Buyan-Badırqı özü ölümündən bir müddət əvvəl deyirdi:
- «Өөреткилээн салгалдарым парлар болду
Өөреткилээн салгалдарым өжү болдум»
("Öyrəndiklərimin pələng olduğu ortaya çıxdı
Mənim öyrəndiyim - rəqib olduğum ortaya çıxdı")
Xatirəsi
- 2014-cü ildə, Kızıl şəhərinin 100 illiyində, muzey yaxınlığında yerləşən onun adını daşıyan Buyan-Badırqı abidəsinin açılışı oldu. Aldan-Maadır (60 qəhrəman).
- Tıva Respublikasının bir neçə yaşayış məntəqəsindəki küçələrə Buyan-Badırqı adı verilib.
- Tıva Respublikasının Dzun-Xemçik kojuunun Çadan şəhərində, Buyan-Badırqa adına diyarşünaslıq muzeyi var.
- Kızıl şəhərində Buyan-Badırqı adına otel fəaliyyət göstərir.
- 14 iyun 2012-ci il tarixində Tıva Respublikasında üçüncü dərəcəli "Buyan-Badırqı" ordeni təsis edildi.
İstinadlar
- После упразднения города Усинска в 1913 году на его месте остались два разделённых рекой села с парными названиями — и
- "Буддизм в период существования ТНР (1921—1944 гг.)". 2013-12-08 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-11-15.
- "Государственный деятель: Монгуш Буян-Бадыргы". 2007-08-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2009-11-15.
- "Буян-Бадыргы". 2012-03-01 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-25.
- "Чаданский музей им. Буян Бадыргы". 2010-02-18 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-07-25.
Ədəbiyyat
- Монгуш Борахович Кенин-Лопсана Буян-Бадыргы (2000)
- Салимаа Ховалыг Личность в истории: Монгуш Буян-Бадыргы (1892—1932) 2007г
- Ламажаа Ч. К. Поколенческий подход к истории Тувы XX века 2007г
- Сайда Саая Развитие взаимоотношений Советского Союза и Тувы в 1921 −1944 гг. 2001г
- Доброе имя Буяна-Бадыгры восстановлено
- К 117 годовщине со дня рождения Монгуша Буян Бадыргы[ölü keçid]
- Участия Буяна-Бадыргы в установлении отношений с царской Россией
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Monqus Buyan Badlrqi tiva Hүn Noyan Mongush Buyan Badyrgy Үger Daa 25 aprel 1892 22 mart 1932 Tiva ictimai ve dovlet xadimi Tiva dovletciliyinin qurucusu Uzun muddet Tivanin musteqilliyi mubarizesinde istirak etmisdir Musteqil siyaset yeritmesi SSRI nin xosuna gelmemisdir 1929 cu ilde Moskvanin telimati ile hebs olunmus ve 1932 ci ilde eks inqilabi fealiyyetde ittiham edilerek gullelenmisdir Monqus Buyan Badirqitiva Hүn Noyan Mongush Buyan Badyrgy Үger DaaTanni Tiva Xalq Respublikasi Nazirler Surasinin 1 ci sedri13 avqust 1921 1922Evvelkivezife qurulduSonrakiMadi Lopsan OzurTanni Tiva Xalq Respublikasi Nazirler Surasinin 4 cu sedri12 yanvar 1971 ci il 20 sentyabr 1923EvvelkiIdam SurunSonrakiSoyan OruyqiTiva Xalq Respublikasinin Tiva Xalq Inqilab Partiyasinin 1 ci birinci katibiyanvar 1926 fevral 1927EvvelkiAmbin Noyon Sodnam BalcirSonrakiSaqdirSexsi melumatlarDogum tarixi 25 aprel 1892Vefat tarixi 22 mart 1932 39 yasinda Partiya Tiva Xalq Inqilab partiyasiFealiyyeti siyasetci Vikianbarda elaqeli mediafayllarBuyan Badirqi abidesi 2014 KizilHeyatiErken illeri Buyan Badirqi 25 aprel 1892 ci ilde Ayanqati qesebesinde suru qoruyucusu Nomcul Monqusun ailesinde anadan olub Emisi Xemcik Daa kojuun noyonu Monqus Xaydip terefinden ogulluga goturulub Xaydip Uqerda belke de Tivanin siyasi tarixindeki en parlaq ve en guclu sexsiyyetlerden biri idi Onunla gorusen avropali ve rusiyali seyyahlar onun yuksek tehsilini aristokratiyasini idareetme qabiliyyetini teqdir edirdiler Lakin Xaydip gorunur simal qonsusunun erazisini ve gucunu tamamile aydin tesevvur etmirdi Rus Yapon muharibesinde Rusiyanin meglubiyyetinden sonra Noyonun rus kockunlerine munasibeti keskin sekilde deyisdi eslinde onlarin qovulmasi baslandi Veziyyet agirlasdi Xaydip Sibir kazaklari terefinden danisiq ucun Usinske devet edildi Orada Xaydipin ozunun dediyine gore onu zeherlediler Uzun muddet xeste yatdi cayin agzina yaxin dagda Semide defn edildi Buyan Badirqi agilini ozune hormeti mukemmel davranis ve aglabatan kompromislere meylliliyini Xaydipdan oyrenmisdi 1908 ci ilde ovladliga goturen atasinin olumunden sonra 16 yasinda qebile lideri Daa noyon oldu Yasinin azligina baxmayaraq tivalar ruslar ve monqollar arasinda boyuk nufuza sahib idi Buyan Badirqi ana dilinden elave monqol tibet cin ve rus dillerinde selis danisan monqol lamasi Oskal Urjutun telebesi idi 1912 ci ilde Sinxay inqilabindan ve sonra Cin zeiflemesinden sonra Buyan Badirqi ozunu rusofiller arasinda tapdi Onun ilahiyyat muellimi emisi Camza Kamba ile birlikde Rus cari II Nikolaya himaye isteyi ile muraciet hazirladilar Tarixi faktlarla desteklenen bu vesatet II Nikolaya bildirildi 4 aprel 1914 cu ilde car Uryanxay bolgesi uzerinde Rusiyanin protektoratina raziligi barede qerar qebul etdi Xuralin cagirilmasi ve Tivanin musteqilliyinin elan edilmesi Tesis qurultayi baslamazdan evvel Buyan Badirgi Xemcik kojununun rehberlerini toplayaraq Tanni Tivanin suverenliyini elan eden bir Konstitusiya layihesi hazirladi Layihe I Safyanov Ekkendey layihesi ile birlikde qurultaya baxilmasi ucun teqdim edildi ve tesdiqlendi Buyan Badirqi 1924 cu ilde Tiva SSRI ve Monqolustan Xalq Respublikasi numayendelerinin ucqat konfransina rehberlik etmisdir ve ugurlu isinde boyuk nufuz qazanmisdir Konfransin sonunda SSRI 1924 cu ilde ve Monqolustan 1926 ci ilde Tiva dovletinin musteqilliyini tanidilar Siyasi fealiyyeti ve vezifeleri 1921 ci ilde Tanni Tiva Respublikasi Hokumetinin ilk sedri secildi 1922 ci ilde Nazirler Sovetinin sedr muavini oldu 1923 cu ilde Nazirler Sovetinin sedri secildi 1926 ci ilin noyabrinda Kicik Xural sessiyasinda respublikanin maliyye naziri secildi Onun istiraki ile 1921 1923 1924 ve 1926 ci illerin respublika konstitusiyalari islenib qebul edildi Onun rehberliyi altinda Tiva Revsomol yaradildi Dini ve tehsil fealiyyetleri Buyan Badirqi var gucu ile buddizmi destekleyirdi Umumtiva Lamalar Konqresinin cagirilmasinda feal istirak etdi Bir vaxtlar qanunvericilik komissiyasinin sedri idi nikah ve aile qanunu yazmisdir Ailesi Ailesi ile Kadir El qesebesindeki Dzun Kemcik kojunda yasamisdir 1929 cu ilde hebs olunana qeder Buyan Badirqanin oz ovladi yox idi lakin 1910 1920 ci illerde deqiq melum deyil tanislarinin bir yasli qizina Dembikey adini vererek ovladliga goturur Hebsi ve olumu Buyan Badirqi 1929 cu ilde hebs olundu Uzun muddet hebsxanada saxlanildi 1932 ci ilin martinda Tiva Xalq Inqilab Partiyasi Merkezi Komitesinin Siyasi Burosunun iclasinda Monqus Buyan Badirqi basqalari ile birlikde eksinqilabi soyguncu hereketlerinde 1924 cu ilde qara ve sari feodallarin Xemcik qiyamina qatilmasinda gunahlandirilaraq edam olundu Onunla birlikde kecmis Bas nazir Donduk Kuular da gullelendi Monqus Buyan Badirqiya 1994 cu ilde beraet verildi Tam olaraq beraeti ise 2007 ci ilde aldi Yeni siyasi kursun dasiyicilari Sagdirsap Toka Mets Culdum Tanya Dancay ve basqalari Monqus Buyan Badirqiya siyasi ve sonra fiziki olum getirdiler Buyan Badirqi ozu olumunden bir muddet evvel deyirdi Өoretkileen salgaldarym parlar boldu Өoretkileen salgaldarym ozhү boldum Oyrendiklerimin peleng oldugu ortaya cixdi Menim oyrendiyim reqib oldugum ortaya cixdi Xatiresi Tiva Milli Muzeyinin simal terefi fonunda Buyan Badirqi abidesi 2014 Kizil2014 cu ilde Kizil seherinin 100 illiyinde muzey yaxinliginda yerlesen onun adini dasiyan Buyan Badirqi abidesinin acilisi oldu Aldan Maadir 60 qehreman Tiva Respublikasinin bir nece yasayis menteqesindeki kucelere Buyan Badirqi adi verilib Tiva Respublikasinin Dzun Xemcik kojuunun Cadan seherinde Buyan Badirqa adina diyarsunasliq muzeyi var Kizil seherinde Buyan Badirqi adina otel fealiyyet gosterir 14 iyun 2012 ci il tarixinde Tiva Respublikasinda ucuncu dereceli Buyan Badirqi ordeni tesis edildi IstinadlarPosle uprazdneniya goroda Usinska v 1913 godu na ego meste ostalis dva razdelyonnyh rekoj sela s parnymi nazvaniyami i Buddizm v period sushestvovaniya TNR 1921 1944 gg 2013 12 08 tarixinde Istifade tarixi 2009 11 15 Gosudarstvennyj deyatel Mongush Buyan Badyrgy 2007 08 25 tarixinde Istifade tarixi 2009 11 15 Buyan Badyrgy 2012 03 01 tarixinde Istifade tarixi 2021 07 25 Chadanskij muzej im Buyan Badyrgy 2010 02 18 tarixinde Istifade tarixi 2021 07 25 EdebiyyatMongush Borahovich Kenin Lopsana Buyan Badyrgy 2000 Salimaa Hovalyg Lichnost v istorii Mongush Buyan Badyrgy 1892 1932 2007g Lamazhaa Ch K Pokolencheskij podhod k istorii Tuvy XX veka 2007g Sajda Saaya Razvitie vzaimootnoshenij Sovetskogo Soyuza i Tuvy v 1921 1944 gg 2001g Dobroe imya Buyana Badygry vosstanovleno K 117 godovshine so dnya rozhdeniya Mongusha Buyan Badyrgy olu kecid Uchastiya Buyana Badyrgy v ustanovlenii otnoshenij s carskoj Rossiej