Müstövfi əl məmalik fars مستوفی الممالک vilayətlərin xəzinədarı Elxanilər dövründən Qacarlar dövrünədək iranda maliyyə i

Müstövfi əl-məmalik (fars. مستوفی‌الممالک‎; vilayətlərin xəzinədarı) — Elxanilər dövründən Qacarlar dövrünədək İranda maliyyə idarəsinin rəhbəri.

Ehtimal etmək olar ki, mülki idarə aparatının başçısı olan vəzirin nəzarəti altında işləyirdi. "Allahın mühafizə etdiyi vilayətlərin" (məmalik-i məhrusə) ərazisində "divan-i məmalik" idarələrinin bütün maliyyə əməliyyatları, onların əyalət nümayəndələrinə (ümmal) göndərdikləri yazılı təlimatlara müvafiq olaraq həyata keçirilirdi. İdarə vergi aparatının işinə, dövlət büdcəsinin tərtib edilməsinə rəhbərliyi həyata keçirir, vergi siyahılarını təsdiq edirdi.Bəylərbəyilərin tiyul və digər mükafatları, vəzirlərin, vəkələntərlərin maaşları (rüsumat), mülki və hərbi şəxslərin məvacibləri onun təsdiqləməsi və möhürü olmadan verilmirdi.İsgəndər bəy Münşinin məlumatına görə, I Təhmasibin dövründə "divan-i əlanın böyük müstövfilərindən" məlum olan on nəfərin yeddisi müstövfi əl-məmalik, ikisi də "müstövfiy-i bəqayə" "vergi borcları üzrə xəzinədar" idi.

Aşağıdakılar müstövfi əl-məmalik olmuşlar:

Mir Məsud Curbadqani
Xacə Hüseyn
Xacə Qiyasəddin Əli
Xacə Qasım Nətənzi
Xacə Məlik İsfahan
Mir Qiyasəddin Mahmud İsfahani
Mirzə Şükrulla İsfahani.

Onların içərisindən daha məşhur olanı yerli əyanların nümayəndəsi, "riyaziyyat qanunlarında və hesab kitablarının aparılmasında mahir" (qanun-i hesabdani və elm-i siyaq) olan, şahın hüsn-rəğbətini qazanmış idi. bu vəzifədə az işlədi və tezliklə işdən azad edildi. Müəyyən dövrdə xəzinədar vəzifəsi "əlahəzrət dəftərxanasının mirzələri (avaracanəvisan-i dəftərxane-yi hümayun)" arasında bölüşdürüldü. "Onlardan hər biri öz idarəsinin müstövfisi idi". Sonra yenidən vəzifəyə təyin edildi və bu dəfə uzun müddət ərzində öz vəzifəsini yerinə yetirdi. O, I Şah Təhmasibin vəfatına üç il qalmış azad edildi və onun yerinə irəli sürüldü. müstövfi əl-məmalikin rolunu bundan görmək olar ki, hicri 981 (1573–1574)-ci ildə Mirzə Şükrulla bu vəzifəyə təyin olunarkən ona 500 Təbriz tüməni məbləğində məvacib müəyyən edilmişdi. Vəzirlər – Seyid Həsən Fərəhani və Xacə Cəmaləddin Əli Təbrizi üçün müəyyən edilən məvaciblər də həmin miqdarda idi.

Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, II Şah İsmayılın dövründə vəzir vəzifəsinə keçirilmiş, onun yerini isə tutmuşdu. O, yeni şah – Məhəmməd Xudabəndənin dövründə də müstövfi əl-məmalik vəzifəsində qalmış və "işdə tam sərbəstlik göstərmişdi". Lakin o, tezliklə ona düşməncəsinə yanaşan vəzir təhriki ilə vəzifədən kənar edilmiş və müstövfilik vəzifəsi verilmişdi. müstövfiyan-i bəqayə sırasında İsgəndər bəy Münşi Mir Hidayətulla Məmurinin, onun qardaşı , habelə əvvəlcə müstövfi əl-məmalik vəzifəsinə irəli çəkilmiş adlarını çəkir.

İstnadlar

Təzkirət əl-Mülük, vər.4a, b.
Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.306
Təzkirət əl-Mülük, vər.27a, b.
Təzkirət əl-Mülük, səh . 122–125
Tarix-i Aləm-arayi Abbasi, səh.162
Əhsən ət-Təvarix, səh.458; Cəvahir əl-əxbar, vər.334a
Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.307
Tarix-i Aləm-arayi Abbasi, səh.163
Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 308

Ədəbiyyat

Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. Bakı,"Şərq-Qərb", 2007, 344 səh.+8 səh. (illüst.)

Həmçinin bax

[1] Təzkirət əl-Mülük, vər.4a, b.

[2] Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.306

[3] Təzkirət əl-Mülük, vər.27a, b.

[4] Təzkirət əl-Mülük, səh . 122–125

[5] Tarix-i Aləm-arayi Abbasi, səh.162

[6] Əhsən ət-Təvarix, səh.458; Cəvahir əl-əxbar, vər.334a

[7] Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh.307

[8] Tarix-i Aləm-arayi Abbasi, səh.163

[9] Oqtay Əfəndiyev. Azərbaycan Səfəvilər dövləti. səh. 308