Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Məməlilər (lat. Mammalia) — heyvanlar aləminin xordalılar tipinə aid olan heyvan sinfi. Məməlilər onurğalılar tipinin ən ali sinfidir.
| Məməlilər | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
 | ||||||||||||
| Elmi təsnifat | ||||||||||||
| Domen: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Ranqsız: Aləm: Yarımaləm: Klad: Klad: Tipüstü: Tip: Klad: Yarımtip: İnfratip: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Klad: Sinifüstü: Klad: Klad: Sinif: Məməlilər | ||||||||||||
| Beynəlxalq elmi adı | ||||||||||||
| ||||||||||||
Məməlilərin sinfinə aid iki — İlk məməlilər (Prototheria) və Vəhşi heyvanlar (Theria) yarımsinifləri var.
Synapsida, məməlilər və onların nəsli kəsilmiş qohumlarını ehtiva edən qrup, Pensilvaniya yarımdövründə (~323 milyondan ~300 milyon il əvvəl) onların sürünənlər nəslindən ayrıldıqları zaman yaranmışdır. Keçid qrupu məməlilər Erkən Yura dövründə əvvəlki məməli formalarından təkamül keçirmişlər. Kladoqramma məməliləri keçid qrupu kimi qəbul edir.
Dünyada 4500-ə qədər məməli növü vardır. Məməlilərin 1229 cins, 153 fəsilə, 29 dəstəsi məlumdur. Məməlilərin balaları əsasən, müəyyən bir inkişaf dövrünü tamamlayana qədər analarının qarnında saxlanılır. Doğum zamanı balanın formalaşması məməli növünə görə dəyişir. Kor (və əsasən çılpaq) doğulan və bəzən illərlə anası tərəfindən böyüdülən məməli növləri olduğu kimi, doğulduqdan qısa müddət sonra yeriməyə və ya üzməyə başlayan məməli növləri də var, Ancaq ümumilikdə balaların müəyyən müddət ana tərəfindən baxılması məcburidir. Dişi məməlilər balalarını zəngin tərkibli süd ilə qidalandırır.
Məməlilərin bədəni isti və ya soyuq iqlimdə yaşamaq üçün fərqli xüsusiyətlərə sahibdir. Quru məməliləri qalın bir qış kürkünə , dəniz məməliləri isə dəri altında qalın bir yağ təbəqəsi və ya yağlanmış bir kürkə sahibdir. Bəzi məməlilər qış yuxusuna yataraq bu dövrdə enerjiyə qənaət etmiş olurlar. Qidanın bol olduğu dövrdə yığdığı kaloriləri, qidanın az olduğu dövrdə yuxu zamanı sərf edirlər (sincablar, ayılar və porsuqlar kimi).
Məməliər həmçinin bir çox helmintlərin aralıq və ya əsas sahibi ola bilər: (Qaraciyər sorucusu, Öküz soliteri, Exinokokk, İnsan askaridi və s.)
Ümumi xarakteristika
Xarakterik xüsusiyyətləri bunlardır:
- Süd vəziləri var, balalarını südlə bəsləyirlər.
- Dəriləri vəzilərlə (tər, piy, qoxu) zəngindir.
- Bədənləri tüklə örtülüdür.
- İstiqanlı heyvanlardır, sabit bədən temperaturuna malikdirlər.
- Xarici qulaq seyvanı və dodaqlar əmələ gəlmişdir.
- Döş və qarın boşluqları diafraqma pərdəsi ilə ayrılır.
- İxtisaslaşmış dişləri var.
- Ürəkləri dördkameralıdır. Ürəyin sol mədəciyindən sol aorta qövsü çıxır.
- 7 boyun fəqərəsi var.
- Beyin yarımkürələri qırışlı olub, ara və orta beynin üzərini örtür.
- Məməlilər balalıqda inkişaf edən diri bala doğur. Kloakalılar isə yumurta qoyur.
- Bədənləri çoxqatlı dəridən təşkil olunub: xarici "epidermis", daxili "əsl dəri qatı". Tüklər, pulcuqlar (qunduzun quyruğu, kələzəoxşarların pulcuqları), dırnaqlar, caynaqlar və buynuzlar dərinin buynuz törəmələridir.
Skelet və ətrafların quruluşu
Məməlilərdə skelet, əsasən, daxili, bəzi növlərdə isə (armadil: Chaetophractus vellerosus) xaricidir. Onurğa boyun, döş, bel, oma və quyruq şöbələrinə bölünür. Boyun fəqərələri bütün məməlilərdə eyni saydadır (7 ədəd). Ətrafların sayı, adətən, iki cüt olur. Balinakimilərdə arxa ətraflar və çanaq reduksiyaya uğramışdır. Ətrafların skeleti çox davamlıdır. Bud sümükləri çox böyük yükə davam gətirə bilir (bəzi növlərdə 1500–2000 kq). Əzələ sistemi yaxşı inkişaf etmiş xüsusi əzələlər qrupundan ibarətdir.
Daxili quruluşu
Həzm sistemi bütün şöbələrdən ibarətdir və anal dəliklə bitir. Dişlər inkişaf edib (bəzi növlər, həmçinin dişsiz balinalar istisna olmaqla). Dişlər kəsici, köpək və azı dişlərinə bölünür. Qidalanmasına görə məməlilər otyeyənlər və ətyeyənlərə ayrılır. Tənəffüs sistemi ağciyərlər, traxeya, bronx, bronxiol və alveollardan ibarətdir. Qan-damar sistemi çox təkmilləşib. Ürək dörd kameralıdır. İki qan dövranı, sol aorta qövsü vardır. Yetkin eritrositlər nüvəsizdir. İfrazat sistemi bir cüt böyrəkdən, onlardan çıxan və sidik kisəsinə açılan axarlardan, sidik kanalından ibarətdir. Sinir sistemi yaxşı inkişaf etmiş beyin yarımkürələrindən, qırışlı və büküşlü beyin qabığından, beyincikdən ibarətdir. Hissiyyat orqanları da çox yaxşı inkişaf edib. Eşitmə orqanı xarici qulaq, xarici keçəcək, üç eşitmə sümüyü və səs qəbul edən aparatdan ibarətdir. Qoxu hissiyyatı da inkişaf edib. Lövhəcikli quruluşa malik burun boşluğu və burun labirinti vardır. Görmə və dadbilmə qabiliyyəti inkişaf edib. Daxili sekresiya vəziləri inkişaf edib. Cinsi yolla çoxalırlar. Cinsiyyət vəziləri dişilərdə və erkəklərdə cütdür. Mayalanma daxilidir və cinsi dimorfizm nəzərə çarpır.
Təsnifatı
- İlk məməlilər (Prototheria) yarımsinfi
- Birdəliklilər (Prototheria) infrasinfi
- Vəhşi heyvanlar (Theria) yarımsinfi
- Kisəlilər (Metatheria) infrasinfi
- Plasentalılar (Eutheria) infrasinfi
Maraqlı məlumatlar
- Məməlilərin çoxu 45°C-yə qədər şaxtaya davam gətirir. Qütbdə yaşayan ağ ayılar 80 °C –yə qədər soyuğa dözür.qəribə olsa da ev pişikləri bu sahədə rekord qazanırlar — 110 °C. Qazlar 100 °C şaxtaya dözür.
- Fillər tullana bilməyən tək məməlidir.
- Dəvəquşunun gözləri beynindən böyükdür.
- Məməlilərin çəkiləri 2 qr-dan (cırtdan ağdiş: Suncus etruscus) 150 t-a kimi (göy balina: Balaenoptera musculus) olur.
- Məməlilərin uzunluqları 3 sm-dən (cırtdan ağdiş: Suncus etruscus) 33 m-ə qədər (göy balina: Balaenoptera musculus) olur.
Həyat fəaliyyəti
Məməlilərin əksəriyyətinin bədəni baş, boyun, gövdə, quyruq və ətraflardan ibarətdir. Möhkəm və elastik dəridə tüklər, tər, piy, qoxu və süd vəziləri olur.
Həzm sistemi. Ağızda yerləşən dişlər qidanın tutulmasında və xırdalanmasında iştirak edir. Qida ağızdan udlağa, qida borusuna, mədəyə, əvvəl nazik və sonra yoğun bağırsağa keçir. Həzm olunmayan qalıqlar anusla xaric edilir.
Tənəffüs sistemi. burun boşluğu, burun-udlaq, qırtlaq, nəfəs borusu(traxeya), bronxlar və ağciyərlərdən təşkil olunmuşdur.
Qan-damar sistemi. Məməlilərin ürəyi dördkameralı olub,2 qulaqcıq və 2 mədəcikdən ibarətdir. Ürəyin sağ və sol hissələri bir-birindən tamamilə ayrıldığından arterial və venoz qanlar qarışmır. İstiqanlı heyvanlardır, bədən temperaturları sabitdir.
İfrazat sistemi. Paxlaşəkilli bir cüt böyrəkdən, bir cüt sidik axarı, sisik kisəsi və sidik kanalından ibarətdir.
Sinir sistemi. Məməlilərdə baş-beyin, digər onurğalılarda olduğu kimi, beşşöbəlidir. Beyin yarımkürələrinin üzəri boz maddədən ibarət qırışlı qabıqla örtülmüşdür. Boz maddəni sinir hüceyrələri əmələ gətirir. Məməlilərdə sinir sisteminin yaxşı inkişaf etməsi ilə əlaqədar mürəkkəb davranış hərəkətləri müşahidə edilir.
Hiss orqanları. Məməlilərdə eşitmə, görmə, qoxubilmə, lamisə, dadbilmə hissiyatı olur. Əksəriyyətində eşitmə orqanı yaxşı inkişaf etmişdir. Görmə orqanı 2 göz qapağına malik gözlərdən ibarətdir. Əksər məməlilərdə üçüncü göz qapağı qalıq halındadır. Həyat tərzindən və yaşadığı mühit şəraitindən asılı olaraq hiss orqanlarının inkişaf səviyyəsi müxtəlif məməlilərdə fərqlidir. Qoxubilmə hissiyatı su heyvanlarında zəif, quru həyat tərzi keçirən heyvanlarda isə daha güclüdür. Məməlilər üçün lamisə funksiyasını burunun və gözlərin kənarında olan uzun və sərt tüklər yerinə yetirir.
İstinadlar
- Wilson D. E., Reeder D. M. Class Mammalia Linnaeus, 1758. // Animal Biodiversity: An Outline of Higher-level Classification and Survey of Taxonomic Richness / red. Z. Zhang 2011. C. 3148, burax. 1. S. 56–60. , 978-1-86977-850-7
- Mammal Species of the World (ing.): A Taxonomic and Geographic Reference. / D. E. Wilson, D. M. Reeder 3 Baltimore: JHU Press, 2005. 35, 2142 p.
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Memeliler lat Mammalia heyvanlar aleminin xordalilar tipine aid olan heyvan sinfi Memeliler onurgalilar tipinin en ali sinfidir MemelilerElmi tesnifatDomen EukariotlarRanqsiz AmorpheaRanqsiz Ranqsiz Ranqsiz Ranqsiz FilozoaAlem HeyvanlarYarimalem EumetazoylarKlad Klad IkitereflisimmetriyalilarKlad Tipustu SonagizlilarTip XordalilarKlad Yarimtip OnurgalilarInfratip AgizcenelilerKlad Klad Klad Klad XoanlarKlad Klad Klad Klad Klad Sinifustu DordayaqlilarKlad Klad Sinif MemelilerBeynelxalq elmi adiMammalia L 1758 Sekil axtarisiITIS 179913NCBI 40674EOL 1642FW 36651 Memelilerin sinfine aid iki Ilk memeliler Prototheria ve Vehsi heyvanlar Theria yarimsinifleri var Synapsida memeliler ve onlarin nesli kesilmis qohumlarini ehtiva eden qrup Pensilvaniya yarimdovrunde 323 milyondan 300 milyon il evvel onlarin surunenler neslinden ayrildiqlari zaman yaranmisdir Kecid qrupu memeliler Erken Yura dovrunde evvelki memeli formalarindan tekamul kecirmisler Kladoqramma memelileri kecid qrupu kimi qebul edir Dunyada 4500 e qeder memeli novu vardir Memelilerin 1229 cins 153 fesile 29 destesi melumdur Memelilerin balalari esasen mueyyen bir inkisaf dovrunu tamamlayana qeder analarinin qarninda saxlanilir Dogum zamani balanin formalasmasi memeli novune gore deyisir Kor ve esasen cilpaq dogulan ve bezen illerle anasi terefinden boyudulen memeli novleri oldugu kimi dogulduqdan qisa muddet sonra yerimeye ve ya uzmeye baslayan memeli novleri de var Ancaq umumilikde balalarin mueyyen muddet ana terefinden baxilmasi mecburidir Disi memeliler balalarini zengin terkibli sud ile qidalandirir Memelilerin bedeni isti ve ya soyuq iqlimde yasamaq ucun ferqli xususiyetlere sahibdir Quru memelileri qalin bir qis kurkune deniz memelileri ise deri altinda qalin bir yag tebeqesi ve ya yaglanmis bir kurke sahibdir Bezi memeliler qis yuxusuna yataraq bu dovrde enerjiye qenaet etmis olurlar Qidanin bol oldugu dovrde yigdigi kalorileri qidanin az oldugu dovrde yuxu zamani serf edirler sincablar ayilar ve porsuqlar kimi Memelier hemcinin bir cox helmintlerin araliq ve ya esas sahibi ola biler Qaraciyer sorucusu Okuz soliteri Exinokokk Insan askaridi ve s Umumi xarakteristikaXarakterik xususiyyetleri bunlardir Sud vezileri var balalarini sudle besleyirler Derileri vezilerle ter piy qoxu zengindir Bedenleri tukle ortuludur Istiqanli heyvanlardir sabit beden temperaturuna malikdirler Xarici qulaq seyvani ve dodaqlar emele gelmisdir Dos ve qarin bosluqlari diafraqma perdesi ile ayrilir Ixtisaslasmis disleri var Urekleri dordkameralidir Ureyin sol medeciyinden sol aorta qovsu cixir 7 boyun feqeresi var Beyin yarimkureleri qirisli olub ara ve orta beynin uzerini ortur Memeliler balaliqda inkisaf eden diri bala dogur Kloakalilar ise yumurta qoyur Bedenleri coxqatli deriden teskil olunub xarici epidermis daxili esl deri qati Tukler pulcuqlar qunduzun quyrugu kelezeoxsarlarin pulcuqlari dirnaqlar caynaqlar ve buynuzlar derinin buynuz toremeleridir Skelet ve etraflarin qurulusuMemelilerde skelet esasen daxili bezi novlerde ise armadil Chaetophractus vellerosus xaricidir Onurga boyun dos bel oma ve quyruq sobelerine bolunur Boyun feqereleri butun memelilerde eyni saydadir 7 eded Etraflarin sayi adeten iki cut olur Balinakimilerde arxa etraflar ve canaq reduksiyaya ugramisdir Etraflarin skeleti cox davamlidir Bud sumukleri cox boyuk yuke davam getire bilir bezi novlerde 1500 2000 kq Ezele sistemi yaxsi inkisaf etmis xususi ezeleler qrupundan ibaretdir Daxili qurulusuHezm sistemi butun sobelerden ibaretdir ve anal delikle bitir Disler inkisaf edib bezi novler hemcinin dissiz balinalar istisna olmaqla Disler kesici kopek ve azi dislerine bolunur Qidalanmasina gore memeliler otyeyenler ve etyeyenlere ayrilir Teneffus sistemi agciyerler traxeya bronx bronxiol ve alveollardan ibaretdir Qan damar sistemi cox tekmillesib Urek dord kameralidir Iki qan dovrani sol aorta qovsu vardir Yetkin eritrositler nuvesizdir Ifrazat sistemi bir cut boyrekden onlardan cixan ve sidik kisesine acilan axarlardan sidik kanalindan ibaretdir Sinir sistemi yaxsi inkisaf etmis beyin yarimkurelerinden qirisli ve bukuslu beyin qabigindan beyincikden ibaretdir Hissiyyat orqanlari da cox yaxsi inkisaf edib Esitme orqani xarici qulaq xarici kececek uc esitme sumuyu ve ses qebul eden aparatdan ibaretdir Qoxu hissiyyati da inkisaf edib Lovhecikli qurulusa malik burun boslugu ve burun labirinti vardir Gorme ve dadbilme qabiliyyeti inkisaf edib Daxili sekresiya vezileri inkisaf edib Cinsi yolla coxalirlar Cinsiyyet vezileri disilerde ve erkeklerde cutdur Mayalanma daxilidir ve cinsi dimorfizm nezere carpir TesnifatiIlk memeliler Prototheria yarimsinfi Birdelikliler Prototheria infrasinfi Vehsi heyvanlar Theria yarimsinfi Kiseliler Metatheria infrasinfi Plasentalilar Eutheria infrasinfiMaraqli melumatlarMemelilerin coxu 45 C ye qeder saxtaya davam getirir Qutbde yasayan ag ayilar 80 C ye qeder soyuga dozur qeribe olsa da ev pisikleri bu sahede rekord qazanirlar 110 C Qazlar 100 C saxtaya dozur Filler tullana bilmeyen tek memelidir Devequsunun gozleri beyninden boyukdur Memelilerin cekileri 2 qr dan cirtdan agdis Suncus etruscus 150 t a kimi goy balina Balaenoptera musculus olur Memelilerin uzunluqlari 3 sm den cirtdan agdis Suncus etruscus 33 m e qeder goy balina Balaenoptera musculus olur Heyat fealiyyetiMemelilerin ekseriyyetinin bedeni bas boyun govde quyruq ve etraflardan ibaretdir Mohkem ve elastik deride tukler ter piy qoxu ve sud vezileri olur Hezm sistemi Agizda yerlesen disler qidanin tutulmasinda ve xirdalanmasinda istirak edir Qida agizdan udlaga qida borusuna medeye evvel nazik ve sonra yogun bagirsaga kecir Hezm olunmayan qaliqlar anusla xaric edilir Teneffus sistemi burun boslugu burun udlaq qirtlaq nefes borusu traxeya bronxlar ve agciyerlerden teskil olunmusdur Qan damar sistemi Memelilerin ureyi dordkamerali olub 2 qulaqciq ve 2 medecikden ibaretdir Ureyin sag ve sol hisseleri bir birinden tamamile ayrildigindan arterial ve venoz qanlar qarismir Istiqanli heyvanlardir beden temperaturlari sabitdir Ifrazat sistemi Paxlasekilli bir cut boyrekden bir cut sidik axari sisik kisesi ve sidik kanalindan ibaretdir Sinir sistemi Memelilerde bas beyin diger onurgalilarda oldugu kimi bessobelidir Beyin yarimkurelerinin uzeri boz maddeden ibaret qirisli qabiqla ortulmusdur Boz maddeni sinir huceyreleri emele getirir Memelilerde sinir sisteminin yaxsi inkisaf etmesi ile elaqedar murekkeb davranis hereketleri musahide edilir Hiss orqanlari Memelilerde esitme gorme qoxubilme lamise dadbilme hissiyati olur Ekseriyyetinde esitme orqani yaxsi inkisaf etmisdir Gorme orqani 2 goz qapagina malik gozlerden ibaretdir Ekser memelilerde ucuncu goz qapagi qaliq halindadir Heyat terzinden ve yasadigi muhit seraitinden asili olaraq hiss orqanlarinin inkisaf seviyyesi muxtelif memelilerde ferqlidir Qoxubilme hissiyati su heyvanlarinda zeif quru heyat terzi keciren heyvanlarda ise daha gucludur Memeliler ucun lamise funksiyasini burunun ve gozlerin kenarinda olan uzun ve sert tukler yerine yetirir IstinadlarWilson D E Reeder D M Class Mammalia Linnaeus 1758 Animal Biodiversity An Outline of Higher level Classification and Survey of Taxonomic Richness red Z Zhang 2011 C 3148 burax 1 S 56 60 ISBN 978 1 86977 849 1 978 1 86977 850 7 Mammal Species of the World ing A Taxonomic and Geographic Reference D E Wilson D M Reeder 3 Baltimore JHU Press 2005 35 2142 p ISBN 978 0 8018 8221 0Hemcinin bax