Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Kipr böhranı və ya Kipr problemi (türk. Kıbrıs sorunu, ing. Cyprus conflict) — Kipr adasında yaşayan yunanlar və türklər arasında ərazi məslələrinə görə tarixən mövcud olmuş və hazırda da davam edən münaqişə.
Sürix və London müqaviləsi
Sürix və London müqaviləsi 11 fevral 1959-cu ildə Böyük Britaniya, Türkiyə, Yunanıstan dövlətləri, Kiprdəki yunan və türk cəmiyyətləri arasında imzalanan, müstəqil bir dövlət olaraq Kipr xalqlarının vəziyyətini təyin edən və Kipr Respublikasının konstitusiyasını təsdiqləyən andlaşmadır. Yunan tərəfini Baş yepiskop , türk tərəfini isə Fazıl Kiçik təmsil etməkdə idi.
19 fevral 1959-cu ildə London müqaviləsi ilə Kipr Respublikasının müstəqil bir dövlət olaraq 16 avqust 1960-cı ildə qurulması təmin edilmiş oldu. Bu müqaviləyə uyğun olaraq qurulacaq olan Kipr Respublikasının konstitusiyasının adadakı hər iki cəmiyyətin haqqlarını qoruyacaq şəkildə hazırlanması qəbul edilirdi.
Müqavilənin əsas şərtləri
- Birinci maddə uyğun olaraq adada Prezidentlik sistemi qurulacağı nəzərdə tutulurdu, ancaq yunan prezident yunan icması tərəfindən, türk vitse-prezident isə türk icması tərəfindən seçiləcəkdi.
- Beşinci maddə uyğun olaraq isə Nazirlər Şurasını 7 yunan və 3 türk olmaq üzrə 10 nazirdən meydana gələcəkdi və cəmiyyətlərin tək tərəfli qərarlar çıxarmalarına maneə olunması məqsədi ilə gərək tərəfindən çıxarılacaq qanunlar gərəksə nazirlər kabineti qərarları yunan prezident və ya türk vitse-prezident tərəfindən veto edilə biləcəkdi.
- Altıncı maddə uyğun olaraq Yüksək Konstitusiya Məhkəməsi bir Yunan, bir türk və bir tərəfsiz hakimdən meydana gələcəkdi.
- Onuncu maddə isə hər iki cəmiyyət üçün ayrı Camaat Məclisləri qurulmasını şərt qaçırdı. Bu məclislər dini, təhsil, mədəni və təhsil kimi mövzular yanında vergiləndirmə haqqına da sahib olacaqdı.
- On birinci maddə lazımınca cəmiyyət çalışanlarının 70%-i yunan 30%-i türk icmasından olacaqdı.
- On yeddinci maddə uyğun olaraq cəmiyyətlərin ayrı məhkəmələri olacaq, iddialı və şikayətçi ayrı cəmiyyətlərdən isə qarışıq məhkəmələr qurulacaqdı.
- İyirminci maddə isə qurulacaq Kipr Respublikasının beş böyük şəhərində yunan və türk icmaları üçün ayrı-ayrı bələdiyyələr qurulmasını tələb edirdi.
Sürix görüşmələrində Yunanıstan, Türkiyə və İngiltərə arasında edilən görüşmələr sonunda üzərində uzlaşılan və Londonda bütün tərəflər tərəfindən təsdiqlənən müqavilənin maddələri ilə qurulacaq Kipr Respublikasında Cəmiyyətlərin bir-biri üzərində nəşr qurmasının maneə törədilməsi və adayı uzlaşma içində idarə etmələri üçün nəzərdə tutulan konfederal quruluşun təməlləri yaradılmağa çalışılmışdır.
1968-ci ilin iyununda başlayan və Kiprə yeni bir nizam gətirmə məqsədini daşıyan toplumlararası görüşlər, altı il davam etməsinə baxmayaraq, 1974-ci ilədək ən kiçik bir məsafə dahi alınmış deyildi. Çünki, Yunanların məqsədi, türklərə 1960-cı il konstitusiyasındakı haqqları dahi verməmək və türk cəmiyyətini bir azlıq statusu içində tutmaq idi. Belə bir məqsədin irəlisi isə, şübhəsiz idi. Buna qarşılıq Türk cəmiyyəti və Türkiyə isə, keçmiş təcrübələrin işığında, Kiprdəki türk varlığının qoruna bilməsini, ancaq 1960 Konstitusiyasındakından daha çox haqqlar və səlahiyyətlərdə görməkdə idilər. Bu siyasət, başlanğıcdan etibarən federal bir sistem olaraq görülmüşdü. Kipr dövlətinin, türk və Yunan iki ayrı federal dövlətə dayanması Türk cəmiyyəti üçün ən möhkəm təminat dərk edilmişdi. Lakin 1968-də başlayan toplumlararası görüşmələr irəlilədikcə, türk hökuməti, federal dövlət siyasətində dəyişikliklər etdi. Bu yeni siyasətin adı, bölgə muxtariyyəti əsasına dayanan Unitar dövlət idi. Bu bir növ kanton sistemi idi. Kiprdə tək bir dövlət olacaq lakin bir neçə bölgədə toplanmış olan türklər, öz bölgələrinin idarələrində muxtariyyətə sahib olacaqlar, öz işlərini özləri görəcəkdilər. Bölgələrin daxili işlərə Yunanlar müdaxilə edə bilməyəcəkdi. Türkiyədə Oktyabr 1973 seçkilərindən sonra, Bülent Ecevit başçılığında qurulan - koalisiya hökuməti isə, funksional federatif sistem tezisini mənimsəmişdir. Bu sistemdə torpaqların paylaşılması söz mövzusu deyil. Tək bir dövlət içində, vəzifə və səlahiyyətlərin iki cəmiyyət arasında paylaşılması söz mövzusudur. Görülür ki, hansı söz mövzusu olursa olsun, türk görüşlərinin Yunan fikirləriylə uyğunlaşması mümkün deyildi. Bundan ötəri 1974 ili gəldiyində, Türkiyədəki yeni CHP-. koalisiyasından da ümid tapa bilməyən yunan lideri Makarios, səbirsizlənməyə başladı. 1974-cü ildə Türkiyə ilə Yunanıstan arasında yeni bir anlaşılmazlıq inkişaf etdi. Türkiyənin Çandarlı adlı araşdırma gəmisinin, 1974 Mayında, beynəlxalq sularında və Türkiyəyə görə də Türkiyənin qitə sahənliyi içində, neft araşdırmalarına başlaması üzərinə, Yunanıstan bu suların, özünün qitə sahənliyi içində olduğu iddiası ilə ortaya çıxdı. Qitə sahənliyi anlaşılmazlığı İyun və İyul aylarında davam edərkən, Kipr yunan icması, içində çekişmələr və Makariosun da ilə arası açılmağa başladı. Toplumlararası görüşmələrin uzanması, nə olursa olsun Enosisi reallaşdıraraq yunan xalqının dəstəyini qazanmaq istəyən yunan cuntasını hirsləndirmişdi. Yunan hökuməti, namizədi Yunanıstana ilhak zamanının gəldiyinə inanır, lakin Makariosu da bu ilhak üçün mane olaraq görürdü. Bu səbəblə Atina, adadakı yunan zabitləri vasitəsiylə, Makarios əleyhinə bir sıra fəaliyyətlərə girərək, onu iqtidardan salmağa qərar verdi. Sərtlik tərəfdarı Kipr yunanlarını Makariosa qarşı çıxmağa sövq etdirdi. Makarios 2 iyulda, Yunanıstan prezidenti yazdığı məktubda Afinanın bu fəaliyyətlərini etiraz etdi və özünün təyin edilmiş bir qubernator deyil, seçilmiş bir lider olduğunu bildirərək, özünə buna görə rəftar edilməsini istədi. Afinanın bu məktuba cavabı sərt oldu. 15 İyul 1974 günü köhnə EOKA təftişçilərindən və cinayətləri ilə məşhur Nikos Sampson, Yunan Milli Gözətçi təşkilatını da yanına alaraq, etdiyi bir zərbə ilə Makariosu saldı və Kipr Ələnil Respublikasını elan etdi. Makarios qaçmağı bacardı və həyatını qurtardı. Sampson zərbəsi isə, Enosis, yəni adanın həqiqətən Yunanıstana ilhakından başqa bir şey deyildi. Hadisə eyni zamanda Yunanıstanın Kiprə açıq bir müdaxiləsi idi. 1974 Kipr böhranı belə başladı. Sampson zərbəsini Türkiyə, konstitusiya nizamının yıxılması, qeyri qanuni bir idarənin qurulması və Kipr mövzusundakı andlaşmaların pozuntusunu saymış və yeni idarəni tanımadığını bildirmişdir. Həmçinin İngiltərə sərt bir şəkildə, yeni hökuməti tanımadığını elan etmişdir. Amerika da, daha yumşaq tonda etdiyi bir şərh ilə hadisəni təsdiq etmədiyini və tanımadığını bildirmişdir. Türkiyə, Zəmanət Andlaşmasının dördüncü maddəsinin verdiyi səlahiyyətə dayanaraq, İngiltərə ilə birgə Kiprə müdaxilə etməyə qərar verdi və Baş nazir Bülent Ecevit, İngiltərə hökuməti ilə təmas etmək üzrə 17 İyulda Londona getdi. Londonda Baş nazir və Xarici işlər Naziri ilə etdiyi görüşmələrdən ümid etdiyini tapa bilmədi. İngiltərə müdaxiləyə yanaşmadı. İngiltərəyə görə, bu hadisə kiçik bir hadisə deyildi və Birləşmiş Millətlər ilə NATO-da ələ alınmalı idi. Baş nazir , Türkiyənin tək başına müdaxiləsindən danışmasına baxmayaraq, İngilislər buna ehtimal verməmişlər. Kənar yandan, Amerikanın Atina üzərindəki təzyiqlərinə baxmayaraq, Yunan xuntası Kiprdəki yunan zabitlərinin və təftişçi Sampsonun geri çəkilməsini qəbul etmədi. NATO-da edilən müzakirələrdə eyni şəkildə hərəkət etdilər. Hətta Türkiyənin müdaxiləsi halında özlərinin də Kiprə qüvvət göndərəcəklərini söylədilər. Yunan xuntası da, Türkiyənin müdaxiləsinə ehtimal vermirdi. Baş nazir Ecevid 19 İyul axşamı Londondan döndü və 20 İyul 1974 səhəri, Türk silahlı qüvvətləri, Türk reaktivlərinin havadan himayəsində, Girne bölgəsindən Kiprə ayaq basmağa başladı. 20 İyul səhəri erkən saatlarda türk əsgəri, hava qüvvələrinin himayəsində Girne plajlarına çıxarkən, eyni zamanda da, Lefkoşa- yolu üzərində və Lefkoşa yaxınlarındakı Gönyeliye də havadan endirmə edildi. Kipr və Yunan qüvvətlərinin sərt müqaviməti səbəbindən şiddətli vuruşmalar oldu. 22 İyul axşamı atəşkəs qüvvəyə girdiyində türk qüvvətləri Girne-Lefkoşa yolunu idarə altına almışlar və Girne sahillərində də bir genişləmə etmişlər idi. Vəziyyətin əsgəri baxımdan təhlükəli və qeyri-kafi olduğu da bir gerçək idi. Bu səbəblə 22 İyuldakı atəş-kəs ilə 1-inçi Kipr Hərəkatı sona çatdıqdan sonra, Türkiyə 40.000 şəxsiyyət bir qüvvət yığmağa və 300 tank göndərməyə müvəffəq olmuşdur. 15 İyuldakı Sampson zərbəsi üzərinə Təhlükəsizlik Şurasını hərəkətə keçirən Türkiyə olmuşdur. Yunanıstanın müdaxiləsi mövzusunda çox bir şey edə bilməyən Təhlükəsizlik Şurasını, Türkiyənin Kiprə çıxarma etməyə başlaması üzərinə birdən-birə hərəkətlənmişdir. Bunda, Türkiyənin adaya müdaxiləsi ilə birlikdə Türk-Yunan münasibətlərinin birdən-birə gərginləşməsi və iki ölkə arasında tam bir döyüş atmosferi içinə girməsi hərhalda mühüm rol oynamışdır. Çünki, Türkiyə və Yunanıstan hər an bir döyüşə girmək üzrə idilər. Yunan cuntasının qüvvətli adamlarından General Yoanides (loannides) Qərb Trakyadakı yunan qüvvətlərini Türkiyəyə qarşı hücuma keçirmək istəmişsə də, bu təşəbbüs cuntanın digər üzvləri tərəfindən önlənmişdir. Təhlükəsizlik Şurasını, Kipr hərəkatının daha ilk günü, 20 İyulda, aldığı 353 saylı qərarla, tərəfləri atəş-kisə və adadakı bütün xarici qüvvətləri adadan çəkilməyə və bütün ölkələri Kiprin suverenlik, müstəqillik və torpaq bütünlüyünə hörmətə dəvət etdi. Gərək Amerikanın Türkiyə və Yunanıstan lehindəki fəaliyyətləri nəticəsi, gərək Kiprdəki çıxarmanın əsgəri vəziyyəti səbəbindən, Türkiyə, Təhlükəsizlik Şurasının 353 saylı qərarını qəbul edərək 22 İyul 1974 saat 17.00-dən etibarən atəş kəsdi. 23 İyul günü isə Yunan hökuməti istefa verdi və Respublika başçısı Kizikis, köhnə baş nazirlərdən və Fransada yaşamaqda olan Constantin Karamanlisi milli birlik hökumətini qurmaq üzrə Atinaya dəvət etmişdir. Kiprdə də Sampsonun yerini Glafkos Klerides almışdır. 353 saylı qərarın 5-inçi maddəsi, Kiprdə konstitusiya nizamının yenidən qurulması məqsədi ilə, Türkiyə, Yunanıstan və İngiltərə hökumətlərinin dərhal görüşmələrə başlamasını istəyirdi. Bu səbəblə, üç dövlətin xarici işlər nazirləri 25 İyulda Cenevrədə toplandılar və altı gündəlik bir işdən sonra 30 İyul 1974-də Cenevre Bəyannaməsi deyilən sənədi imzalayaraq nəşr etdilər. Bu Bəyannaməyə görə:
1) 1960 Konstitusiya nizamını yenidən təsisi barəsində üç xarici işlər naziri razı qalmaqla birlikdə, bundan əvvəl alınması lazım olan bəzi təcili tədbirlər vardır.
2) Kiprdə tərəflər, 31 iyul 1974 günü Türkiyə saatı ilə 24.00-də idarələri altında olduqları sahələri genişlətməyəcəklər. Yəni, bu bəyannaməyə görə, Kiprdə atəşkəs xətti, 22 İyul saat 17:00-dəki xətt deyil, 30 İyul gecə yarısı mövcud olan xəttdir. Çünki, 22 İyuldan sonra yunanların hücumları davam etdiyi üçün, qarşıdurmalar yenidən davam etmiş və Türk qüvvətləri idarələri altındakı sahəsini genişlətmişdir.
3) 30 iyul atəşkəs xəttində, yalnız Birləşmiş Millətlər qüvvətlərinin idarəsi altında olacaq bir təhlükəsizlik bölgəsi təsis ediləcək.
4) Kiprli və Yunanıstan silahlı qüvvələrinin muhasarası altında olan bütün türk bölgələrindən bu qüvvətlər çəkiləcək və bu türk bölgələri Birləşmiş Millətlər qüvvətlərinin qoruması altına girəcək.
5) Kiprdə konstitusiya nizamının yenidən təsisi üçün üç xarici işlər naziri 8 Avqustda Cenevredə yenidən bir araya gələcəkdir.
Lakin konstitusiya nizamı təsis edilənə qədər, Respublika başçısı Köməkçisi Rauf Denktaş, 1964 Konstitusiyası lazımınca, Respublika başçısı vəzifələrini icra edəcək. Lakin bu vəziyyət, Kipr Keçici Türk Rəhbərliyinin davamına mane olmayacaq. Birinci Cenevre Konfransı Türkiyə baxımından müvəffəqiyyət ilə nəticələnmişdi. İkinci Cenevre Konfransı 8 Avqustda başlamış və 14 Avqust səhərinin erkən saatlarında heç bir nəticə ala bilmədən dağılmışdır. Çünki, 30 İyul Bəyannaməsinə baxmayaraq, Kiprli Yunan və Yunanıstan qüvvətləri, türk bölgələri ətrafındakı muhasarayı qaldırmadıqları kimi, atəş-kisə də riayət etməmişlər və vuruşmalar yenə davam etmişdir. Bundan ötəri də 2-inçi Cenevre Konfransı gərgin bir havada başladı. 30 İyul Bəyannaməsini lazımınca, 2-inçi Cenevre Konfransına Kipr türk Cəmiyyəti lideri Rauf Denktaş ilə Kipr Yunan icması lideri Glafkos Klerides də qatıldılar. Kiprdə konstitusiya nizamını qurma məqsədiylə edilən bu ikinci yığıncaqda, türk tərəfi, coğrafi əsasa söykənən federatif sistemi təklif etmişdir. Mamafih, bu federatif sistem kantonlara söykənən bir federatif sistem də ola biləcəkdi. Lakin Kipr Yunan icması və Yunanıstan tərəfinin, konstitusiya nizamı mövzusunda qəti bir vəziyyət almaqdan qaçınıb, işi əyləndirmə yoluna aparması və ayrıca Kiprdə də Türklərə qarşı hücumlarına davam edib, 30 İyul Bəyannaməsinə riayət etməmələri üzərinə 2-inçi Cenevre Konfransı, 14 Avqust səhərinin ilk saatlarında Türk heyəti tərəfindən kəsilmişdir. Yenə 14 Avqust səhərində Türk Silahlı Qüvvətləri 2-inçi Kipr Hərəkatına başlayırdı. 2-inçi Kipr Hərəkatı 16 Avqust 1974 axşamı saat 19:00-dən etibarən Türkiyənin, Birləşmiş Millətlər Təhlükəsizlik Şurasının eyni günlü və 360 saylı qərarına uyğun gələrək atəş-kesi qəbul etməsiylə sona çatdı. İki gün içində türk silahlı qüvvətləri, Magosa-Lefkoşa-Lefke-Kokkina xəttinə çataraq adanın % 38ini ələ keçərmişlər idi. 2-inçi Kipr Hərəkatı, birincisinin əksinə, dünya cəmiyyət oyunda Türkiyənin əleyhinə bir havanın doğulmasına səbəb olmuşdur. 1-inçi Hərəkat bir hüquqi müdaxilə mahiyyətində dərk edilməsinə müqabil, 2-inçi Hərəkat bir torpaq iktisabı və bir işğal olaraq dərk edilmişdir. Kimsə, Türk cəmiyyətinin 11 ildir çəkməkdə olduğu ağrıları, Rumların işlədiyi cinayətləri və Rum hücumlarını düşünmək istəməmişdir. Yunanıstanı hesaba qatmaz isək, 2-inçi Kipr Hərəkatına ən şiddətli reaksiya Sovet Rusiya və Amerikadan gəlmişdir.
Reaksiyalar
Kipr yunanlarının mövqeyi
Kiprli yunanların böyük qisimi, hərəkatdan dərhal əvvəlki hadisələri, türk və Yunan/Rum tərəfinin çəkdiyi ağrıları unutmuş, adada K.K.T.C-nin qurduğu hakimiyyəti ayrılıqçı bir hərəkət olaraq xarakterizə etmiş və türk Ordusunu işğalçılıqla günahlandırmışdır. Rum tərəfinə görə Türkiyə burada adadakı Türklərin haqqlarını müdafiə etməməkdə, imperialist məqsədlər güdməkdə və Kiprdə söz haqqı al/götürməyə çalışmaqdadır.
Kipr türklərinin mövqeyi
Kiprli türklər, hərəkatdan dərhal sonra sistematik qırğınlardan xilas olmuş, yenidən qurulan asayişin təsiriylə 70-lərdən əvvəlki vəziyyətə geri dönə bilmişdir. Buradakı türklər məhmətciyi xilas olan hər diyarda sevinclə qarşılamış və əsgərlərimizə minnət duymuşdur. Kiprli türklərə görə məhmətcik namizədə Zürih Razılaşmasının özünə verdiyi haqqlara istinadən haqlı olaraq gəldiyini, adada türk tərəfinə edilən siyasətlərin bitməsində təsirli güc olduğunu düşünmektedirler. mehmetçiki işğalçı olaraq görməmişlər və onları bir qurtarıcı olaraq təşəkkürlə anmışlardır. Şimal Kiprdə hərəkatla əlaqədar bir çox qəbiristanlıqda və tarixi məkanda, bu minnətdarlığın izlərindən parçalar görmək mümkündür.
Birləşmiş Millətlərin mövqeyi
Birləşmiş Millətlərə görə Kipr Respublikası hələ adanın tək hakimidir və Təhlükəsizlik Şurasının nəşr etdiyi 550 saylı qərarla K.K.T.C-in Birləşmiş Millətlər üzvü dövlətlər tərəfindən tanınmamasını istəmişdir. Birləşmiş Millətlərə görə türk əsgəri adada işğalçıdır və buraları beynəlxalq hər hansı bir razılaşmağa bağlı olmadan işğal etmişdir. Nəşr etdiyi bu qərar nəticəsində K. K. T. C Türkiyə xaricində heç bir Birləşmiş Millətlər ölkəsi tərəfindən tanınmamışdır.
"Kipr problemi həll olunmadan Türkiyə Avropa Birliyinə daxil ola bilməz". Bu bəyanatı Yunanıstanın baş naziri Yorqos Papandreu verib. O, parlamentdəki çıxışı zamanı bildirib ki, Avropa Birliyinə qəbul üçün əsas şərtlər Avropa standartlarının tətbiqi, beynəlxalq hüquqa hörmət və Kipr probleminin həllidir. Qeyd edək ki, Yunanıstan Avropa Birlininin tamhüquqlu üzvü kimi Türkiyənin quruma üzvlüyünə veto qoymaq hüququna malikdir. Rəsmi Ankaranın siyasəti ilə bağlı son qiymətləndirmə bu elin dekabrında keçirilməlidir.
Xarici keçidlər
- Kipr problemi 2016-03-04 at the Wayback Machine
Həmçinin bax
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Kipr bohrani ve ya Kipr problemi turk Kibris sorunu ing Cyprus conflict Kipr adasinda yasayan yunanlar ve turkler arasinda erazi meslelerine gore tarixen movcud olmus ve hazirda da davam eden munaqise Surix ve London muqavilesiSurix ve London muqavilesi 11 fevral 1959 cu ilde Boyuk Britaniya Turkiye Yunanistan dovletleri Kiprdeki yunan ve turk cemiyyetleri arasinda imzalanan musteqil bir dovlet olaraq Kipr xalqlarinin veziyyetini teyin eden ve Kipr Respublikasinin konstitusiyasini tesdiqleyen andlasmadir Yunan terefini Bas yepiskop turk terefini ise Fazil Kicik temsil etmekde idi 19 fevral 1959 cu ilde London muqavilesi ile Kipr Respublikasinin musteqil bir dovlet olaraq 16 avqust 1960 ci ilde qurulmasi temin edilmis oldu Bu muqavileye uygun olaraq qurulacaq olan Kipr Respublikasinin konstitusiyasinin adadaki her iki cemiyyetin haqqlarini qoruyacaq sekilde hazirlanmasi qebul edilirdi Muqavilenin esas sertleri Birinci madde uygun olaraq adada Prezidentlik sistemi qurulacagi nezerde tutulurdu ancaq yunan prezident yunan icmasi terefinden turk vitse prezident ise turk icmasi terefinden secilecekdi Besinci madde uygun olaraq ise Nazirler Surasini 7 yunan ve 3 turk olmaq uzre 10 nazirden meydana gelecekdi ve cemiyyetlerin tek terefli qerarlar cixarmalarina manee olunmasi meqsedi ile gerek terefinden cixarilacaq qanunlar gerekse nazirler kabineti qerarlari yunan prezident ve ya turk vitse prezident terefinden veto edile bilecekdi Altinci madde uygun olaraq Yuksek Konstitusiya Mehkemesi bir Yunan bir turk ve bir terefsiz hakimden meydana gelecekdi Onuncu madde ise her iki cemiyyet ucun ayri Camaat Meclisleri qurulmasini sert qacirdi Bu meclisler dini tehsil medeni ve tehsil kimi movzular yaninda vergilendirme haqqina da sahib olacaqdi On birinci madde laziminca cemiyyet calisanlarinin 70 i yunan 30 i turk icmasindan olacaqdi On yeddinci madde uygun olaraq cemiyyetlerin ayri mehkemeleri olacaq iddiali ve sikayetci ayri cemiyyetlerden ise qarisiq mehkemeler qurulacaqdi Iyirminci madde ise qurulacaq Kipr Respublikasinin bes boyuk seherinde yunan ve turk icmalari ucun ayri ayri belediyyeler qurulmasini teleb edirdi Surix gorusmelerinde Yunanistan Turkiye ve Ingiltere arasinda edilen gorusmeler sonunda uzerinde uzlasilan ve Londonda butun terefler terefinden tesdiqlenen muqavilenin maddeleri ile qurulacaq Kipr Respublikasinda Cemiyyetlerin bir biri uzerinde nesr qurmasinin manee toredilmesi ve adayi uzlasma icinde idare etmeleri ucun nezerde tutulan konfederal qurulusun temelleri yaradilmaga calisilmisdir 1968 ci ilin iyununda baslayan ve Kipre yeni bir nizam getirme meqsedini dasiyan toplumlararasi gorusler alti il davam etmesine baxmayaraq 1974 ci iledek en kicik bir mesafe dahi alinmis deyildi Cunki Yunanlarin meqsedi turklere 1960 ci il konstitusiyasindaki haqqlari dahi vermemek ve turk cemiyyetini bir azliq statusu icinde tutmaq idi Bele bir meqsedin irelisi ise subhesiz idi Buna qarsiliq Turk cemiyyeti ve Turkiye ise kecmis tecrubelerin isiginda Kiprdeki turk varliginin qoruna bilmesini ancaq 1960 Konstitusiyasindakindan daha cox haqqlar ve selahiyyetlerde gormekde idiler Bu siyaset baslangicdan etibaren federal bir sistem olaraq gorulmusdu Kipr dovletinin turk ve Yunan iki ayri federal dovlete dayanmasi Turk cemiyyeti ucun en mohkem teminat derk edilmisdi Lakin 1968 de baslayan toplumlararasi gorusmeler ireliledikce turk hokumeti federal dovlet siyasetinde deyisiklikler etdi Bu yeni siyasetin adi bolge muxtariyyeti esasina dayanan Unitar dovlet idi Bu bir nov kanton sistemi idi Kiprde tek bir dovlet olacaq lakin bir nece bolgede toplanmis olan turkler oz bolgelerinin idarelerinde muxtariyyete sahib olacaqlar oz islerini ozleri gorecekdiler Bolgelerin daxili islere Yunanlar mudaxile ede bilmeyecekdi Turkiyede Oktyabr 1973 seckilerinden sonra Bulent Ecevit basciliginda qurulan koalisiya hokumeti ise funksional federatif sistem tezisini menimsemisdir Bu sistemde torpaqlarin paylasilmasi soz movzusu deyil Tek bir dovlet icinde vezife ve selahiyyetlerin iki cemiyyet arasinda paylasilmasi soz movzusudur Gorulur ki hansi soz movzusu olursa olsun turk goruslerinin Yunan fikirleriyle uygunlasmasi mumkun deyildi Bundan oteri 1974 ili geldiyinde Turkiyedeki yeni CHP koalisiyasindan da umid tapa bilmeyen yunan lideri Makarios sebirsizlenmeye basladi 1974 cu ilde Turkiye ile Yunanistan arasinda yeni bir anlasilmazliq inkisaf etdi Turkiyenin Candarli adli arasdirma gemisinin 1974 Mayinda beynelxalq sularinda ve Turkiyeye gore de Turkiyenin qite sahenliyi icinde neft arasdirmalarina baslamasi uzerine Yunanistan bu sularin ozunun qite sahenliyi icinde oldugu iddiasi ile ortaya cixdi Qite sahenliyi anlasilmazligi Iyun ve Iyul aylarinda davam ederken Kipr yunan icmasi icinde cekismeler ve Makariosun da ile arasi acilmaga basladi Toplumlararasi gorusmelerin uzanmasi ne olursa olsun Enosisi reallasdiraraq yunan xalqinin desteyini qazanmaq isteyen yunan cuntasini hirslendirmisdi Yunan hokumeti namizedi Yunanistana ilhak zamaninin geldiyine inanir lakin Makariosu da bu ilhak ucun mane olaraq gorurdu Bu sebeble Atina adadaki yunan zabitleri vasitesiyle Makarios eleyhine bir sira fealiyyetlere girerek onu iqtidardan salmaga qerar verdi Sertlik terefdari Kipr yunanlarini Makariosa qarsi cixmaga sovq etdirdi Makarios 2 iyulda Yunanistan prezidenti yazdigi mektubda Afinanin bu fealiyyetlerini etiraz etdi ve ozunun teyin edilmis bir qubernator deyil secilmis bir lider oldugunu bildirerek ozune buna gore reftar edilmesini istedi Afinanin bu mektuba cavabi sert oldu 15 Iyul 1974 gunu kohne EOKA teftiscilerinden ve cinayetleri ile meshur Nikos Sampson Yunan Milli Gozetci teskilatini da yanina alaraq etdiyi bir zerbe ile Makariosu saldi ve Kipr Elenil Respublikasini elan etdi Makarios qacmagi bacardi ve heyatini qurtardi Sampson zerbesi ise Enosis yeni adanin heqiqeten Yunanistana ilhakindan basqa bir sey deyildi Hadise eyni zamanda Yunanistanin Kipre aciq bir mudaxilesi idi 1974 Kipr bohrani bele basladi Sampson zerbesini Turkiye konstitusiya nizaminin yixilmasi qeyri qanuni bir idarenin qurulmasi ve Kipr movzusundaki andlasmalarin pozuntusunu saymis ve yeni idareni tanimadigini bildirmisdir Hemcinin Ingiltere sert bir sekilde yeni hokumeti tanimadigini elan etmisdir Amerika da daha yumsaq tonda etdiyi bir serh ile hadiseni tesdiq etmediyini ve tanimadigini bildirmisdir Turkiye Zemanet Andlasmasinin dorduncu maddesinin verdiyi selahiyyete dayanaraq Ingiltere ile birge Kipre mudaxile etmeye qerar verdi ve Bas nazir Bulent Ecevit Ingiltere hokumeti ile temas etmek uzre 17 Iyulda Londona getdi Londonda Bas nazir ve Xarici isler Naziri ile etdiyi gorusmelerden umid etdiyini tapa bilmedi Ingiltere mudaxileye yanasmadi Ingiltereye gore bu hadise kicik bir hadise deyildi ve Birlesmis Milletler ile NATO da ele alinmali idi Bas nazir Turkiyenin tek basina mudaxilesinden danismasina baxmayaraq Ingilisler buna ehtimal vermemisler Kenar yandan Amerikanin Atina uzerindeki tezyiqlerine baxmayaraq Yunan xuntasi Kiprdeki yunan zabitlerinin ve teftisci Sampsonun geri cekilmesini qebul etmedi NATO da edilen muzakirelerde eyni sekilde hereket etdiler Hetta Turkiyenin mudaxilesi halinda ozlerinin de Kipre quvvet gondereceklerini soylediler Yunan xuntasi da Turkiyenin mudaxilesine ehtimal vermirdi Bas nazir Ecevid 19 Iyul axsami Londondan dondu ve 20 Iyul 1974 seheri Turk silahli quvvetleri Turk reaktivlerinin havadan himayesinde Girne bolgesinden Kipre ayaq basmaga basladi 20 Iyul seheri erken saatlarda turk esgeri hava quvvelerinin himayesinde Girne plajlarina cixarken eyni zamanda da Lefkosa yolu uzerinde ve Lefkosa yaxinlarindaki Gonyeliye de havadan endirme edildi Kipr ve Yunan quvvetlerinin sert muqavimeti sebebinden siddetli vurusmalar oldu 22 Iyul axsami ateskes quvveye girdiyinde turk quvvetleri Girne Lefkosa yolunu idare altina almislar ve Girne sahillerinde de bir genisleme etmisler idi Veziyyetin esgeri baximdan tehlukeli ve qeyri kafi oldugu da bir gercek idi Bu sebeble 22 Iyuldaki ates kes ile 1 inci Kipr Herekati sona catdiqdan sonra Turkiye 40 000 sexsiyyet bir quvvet yigmaga ve 300 tank gondermeye muveffeq olmusdur 15 Iyuldaki Sampson zerbesi uzerine Tehlukesizlik Surasini herekete keciren Turkiye olmusdur Yunanistanin mudaxilesi movzusunda cox bir sey ede bilmeyen Tehlukesizlik Surasini Turkiyenin Kipre cixarma etmeye baslamasi uzerine birden bire hereketlenmisdir Bunda Turkiyenin adaya mudaxilesi ile birlikde Turk Yunan munasibetlerinin birden bire gerginlesmesi ve iki olke arasinda tam bir doyus atmosferi icine girmesi herhalda muhum rol oynamisdir Cunki Turkiye ve Yunanistan her an bir doyuse girmek uzre idiler Yunan cuntasinin quvvetli adamlarindan General Yoanides loannides Qerb Trakyadaki yunan quvvetlerini Turkiyeye qarsi hucuma kecirmek istemisse de bu tesebbus cuntanin diger uzvleri terefinden onlenmisdir Tehlukesizlik Surasini Kipr herekatinin daha ilk gunu 20 Iyulda aldigi 353 sayli qerarla terefleri ates kise ve adadaki butun xarici quvvetleri adadan cekilmeye ve butun olkeleri Kiprin suverenlik musteqillik ve torpaq butunluyune hormete devet etdi Gerek Amerikanin Turkiye ve Yunanistan lehindeki fealiyyetleri neticesi gerek Kiprdeki cixarmanin esgeri veziyyeti sebebinden Turkiye Tehlukesizlik Surasinin 353 sayli qerarini qebul ederek 22 Iyul 1974 saat 17 00 den etibaren ates kesdi 23 Iyul gunu ise Yunan hokumeti istefa verdi ve Respublika bascisi Kizikis kohne bas nazirlerden ve Fransada yasamaqda olan Constantin Karamanlisi milli birlik hokumetini qurmaq uzre Atinaya devet etmisdir Kiprde de Sampsonun yerini Glafkos Klerides almisdir 353 sayli qerarin 5 inci maddesi Kiprde konstitusiya nizaminin yeniden qurulmasi meqsedi ile Turkiye Yunanistan ve Ingiltere hokumetlerinin derhal gorusmelere baslamasini isteyirdi Bu sebeble uc dovletin xarici isler nazirleri 25 Iyulda Cenevrede toplandilar ve alti gundelik bir isden sonra 30 Iyul 1974 de Cenevre Beyannamesi deyilen senedi imzalayaraq nesr etdiler Bu Beyannameye gore 1 1960 Konstitusiya nizamini yeniden tesisi baresinde uc xarici isler naziri razi qalmaqla birlikde bundan evvel alinmasi lazim olan bezi tecili tedbirler vardir 2 Kiprde terefler 31 iyul 1974 gunu Turkiye saati ile 24 00 de idareleri altinda olduqlari saheleri genisletmeyecekler Yeni bu beyannameye gore Kiprde ateskes xetti 22 Iyul saat 17 00 deki xett deyil 30 Iyul gece yarisi movcud olan xettdir Cunki 22 Iyuldan sonra yunanlarin hucumlari davam etdiyi ucun qarsidurmalar yeniden davam etmis ve Turk quvvetleri idareleri altindaki sahesini genisletmisdir 3 30 iyul ateskes xettinde yalniz Birlesmis Milletler quvvetlerinin idaresi altinda olacaq bir tehlukesizlik bolgesi tesis edilecek 4 Kiprli ve Yunanistan silahli quvvelerinin muhasarasi altinda olan butun turk bolgelerinden bu quvvetler cekilecek ve bu turk bolgeleri Birlesmis Milletler quvvetlerinin qorumasi altina girecek 5 Kiprde konstitusiya nizaminin yeniden tesisi ucun uc xarici isler naziri 8 Avqustda Cenevrede yeniden bir araya gelecekdir Lakin konstitusiya nizami tesis edilene qeder Respublika bascisi Komekcisi Rauf Denktas 1964 Konstitusiyasi laziminca Respublika bascisi vezifelerini icra edecek Lakin bu veziyyet Kipr Kecici Turk Rehberliyinin davamina mane olmayacaq Birinci Cenevre Konfransi Turkiye baximindan muveffeqiyyet ile neticelenmisdi Ikinci Cenevre Konfransi 8 Avqustda baslamis ve 14 Avqust seherinin erken saatlarinda hec bir netice ala bilmeden dagilmisdir Cunki 30 Iyul Beyannamesine baxmayaraq Kiprli Yunan ve Yunanistan quvvetleri turk bolgeleri etrafindaki muhasarayi qaldirmadiqlari kimi ates kise de riayet etmemisler ve vurusmalar yene davam etmisdir Bundan oteri de 2 inci Cenevre Konfransi gergin bir havada basladi 30 Iyul Beyannamesini laziminca 2 inci Cenevre Konfransina Kipr turk Cemiyyeti lideri Rauf Denktas ile Kipr Yunan icmasi lideri Glafkos Klerides de qatildilar Kiprde konstitusiya nizamini qurma meqsediyle edilen bu ikinci yigincaqda turk terefi cografi esasa soykenen federatif sistemi teklif etmisdir Mamafih bu federatif sistem kantonlara soykenen bir federatif sistem de ola bilecekdi Lakin Kipr Yunan icmasi ve Yunanistan terefinin konstitusiya nizami movzusunda qeti bir veziyyet almaqdan qacinib isi eylendirme yoluna aparmasi ve ayrica Kiprde de Turklere qarsi hucumlarina davam edib 30 Iyul Beyannamesine riayet etmemeleri uzerine 2 inci Cenevre Konfransi 14 Avqust seherinin ilk saatlarinda Turk heyeti terefinden kesilmisdir Yene 14 Avqust seherinde Turk Silahli Quvvetleri 2 inci Kipr Herekatina baslayirdi 2 inci Kipr Herekati 16 Avqust 1974 axsami saat 19 00 den etibaren Turkiyenin Birlesmis Milletler Tehlukesizlik Surasinin eyni gunlu ve 360 sayli qerarina uygun gelerek ates kesi qebul etmesiyle sona catdi Iki gun icinde turk silahli quvvetleri Magosa Lefkosa Lefke Kokkina xettine cataraq adanin 38ini ele kecermisler idi 2 inci Kipr Herekati birincisinin eksine dunya cemiyyet oyunda Turkiyenin eleyhine bir havanin dogulmasina sebeb olmusdur 1 inci Herekat bir huquqi mudaxile mahiyyetinde derk edilmesine muqabil 2 inci Herekat bir torpaq iktisabi ve bir isgal olaraq derk edilmisdir Kimse Turk cemiyyetinin 11 ildir cekmekde oldugu agrilari Rumlarin islediyi cinayetleri ve Rum hucumlarini dusunmek istememisdir Yunanistani hesaba qatmaz isek 2 inci Kipr Herekatina en siddetli reaksiya Sovet Rusiya ve Amerikadan gelmisdir ReaksiyalarKipr yunanlarinin movqeyi Kiprli yunanlarin boyuk qisimi herekatdan derhal evvelki hadiseleri turk ve Yunan Rum terefinin cekdiyi agrilari unutmus adada K K T C nin qurdugu hakimiyyeti ayriliqci bir hereket olaraq xarakterize etmis ve turk Ordusunu isgalciliqla gunahlandirmisdir Rum terefine gore Turkiye burada adadaki Turklerin haqqlarini mudafie etmemekde imperialist meqsedler gudmekde ve Kiprde soz haqqi al goturmeye calismaqdadir Kipr turklerinin movqeyi Kiprli turkler herekatdan derhal sonra sistematik qirginlardan xilas olmus yeniden qurulan asayisin tesiriyle 70 lerden evvelki veziyyete geri done bilmisdir Buradaki turkler mehmetciyi xilas olan her diyarda sevincle qarsilamis ve esgerlerimize minnet duymusdur Kiprli turklere gore mehmetcik namizede Zurih Razilasmasinin ozune verdiyi haqqlara istinaden haqli olaraq geldiyini adada turk terefine edilen siyasetlerin bitmesinde tesirli guc oldugunu dusunmektedirler mehmetciki isgalci olaraq gormemisler ve onlari bir qurtarici olaraq tesekkurle anmislardir Simal Kiprde herekatla elaqedar bir cox qebiristanliqda ve tarixi mekanda bu minnetdarligin izlerinden parcalar gormek mumkundur Birlesmis Milletlerin movqeyi Birlesmis Milletlere gore Kipr Respublikasi hele adanin tek hakimidir ve Tehlukesizlik Surasinin nesr etdiyi 550 sayli qerarla K K T C in Birlesmis Milletler uzvu dovletler terefinden taninmamasini istemisdir Birlesmis Milletlere gore turk esgeri adada isgalcidir ve buralari beynelxalq her hansi bir razilasmaga bagli olmadan isgal etmisdir Nesr etdiyi bu qerar neticesinde K K T C Turkiye xaricinde hec bir Birlesmis Milletler olkesi terefinden taninmamisdir Kipr problemi hell olunmadan Turkiye Avropa Birliyine daxil ola bilmez Bu beyanati Yunanistanin bas naziri Yorqos Papandreu verib O parlamentdeki cixisi zamani bildirib ki Avropa Birliyine qebul ucun esas sertler Avropa standartlarinin tetbiqi beynelxalq huquqa hormet ve Kipr probleminin hellidir Qeyd edek ki Yunanistan Avropa Birlininin tamhuquqlu uzvu kimi Turkiyenin quruma uzvluyune veto qoymaq huququna malikdir Resmi Ankaranin siyaseti ile bagli son qiymetlendirme bu elin dekabrinda kecirilmelidir Xarici kecidlerKipr problemi 2016 03 04 at the Wayback MachineHemcinin baxKipr Respublikasi Simali Kipr Turk Respublikasi Kipr Sulh Herekati