Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hacı Mirzə Həsən Rüşdiyyə (5 iyul 1851, Təbriz – 10 dekabr 1944, Qum) — əslən azərbaycanlı olan İran müəllimi, ruhanisi, siyasətçi və mühərriri. İranda ilk müasir təlim-təhsil üsullarını tətbiq etmişdir.
| Həsən Rüşdiyyə | |
|---|---|
 | |
| Doğum tarixi | |
| Doğum yeri | Təbriz, İran |
| Vəfat tarixi | (93 yaşında) |
| Vəfat yeri | Qum, İran |
| Uşağı | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Əslən azərbaycanlı olan İranda ilk müasir təlim-təhsil üsullarını tətbiq etmiş Hacı Mirzə Həsən Mehdi oğlu Təbrizi 1851-ci il iyulun 5-də Təbriz şəhərində ruhani ailəsində dünyaya gəlmişdir.
O, ilk təhsilini ərəb və fars dillərini mükəmməl bilən, dövrünün ziyalılarından olan maarifpərvər atası Molla Mehdidən almışdır. Ruhani olmaq istəsə də, daha sonra bu fikirdən daşınmışdır. Bunun əsas səbəblərindən biri İstanbulda iki təbrizli naşir – və tərəfindən nəşr olunan, İran mətbuatı tarixində ilk mühacir mətbu orqanı sayılan "Əxtər" (1875–1896) qəzetində yazılmış məqalə ilə tanışlığı idi. Məqalədə deyilirdi ki, "Avropada hər min nəfərdən on nəfəri savadsız, İranda isə hər min nəfərdən on nəfəri savadlıdır. Bu nöqsan əlifbanın çətinliyi və tədris üsulundakı qüsurlardan irəli gəlir… İranda da avropasayağı məktəblər olmalıdır".
Bu məqalədən və digər amillərdən təsirlənən gənc Həsən atasından icazə alaraq, Osmanlı dövlətinə yollanır. Orada fəaliyyət göstərən məktəblərin adı onun diqqətini cəlb edir və özünə Rüşdiyyə təxəllüsünü götürür. İstanbul, Beyrut və digər şəhərlərin təhsil sistemi ilə yaxından maraqlanır. 1880-ci ildə daxil olduğu Beyrut şəhərindəki Darül-müəllimində (Pedaqoji Universitet) təhsil aldığı zaman üsuli-cədid (ərəb dilindən tərcümədə "yeni tərz" və ya "yeni üsul" deməkdir) məktəblərinin təsis olunması və idarə edilməsi prosesi haqqında ətraflı məlumatlar əldə edir, eyni zamanda "Əlifbanın asan və yeni üsul ilə tədrisi"ni öyrənir.
Osmanlı İmperiyasının ərazisinə aid olan Beyrut şəhərində türk ziyalılarından dərs aldıqdan sonra Türkiyəyə gəlir, İstanbulun elm, maarif və mədəniyyətlə zəngin mühiti onda maarifçilik ideyalarının yaranmasında və inkişafında böyük rol oynayır. Özünün yazdığı kimi, "Təlimin yeni metodlarını, qanunu və məktəb açmaq qaydalarını öyrənmək məqsədilə İrandan mühacirət etdim". Lakin İrana dönmək istəsə də, orada özünə həmfikir tapmadığı üçün 1883-cü ildə Azərbaycanın tarixi şəhərlərindən olan İrəvana gedir. İrəvanda yaşayan qardaşı Mirzə Əlinin köməyilə yerli müsəlmanlar üçün müasir tipli dünyəvi məktəb – özünün ilk üsuli-cədid məktəbini açır. Pedaqoji fəaliyyətinə məhz İrəvanda başlaması təsadüfi deyildi. Çünki XIX əsrin ikinci yarısında Qafqazda başlanmış maarif intibahı Cənubi Azərbaycan ziyalılarının da diqqətini cəlb etmişdi. və Həsən Rüşdiyyədən əvvəl İrəvanda açdıqları yeni üsullu ana dili məktəbləri bu prosesdə Cənubi Azərbaycan ziyalılarının da iştirakının sübutu idi.
Gənc müəllim kimi Həsən Rüşdiyyənin ilk pedaqoji fəaliyyəti uğurlu alınır. Onun yaratdığı məktəb qısa müddətdə xeyli nüfuz qazanır. Savadlı yerli məmurlar hazırlamaq istəyən çar hakimiyyəti də Rüşdiyyənin fəaliyyətindən məmnun idi. Buna görə də dövlətin onu mükafatlandırması və ona maddi yardım göstərməsi heç də təsadüfi deyildi. İran şahı Çar Rusiyasına səfəri əsnasında İrəvanda olarkən, bu təhsil ocağını ziyarət etmişdi. Uğurlu pedaqoji fəaliyyətinə baxmayaraq, Mirzə Həsən Rüşdiyyə İrəvanda çox qalmır.
1888-ci ildə artıq təcrübəli müəllim olaraq yenidən doğma Təbrizə qayıdır və burada elə həmin il "Dəbirestani-Rüşdiyyə" və "Mədrəseyi-Rüşdiyyə" adlı İranın ilk müasir təhsil müəssisələrini təsis edir. Lakin Rüşdiyyənin təlim metodlarının İslami prinsiplərə uyğun gəlmədiyini iddia edən din xadimləri məktəbi bağlamaq əmrini verirlər. 1893-cü ildə məktəbi şəhərin Şeşgilan məhəlləsinə köçürür və adını o dövrdə Nəsirəddin şah Qacarın oğlu, Azərbaycan vilayətinin hakimi (valisi) olan Müzəffərəddinin şərəfinə "Rüşdiyyəyi-Müzəffəriyyə" qoyur. Sonralar bu münasibətlə farsdilli "Çehrenoma" qəzeti 10 oktyabr 1906-cı il tarixli sayında Rüşdiyyənin şəklini çap etmiş və altında belə yazmışdır: "İranda məktəb açmış birinci böyük şəxsiyyət Rüşdiyyədir".
"Rüşdiyyəyi-Müzəffəriyyə" məktəbində tədris Azərbaycan dilində aparılırdı. Dövrün ziyalı şəxsləri, o cümlədən Məhəmmədəli Tərbiyət, , və başqaları bu məktəbin müəllimləri olmuşlar. Məktəbdə 200-dən çox şagird təhsil alırdı. Əksəriyyəti yoxsul ailələrdən olan bu şagirdlər pulsuz oxuyurdular. Lakin yenə də narazı qalan din xadimləri Rüşdiyyədən əl çəkməyib onu öldürməyə, məktəblərini isə bağlamağa çalışırdılar və ona qarşı fətva verdilər.
1894-cü ildə Mirzə Həsən Rüşdiyyə özünün ilk "Vətən dili" adlı əsərini yazdı. O, hələ İrəvan pedaqoji mühitində Çernyayevskinin "Vətən dili" kitabı ilə tanış olmuşdu. Məhz bu kitab Rüşdiyyədə yeni dərslik yaratmaq meyli doğurmuşdu. "Rüşdiyyəyi-Müzəffəriyyə"də tədris olunan ana dili dərsləri məhz Rüşdiyyənin özünün ilk "Vətən dili" kitabı üzrə aparılırdı. Təbrizdə çap olunan "Vətən dili" kitabı dövrü ən mükəmməl dərsliyi idi. Sadə və aydın dildə yazılan bu dərslik onu qavramaqda məktəblilər üçün heç bir çətinlik yaratmır və sövti (səs) üsulu ilə ərəb əlifbasının öyrənilməsini xeyli asanlaşdırırdı. Altı ay ərzində yazıb-oxumağı öyrədən bu dərslik bütün İran Azərbaycanında yayılmışdı. Qeyd edək ki, bu kitab Cənubi Azərbaycanda sövti üsulu ilə yazılmış ilk əlifba dərsliyidir. Bu haqda nümayəndəsi Seyid Cəfər Pişəvəri Azərbaycan dilində birinci dərs kitabına dair "Vətən dili" məqaləsində belə yazmışdır: "Vətən dili" ana dili deməkdir. Böyük maarifpərvər bu kitabı yazarkən həqiqi bir rəvanşünas kimi uşaqların yaş səviyyəsini, qəlbini və əhval-ruhiyyəsini nəzərə alaraq, onun idrak qabiliyyətinə müvafiq sürətdə hekayə və misallar tərtib etmişdir".
Həsən Rüşdiyyə 1897-ci ilədək Təbrizdə yeni üsulda doqquz məktəb açsa da, şah üsuli-idarəsi və mürtəce ruhanilər onu incitmiş, açdığı məktəbləri gah bağlamış, gah da qarət etmiş və digər müxtəlif vasitələrlə ona ciddi təzyiqlər göstərmişlər. Bu fitnəkar qəsdlər zamanı məktəblilərdən ölən və yaralananlar da olmuşdu. Hətta, Rüşdiyyə özü də bir neçə dəfə ağır yaralanmışdı.
Tarixə Rüşdiyyə məktəbləri adıyla düşmüş həmin təhsil ocaqlarının tədris planına nəzər saldıqda, buraya Azərbaycan, fars, fransız dilləri, sərf-nəhv, ədəbiyyat, riyaziyyat, fizika və digər fənlərin daxil edildiyini görmək olar. İranda sxolastik tədris üsuluna zidd olan, tədris işinin sövti üsul ilə aparıldığı bu məktəblərin şah üsuli-idarəsi və mürtəce ruhanilər tərəfindən dəfələrlə bağlanmasına baxmayaraq, Rüşdiyyə məktəbləri XIX əsrin sonlarında XX əsrin əvvəllərində İranda yeni tədris üsulunun yayılmasında mühüm rol oynamışdır. Bu məktəblərin Azərbaycan üçün ən əhəmiyyətli məqamı isə Səfəvilər dövründən sonra Cənubi Azərbaycanda ana dilimizdə açılan ilk milli məktəb idi. Bəlkə elə buna görə bu təhsil ocaqlarına "Rüşdiyyeyi-Milli" məktəbi də deyilirdi.
1896-cı ildə Nəsirəddin şahın oğlu 43 yaşlı Müzəffərəddin taxta çıxdı. Müzəffərəddin Mirzə Əli xan Əminüddövləni sədrəzəm (Baş nazir) təyin etdi. Əminüddövlə Azərbaycan hakimi olduğu zaman Rüşdiyyənin gördüyü işləri təqdir və müdafiə edirdi. Onun Tehrana çağırılması Təbriz mürtəcelərinin Rüşdiyyəyə qarşı olan fitnəkar hücumlarını daha da alovlandırdı. Bu sıxıntılı günlərdə Rüşdiyyə yenə də Əminüddövlə tərəfindən müdafiə olundu. Sədrəzəm onu Müzəffərəddin şahın əmrilə Tehranda üsuli-cədid məktəbi açmağa dəvət etdi. Bu dəvət ilə Rüşdiyyə apardığı maarifçilik mücadiləsinin yeni mərhələsinə qədəm qoydu.
Nəticədə Rüşdiyyə Təbrizi tərk edib Tehrana köçməyə məcbur olur. O, Tehrandakı pedaqoji fəaliyyətinə başladığı zaman Mirzə Nəsrulla Məlikül-mütəkəllimin, Yəhya Dövlətabadi və kimi maarifçi ziyalılarla əməkdaşlıq edirdi.
Tehranda hökümətin köməkliyilə həm paytaxtda, həm də bir sıra böyük şəhərlərdə oğlan və qızlar üçün Rüşdiyyə məktəblərini açmağa başlayır. 1898-ci ildə təşkil edilən Maarif Əncüməni və Ali Maarif Şurası yaradıcılarından olan Həsən Rüşdiyyənin tədris metodu artıq özünü doğrultmuşdu. İranda açılan bütün üsuli-cədid məktəbləri bu metodla işləməyə üstünlük verirdi. Lakin bir qədər sonra Tehranda açdığı yeni üsullu məktəblərin sərbəst fəaliyyətinə imkan verilməmişdir. Mürtəce qüvvələr Tehranda da öz işini görürdü.
1898-ci ilin iyul ayında yeni maarifçi hərəkatın hamisi olan Əminüddövlə sədrəzəm vəzifəsindən kənarlaşdırıldı. Bu hadisə Rüşdiyyə və digər maarifpərvər ziyalıların vəziyyətini pisləşdirdi. Əgər əvvəllər fitnəkar qüvvələr mürtəce ruhanilərdən ibarət idisə, indi onlara saray məmurları da qoşulmuşdu. Bu təhlükəli vəziyyətdən qurtulmaq üçün Rüşdiyyə vətəni tərk edib, 1900-cü ildə Məkkə, Şam şəhərlərinə, Misirə və Qafqaza üz tutmuşdur.
Demokratik xalq hərəkatı gücləndiyi vaxtlarda isə Rüşdiyyə doğma Təbrizə qayıdıb, Şeşgilan məhəlləsində yenidən məktəb açmağa müvəffəq olmuşdur. Daha sonra Tehranda da yenidən "Rüşdiyyə" məktəbini açmış, "Əncüməni tənviri əfkar" cəmiyyəti qurmuş, "Vətən dili", "Ana dili" və digər adlarla ilk əlifba dərsliklərini yazıb nəşr etdirmişdir.
1902/03-cü illərdə o, Tehranda nəşr etdirdiyi "Məktəb" və "Tehran" qəzetlərində maarifçilik ideyaları, elmi-metodiki tövsiyə və təlim üsulu barədə məqalələr yazır, eyni zamanda şah üsuli-idarəsini ifşa edirdi. Mürtəce mütləqiyyət rejiminə qarşı çıxaraq, radikal mövqe nümayiş etdirməsi onun həbsi və Xorasan əyalətinə sürgün olunması ilə nəticələnmişdir.
Cənubi Azərbaycandakı Milli demokratik hərəkatı dövründə Tehrana qayıdıb, 1905/11-ci illərdə ictimai və elmi-pedaqoji fəaliyyətini davam etdirmişdir. O bu dövrdə maarifləndirici məqalələrlə yanaşı, uşaq şeirləri də yazmışdır.
Mirzə Həsən Rüşdiyyə bəhs etdiyimiz "Vətən dili" kitabından başqa türk (Azərbaycan) və fars dillərində də bir çox əsərlərin müəllifidir. "Bədayətüt-təlim", "Kifayətüt-təlim", "Nehayətüt-təlim", "Təkmelətüs-sərf", "Ana dili", "Əlifbayi-Rüşdiyyə", "Üsuli-əqaid və ya ittihadi-bəşər" və digər əsərləri bütün İranda oxunur və bir çox məktəblərdə dərs vəsaiti kimi istifadə olunurdu.
Rüşdiyyənin ən böyük xidmətlərindən biri də qadın azadlığı və qadın təhsili uğrunda mübarizə aparıb qızlar məktəbi açması, korlar üçün yeni oxumaq üsulu ixtira edib, onlar üçün də məktəb təsis etməsi idi.
O, 1933-cü ildə təqaüdə çıxmışdır.
Cənubi Azərbaycanın maarifpərvəri, pedaqoqu, publisisti, Rüşdiyyə məktəblərinin banisi Həsən Rüşdiyyə 1944-cü il dekabrın 10-da, 93 yaşında Qum şəhərində vəfat etmişdir. Onun son vəsiyyəti belə olmuşdur: "Məni elə yerdə dəfn edin ki, məktəblilər hər gün qəbrimin üzərindən keçərkən ruhumu şad etsinlər". Seyid Cəfər Pişəvəri "Azərbaycanın böyük xalq və maarif xadimi" adlı məqaləsində onun haqqında vəfatından sonra belə yazmışdır: "Yüz ilə yaxın ömrünü maarif, azadlıq yolunda, nadanlıq və cəhalət əleyhinə mübarizə işinə sərf etmiş olan qocaman müəllim, mərhum Hacı Mirzə Həsən Rüşdiyyə Azərbaycan millətinin fəxr edəcəyi ən parlaq və tarixi simalardandır. Rüşdiyyə Azərbaycan xalqının ən böyük xalq və maarif xadimidir. O yaxşı bilirdi ki, hər xalqın tərəqqisi onun mədəni-maarif səviyyəsinin tərəqqisi üçün şərait və vəsaitin olmasından asılıdır. Məhz buna görə də o bu şəraiti yaratmaq və lazımı vəsaiti əldə etmək uğrunda var qüvvəsiylə çalışmışdır". Bəli, Seyid Cəfər Pişəvəri Həsən Rüşdiyyəni çox gözəl xarakterizə etmişdir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- "Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən adların və terminlərin şərhi". Tərtib edəni: A. M. Babayev, Bakı, "Maarif", 1993, səh. 47
- Cavid Məmmədli, "İranda türkcə təhsil olmuşdu", "Ayna" qəzeti, Bakı, 7 noyabr 2009-cu il.
- "Həblül Mətin" qəzeti, 14 sentyabr 1903.
- Pərvanə Məmmədli. Cәnubi Azәrbaycan: әdәbi şәxsiyyәtlәr, portretlәr (PDF). Bakı: Sabah. 2015. səh. 11. 2023-04-06 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2023-04-06.
- Hüseyn Əhmədov. Azərbaycan məktəb və pedaqoji fikir tarixi. Bakı: Elm və təhsil, 2014. — səh. 219.
- Səməd Niknam, "Ana dilində ilk dərsliyimiz "Vətən dili"", "Mirzə Xəzərin Səsi" qəzeti, 20 sentyabr 2006.
- "Çehrenoma" qəzeti, № 28 (51), İran, 10 oktyabr 1906. (fars.)
- Hüseyni M. "Rüşdiyyə və "Vətən dili" (Mirzə Həsən Rüşdiyyə-150)", "Ədəbiyyat" qəzeti, Bakı, 17 avqust 2001.
- Seyid Cəfər Pişəvəri, "Vətən dili" (Azərbaycan dilində birinci dərs kitabına dair), "Azərbaycan" qəzeti, İran, 16 mehr 1324.
- Fikrət Seyidov, "Dədə Qorquddan Şəhriyara qədər" Güney Azərbaycanda pedaqoji fikr", Bakı, 2003, səhv. 187–188
- Cavid Məmmədli, "İranda türkcə təhsil olmuşdu", "Ayna" qəzeti, Bakı, 7 noyabr 2009-cu il.
- Fikrət Seyidov, "Dədə Qorquddan Şəhriyara qədər" Güney Azərbaycanda pedaqoji fikr", Bakı, 2003, səh. 188
- "Azərbaycan klassik ədəbiyyatında işlədilən adların və terminlərin şərhi". Tərtib edəni: A. M. Babayev, Bakı, "Maarif", 1993, səh. 51
- Seyid Cəfər Pişəvəri, "Azərbaycanın böyük xalq və maarif xadimi", "Azərbaycan" qəzeti, İran, 2 mehr 1324
Mənbə
- Əlhəddin Cekli, Tərxan Paşazadə. Həsən Rüşdiyyə. "Dövlət və Din" İctimai fikir toplusu, (№ 6 (20), Azərbaycan Respublikası Dini Qurumlarla İş üzrə Dövlət Komitəsi, Bakı, noyabr-dekabr 2010, səh.197–204.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Haci Mirze Hesen Rusdiyye 5 iyul 1851 Tebriz 10 dekabr 1944 Qum eslen azerbaycanli olan Iran muellimi ruhanisi siyasetci ve muherriri Iranda ilk muasir telim tehsil usullarini tetbiq etmisdir Hesen RusdiyyeDogum tarixi 5 iyul 1851Dogum yeri Tebriz IranVefat tarixi 10 dekabr 1944 93 yasinda Vefat yeri Qum IranUsagi Sahnaz Azad Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiEslen azerbaycanli olan Iranda ilk muasir telim tehsil usullarini tetbiq etmis Haci Mirze Hesen Mehdi oglu Tebrizi 1851 ci il iyulun 5 de Tebriz seherinde ruhani ailesinde dunyaya gelmisdir O ilk tehsilini ereb ve fars dillerini mukemmel bilen dovrunun ziyalilarindan olan maarifperver atasi Molla Mehdiden almisdir Ruhani olmaq istese de daha sonra bu fikirden dasinmisdir Bunun esas sebeblerinden biri Istanbulda iki tebrizli nasir ve terefinden nesr olunan Iran metbuati tarixinde ilk muhacir metbu orqani sayilan Exter 1875 1896 qezetinde yazilmis meqale ile tanisligi idi Meqalede deyilirdi ki Avropada her min neferden on neferi savadsiz Iranda ise her min neferden on neferi savadlidir Bu noqsan elifbanin cetinliyi ve tedris usulundaki qusurlardan ireli gelir Iranda da avropasayagi mektebler olmalidir Bu meqaleden ve diger amillerden tesirlenen genc Hesen atasindan icaze alaraq Osmanli dovletine yollanir Orada fealiyyet gosteren mekteblerin adi onun diqqetini celb edir ve ozune Rusdiyye texellusunu goturur Istanbul Beyrut ve diger seherlerin tehsil sistemi ile yaxindan maraqlanir 1880 ci ilde daxil oldugu Beyrut seherindeki Darul muelliminde Pedaqoji Universitet tehsil aldigi zaman usuli cedid ereb dilinden tercumede yeni terz ve ya yeni usul demekdir mekteblerinin tesis olunmasi ve idare edilmesi prosesi haqqinda etrafli melumatlar elde edir eyni zamanda Elifbanin asan ve yeni usul ile tedrisi ni oyrenir Osmanli Imperiyasinin erazisine aid olan Beyrut seherinde turk ziyalilarindan ders aldiqdan sonra Turkiyeye gelir Istanbulun elm maarif ve medeniyyetle zengin muhiti onda maarifcilik ideyalarinin yaranmasinda ve inkisafinda boyuk rol oynayir Ozunun yazdigi kimi Telimin yeni metodlarini qanunu ve mekteb acmaq qaydalarini oyrenmek meqsedile Irandan muhaciret etdim Lakin Irana donmek istese de orada ozune hemfikir tapmadigi ucun 1883 cu ilde Azerbaycanin tarixi seherlerinden olan Irevana gedir Irevanda yasayan qardasi Mirze Elinin komeyile yerli muselmanlar ucun muasir tipli dunyevi mekteb ozunun ilk usuli cedid mektebini acir Pedaqoji fealiyyetine mehz Irevanda baslamasi tesadufi deyildi Cunki XIX esrin ikinci yarisinda Qafqazda baslanmis maarif intibahi Cenubi Azerbaycan ziyalilarinin da diqqetini celb etmisdi ve Hesen Rusdiyyeden evvel Irevanda acdiqlari yeni usullu ana dili mektebleri bu prosesde Cenubi Azerbaycan ziyalilarinin da istirakinin subutu idi Genc muellim kimi Hesen Rusdiyyenin ilk pedaqoji fealiyyeti ugurlu alinir Onun yaratdigi mekteb qisa muddetde xeyli nufuz qazanir Savadli yerli memurlar hazirlamaq isteyen car hakimiyyeti de Rusdiyyenin fealiyyetinden memnun idi Buna gore de dovletin onu mukafatlandirmasi ve ona maddi yardim gostermesi hec de tesadufi deyildi Iran sahi Car Rusiyasina seferi esnasinda Irevanda olarken bu tehsil ocagini ziyaret etmisdi Ugurlu pedaqoji fealiyyetine baxmayaraq Mirze Hesen Rusdiyye Irevanda cox qalmir 1888 ci ilde artiq tecrubeli muellim olaraq yeniden dogma Tebrize qayidir ve burada ele hemin il Debirestani Rusdiyye ve Medreseyi Rusdiyye adli Iranin ilk muasir tehsil muessiselerini tesis edir Lakin Rusdiyyenin telim metodlarinin Islami prinsiplere uygun gelmediyini iddia eden din xadimleri mektebi baglamaq emrini verirler 1893 cu ilde mektebi seherin Sesgilan mehellesine kocurur ve adini o dovrde Nesireddin sah Qacarin oglu Azerbaycan vilayetinin hakimi valisi olan Muzeffereddinin serefine Rusdiyyeyi Muzefferiyye qoyur Sonralar bu munasibetle farsdilli Cehrenoma qezeti 10 oktyabr 1906 ci il tarixli sayinda Rusdiyyenin seklini cap etmis ve altinda bele yazmisdir Iranda mekteb acmis birinci boyuk sexsiyyet Rusdiyyedir Rusdiyyeyi Muzefferiyye mektebinde tedris Azerbaycan dilinde aparilirdi Dovrun ziyali sexsleri o cumleden Mehemmedeli Terbiyet ve basqalari bu mektebin muellimleri olmuslar Mektebde 200 den cox sagird tehsil alirdi Ekseriyyeti yoxsul ailelerden olan bu sagirdler pulsuz oxuyurdular Lakin yene de narazi qalan din xadimleri Rusdiyyeden el cekmeyib onu oldurmeye mekteblerini ise baglamaga calisirdilar ve ona qarsi fetva verdiler 1894 cu ilde Mirze Hesen Rusdiyye ozunun ilk Veten dili adli eserini yazdi O hele Irevan pedaqoji muhitinde Cernyayevskinin Veten dili kitabi ile tanis olmusdu Mehz bu kitab Rusdiyyede yeni derslik yaratmaq meyli dogurmusdu Rusdiyyeyi Muzefferiyye de tedris olunan ana dili dersleri mehz Rusdiyyenin ozunun ilk Veten dili kitabi uzre aparilirdi Tebrizde cap olunan Veten dili kitabi dovru en mukemmel dersliyi idi Sade ve aydin dilde yazilan bu derslik onu qavramaqda mektebliler ucun hec bir cetinlik yaratmir ve sovti ses usulu ile ereb elifbasinin oyrenilmesini xeyli asanlasdirirdi Alti ay erzinde yazib oxumagi oyreden bu derslik butun Iran Azerbaycaninda yayilmisdi Qeyd edek ki bu kitab Cenubi Azerbaycanda sovti usulu ile yazilmis ilk elifba dersliyidir Bu haqda numayendesi Seyid Cefer Piseveri Azerbaycan dilinde birinci ders kitabina dair Veten dili meqalesinde bele yazmisdir Veten dili ana dili demekdir Boyuk maarifperver bu kitabi yazarken heqiqi bir revansunas kimi usaqlarin yas seviyyesini qelbini ve ehval ruhiyyesini nezere alaraq onun idrak qabiliyyetine muvafiq suretde hekaye ve misallar tertib etmisdir Hesen Rusdiyye 1897 ci iledek Tebrizde yeni usulda doqquz mekteb acsa da sah usuli idaresi ve murtece ruhaniler onu incitmis acdigi mektebleri gah baglamis gah da qaret etmis ve diger muxtelif vasitelerle ona ciddi tezyiqler gostermisler Bu fitnekar qesdler zamani mekteblilerden olen ve yaralananlar da olmusdu Hetta Rusdiyye ozu de bir nece defe agir yaralanmisdi Tarixe Rusdiyye mektebleri adiyla dusmus hemin tehsil ocaqlarinin tedris planina nezer saldiqda buraya Azerbaycan fars fransiz dilleri serf nehv edebiyyat riyaziyyat fizika ve diger fenlerin daxil edildiyini gormek olar Iranda sxolastik tedris usuluna zidd olan tedris isinin sovti usul ile aparildigi bu mekteblerin sah usuli idaresi ve murtece ruhaniler terefinden defelerle baglanmasina baxmayaraq Rusdiyye mektebleri XIX esrin sonlarinda XX esrin evvellerinde Iranda yeni tedris usulunun yayilmasinda muhum rol oynamisdir Bu mekteblerin Azerbaycan ucun en ehemiyyetli meqami ise Sefeviler dovrunden sonra Cenubi Azerbaycanda ana dilimizde acilan ilk milli mekteb idi Belke ele buna gore bu tehsil ocaqlarina Rusdiyyeyi Milli mektebi de deyilirdi 1896 ci ilde Nesireddin sahin oglu 43 yasli Muzeffereddin taxta cixdi Muzeffereddin Mirze Eli xan Eminuddovleni sedrezem Bas nazir teyin etdi Eminuddovle Azerbaycan hakimi oldugu zaman Rusdiyyenin gorduyu isleri teqdir ve mudafie edirdi Onun Tehrana cagirilmasi Tebriz murtecelerinin Rusdiyyeye qarsi olan fitnekar hucumlarini daha da alovlandirdi Bu sixintili gunlerde Rusdiyye yene de Eminuddovle terefinden mudafie olundu Sedrezem onu Muzeffereddin sahin emrile Tehranda usuli cedid mektebi acmaga devet etdi Bu devet ile Rusdiyye apardigi maarifcilik mucadilesinin yeni merhelesine qedem qoydu Neticede Rusdiyye Tebrizi terk edib Tehrana kocmeye mecbur olur O Tehrandaki pedaqoji fealiyyetine basladigi zaman Mirze Nesrulla Melikul mutekellimin Yehya Dovletabadi ve kimi maarifci ziyalilarla emekdasliq edirdi Tehranda hokumetin komekliyile hem paytaxtda hem de bir sira boyuk seherlerde oglan ve qizlar ucun Rusdiyye mekteblerini acmaga baslayir 1898 ci ilde teskil edilen Maarif Encumeni ve Ali Maarif Surasi yaradicilarindan olan Hesen Rusdiyyenin tedris metodu artiq ozunu dogrultmusdu Iranda acilan butun usuli cedid mektebleri bu metodla islemeye ustunluk verirdi Lakin bir qeder sonra Tehranda acdigi yeni usullu mekteblerin serbest fealiyyetine imkan verilmemisdir Murtece quvveler Tehranda da oz isini gorurdu 1898 ci ilin iyul ayinda yeni maarifci herekatin hamisi olan Eminuddovle sedrezem vezifesinden kenarlasdirildi Bu hadise Rusdiyye ve diger maarifperver ziyalilarin veziyyetini pislesdirdi Eger evveller fitnekar quvveler murtece ruhanilerden ibaret idise indi onlara saray memurlari da qosulmusdu Bu tehlukeli veziyyetden qurtulmaq ucun Rusdiyye veteni terk edib 1900 cu ilde Mekke Sam seherlerine Misire ve Qafqaza uz tutmusdur Demokratik xalq herekati guclendiyi vaxtlarda ise Rusdiyye dogma Tebrize qayidib Sesgilan mehellesinde yeniden mekteb acmaga muveffeq olmusdur Daha sonra Tehranda da yeniden Rusdiyye mektebini acmis Encumeni tenviri efkar cemiyyeti qurmus Veten dili Ana dili ve diger adlarla ilk elifba dersliklerini yazib nesr etdirmisdir 1902 03 cu illerde o Tehranda nesr etdirdiyi Mekteb ve Tehran qezetlerinde maarifcilik ideyalari elmi metodiki tovsiye ve telim usulu barede meqaleler yazir eyni zamanda sah usuli idaresini ifsa edirdi Murtece mutleqiyyet rejimine qarsi cixaraq radikal movqe numayis etdirmesi onun hebsi ve Xorasan eyaletine surgun olunmasi ile neticelenmisdir Cenubi Azerbaycandaki Milli demokratik herekati dovrunde Tehrana qayidib 1905 11 ci illerde ictimai ve elmi pedaqoji fealiyyetini davam etdirmisdir O bu dovrde maariflendirici meqalelerle yanasi usaq seirleri de yazmisdir Mirze Hesen Rusdiyye behs etdiyimiz Veten dili kitabindan basqa turk Azerbaycan ve fars dillerinde de bir cox eserlerin muellifidir Bedayetut telim Kifayetut telim Nehayetut telim Tekmeletus serf Ana dili Elifbayi Rusdiyye Usuli eqaid ve ya ittihadi beser ve diger eserleri butun Iranda oxunur ve bir cox mekteblerde ders vesaiti kimi istifade olunurdu Rusdiyyenin en boyuk xidmetlerinden biri de qadin azadligi ve qadin tehsili ugrunda mubarize aparib qizlar mektebi acmasi korlar ucun yeni oxumaq usulu ixtira edib onlar ucun de mekteb tesis etmesi idi O 1933 cu ilde teqaude cixmisdir Cenubi Azerbaycanin maarifperveri pedaqoqu publisisti Rusdiyye mekteblerinin banisi Hesen Rusdiyye 1944 cu il dekabrin 10 da 93 yasinda Qum seherinde vefat etmisdir Onun son vesiyyeti bele olmusdur Meni ele yerde defn edin ki mektebliler her gun qebrimin uzerinden kecerken ruhumu sad etsinler Seyid Cefer Piseveri Azerbaycanin boyuk xalq ve maarif xadimi adli meqalesinde onun haqqinda vefatindan sonra bele yazmisdir Yuz ile yaxin omrunu maarif azadliq yolunda nadanliq ve cehalet eleyhine mubarize isine serf etmis olan qocaman muellim merhum Haci Mirze Hesen Rusdiyye Azerbaycan milletinin fexr edeceyi en parlaq ve tarixi simalardandir Rusdiyye Azerbaycan xalqinin en boyuk xalq ve maarif xadimidir O yaxsi bilirdi ki her xalqin tereqqisi onun medeni maarif seviyyesinin tereqqisi ucun serait ve vesaitin olmasindan asilidir Mehz buna gore de o bu seraiti yaratmaq ve lazimi vesaiti elde etmek ugrunda var quvvesiyle calismisdir Beli Seyid Cefer Piseveri Hesen Rusdiyyeni cox gozel xarakterize etmisdir Hemcinin baxRusdiyye mektebiIstinadlar Azerbaycan klassik edebiyyatinda isledilen adlarin ve terminlerin serhi Tertib edeni A M Babayev Baki Maarif 1993 seh 47 Cavid Memmedli Iranda turkce tehsil olmusdu Ayna qezeti Baki 7 noyabr 2009 cu il Heblul Metin qezeti 14 sentyabr 1903 Pervane Memmedli Cәnubi Azәrbaycan әdәbi sәxsiyyәtlәr portretlәr PDF Baki Sabah 2015 seh 11 2023 04 06 tarixinde PDF Istifade tarixi 2023 04 06 Huseyn Ehmedov Azerbaycan mekteb ve pedaqoji fikir tarixi Baki Elm ve tehsil 2014 seh 219 Semed Niknam Ana dilinde ilk dersliyimiz Veten dili Mirze Xezerin Sesi qezeti 20 sentyabr 2006 Cehrenoma qezeti 28 51 Iran 10 oktyabr 1906 fars Huseyni M Rusdiyye ve Veten dili Mirze Hesen Rusdiyye 150 Edebiyyat qezeti Baki 17 avqust 2001 Seyid Cefer Piseveri Veten dili Azerbaycan dilinde birinci ders kitabina dair Azerbaycan qezeti Iran 16 mehr 1324 Fikret Seyidov Dede Qorquddan Sehriyara qeder Guney Azerbaycanda pedaqoji fikr Baki 2003 sehv 187 188 Cavid Memmedli Iranda turkce tehsil olmusdu Ayna qezeti Baki 7 noyabr 2009 cu il Fikret Seyidov Dede Qorquddan Sehriyara qeder Guney Azerbaycanda pedaqoji fikr Baki 2003 seh 188 Azerbaycan klassik edebiyyatinda isledilen adlarin ve terminlerin serhi Tertib edeni A M Babayev Baki Maarif 1993 seh 51 Seyid Cefer Piseveri Azerbaycanin boyuk xalq ve maarif xadimi Azerbaycan qezeti Iran 2 mehr 1324MenbeElheddin Cekli Terxan Pasazade Hesen Rusdiyye Dovlet ve Din Ictimai fikir toplusu 6 20 Azerbaycan Respublikasi Dini Qurumlarla Is uzre Dovlet Komitesi Baki noyabr dekabr 2010 seh 197 204