Kiberidman

Kiberidman və ya elektron idman — videooyun yarışmalarına verilən ad. Oyunlar, adətən, peşəkar oyunçular arasında peşəkar təşkilatlar ilə təşkil ediləndə bu adı alır. Kiberidmanlarda ən çox rast gəlinən oyun növləri çoxnəfərli oyun, strategiya oyunları, döyüş oyunları, birinci şəxs atıcı oyunları və . , "", "" və "" kimi turnirlər canlı yayımlanır ve oyunçulara yüksək miqdarda (bəzi hallarda milyon dollara qədər) mükafat qazandırır. Bundan əlavə "Tetris", "Counter-Strike", "Point Blank" kimi oyunların da çempionatı təşkil edilir. Kiberidman turnirlərində iştirak edən oyunçuya kiberatlet (ing. "cyberathlete") deyilir.

Hər il Sietldə təşkil olunan Dota 2 turniri, ""

Peşəkar oyunçular üçün, adətən, başlama yaşı 16–17 yaşlarıdır, oyunçular təqribi 24 yaşına çatanda sektordan ayrılırlar. Ancaq bu, qayda deyil.

Terminologiya

Kiberidman virtual aləmdə videooyun ilə keçirilən müsabiqələrə verilən addır. Oyunlar, adətən, bir mükafat qarşılığında peşəkar oyunçular tərəfindən peşəkar təşkilatlar ilə təşkil ediləndə bu adı alır.

Bəzi mənbələrdə kiberidman turnirlərində iştirak edən oyunçulara kiberatlet (ing. "cyberathlete") deyirlər.

Kiberidman sözü bəzən elektron idman şəklində də işlədilə bilər. Əvvəllər kiberidman sözü KİV-də çox istifadə olunsa da, Azərbaycan dilinin izahlı lüğətlərində yox idi. Lakin sonralar AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutunun Elmi Şurasının 18 mart 2016-cı il tarixli qərarı ilə nəşr olunmuş "Yeni sözlər və yeni mənalar lüğəti"ndə kiber- prefiksi öz əksini tapmışdır. Bu prefiks vasitəsilə kiberidman və kiberatlet sözlərinin Azərbaycan dilində işlədilməsi mümkündür.

Tarixi

İlkin dövr (1972–1989)

"Space Invaders" çempionatının iştirakçıları 1981-ci ildə ən yüksək xalı toplamağa çalışır.

Bizə məlum olan ən köhnə videooyun yarışması 19 noyabr 1972-ci ildə Stenford Universitetində "" oyunu üzrə keçirilmişdir. Stenford tələbələri böyük mükafatı — "Rolling Stone" musiqi jurnalına bir illik abunə haqqını qazanmaq üçün "Qalaktikalararası kosmos müharibə olimpiadaları"na dəvət edildilər. Bryus Baumqart beş nəfərin iştirak etdiyi təkoyunçulu çempionatı və Tovar və Robert E. Maas isə komanda yarışını qazandı."" tərəfindən 1980-ci ildə təşkil olunan "Space Invaders" çempionatı ABŞ-də 10.000 nəfərdən çox iştirakçının diqqətini cəlb edən və populyar bir hobbi olaraq rəqabətcil oyun yaradan ilk böyük ölçülü videooyun turniri idi.

1980-ci ilin yayında "" adlı yüksək xalları qeyd edən təşkilatı yaratdı. Təşkilat Ginnesin Rekordlar Kitabı kimi yayımlarla videooyunlarını təqdim etməyə və qeydlərini yayımlamağa davam etdi və 1983-cü ildə ABŞ Beynəlxalq Video Oyun Komandasını yaratdı. Komanda Ginnesin Rekordlar Kitabı üçün "Video Game Masters" turnirini davam etdirdi və Şimali Amerika Video Oyun Çağırışı (ing. "North American Video Game Challenge") turnirinə sponsor oldu.

1970–80-ci illərdə populyar veb saytlarda, "Life" və "Time" da daxil olmaq üzrə jurnallarda videooyun oyunçuları və turnirləri barədə yazılmağa başladı. Ən tanınmış klassik arkada oyunu oyunçularından biri Ginnesin Rekordlar Kitabının 1985-ci il nəşrində "Pac-Man" ve "" kimi altı oyunda rekord qıran Billi Mitçelldir. Bu dövrdə olan kiberidman fəaliyyətləri arasında 1982–1984-cü illər ərzində yayımlanmış və iştirakçıların bir arkada oyununda bir-birlərinin yüksək xallarını keçməyə çalışdıqları cəmi 133 bölüm yayımlayan amerikan şousu "Starcade" verilə bilər.

Onlayn videooyunlar (1990–1999)

1990-cı illərdə bir çox oyun, xüsusilə də kompüter oyunları internet əlaqəsinin inkişaf etməsindən faydalandı. Məsələn, 1988-ci ildə yaradılan "" bir serverdə 16 oyunçuya qədər oynanıla bilən bir internet oyunu idi. "Netrek" üçüncü internet oyunu olmasına baxmayaraq açıq oyun serverlərini tapmaq üçün meta serverlərindən istifadə edən və istifadəçi məlumatlarının yaddaşda qaldığı ilk internet oyunudur. 1993-də "Wired" tərəfindən "ilk onlayn idman oyunu" olaraq adlandırılmışdır.

1990-cı illərə aid böyük kiberidman turnirlərindən biri Amerika Birləşmiş Ştatlarında keçirilən və finalı Kaliforniyadakı ""da keçirilən dır. Nintendo 1994-cü ildə "Nintendo PowerFest '94" adlı "" platformasında 2-ci dünya çempionatını təşkil etmişdir. San Dieqoda finalda oynayan 132 finalist arasından Mayk Larossi birinci yeri tutmuşdur. "" "GamePro" jurnalı tərəfindən eyni zamanda idarə edilən öz Dünya Oyun Çempionatlarını 1990-cı illərin əvvəlində təşkil etmişdir. ABŞ, Kanada, Birləşmiş Krallıq, Avstraliya və Çili vətəndaşları yarışmaya haq qazanmışdılar. 1994-cü il çempionatlarının oyunları "" ve "" olmuşdur.

Bu dövrdə kiberidman ehtiva edən televizor şoularına ingilis "GamesMaster" ve "Bad Influence!" və Avstraliya oyun şousu "A*mazing" ilə Kanadanın şousu "Video & Arcade Top 10" nümunə göstərilə bilər.

1990-cı illərin sonunda təşkil edilən turnirlərə nümunə kimi "" (KPL, azərb. Kiberatlet Peşəkarları Liqası‎), "" və "Professional Gamers League" (azərb. Peşəkar Oyunçular Liqası‎) turnirləri verilə bilər. KPL-də oynanılan kompüter oyunları arasında "Counter-Strike" seriyası, və "" kimi oyunlar olmuşdur.

Beynəlxalq turnirlər (2000 — hal-hazırda)

Hər il "League of Legends" oyunu üzrə keçirilən turnir,

Cənubi Koreyada kiberidmanın inkişafının sonra "broadband" internet şəbəkələrinin kütləvi olaraq məşhurlaşmasından təsirləndiyi düşünülür. Həmçinin, yüksək işsizlik səviyyəsinin bir çox insanların işləmədikləri vaxtlarda edəcəkləri bir məşğuliyyət axtarmasına səbəb olduğu da düşünülür. Cənubi Koreyada kiberidmanın inkişafının kəmiyyət cəhəti Koreyada "PC bang" adı verilən internet kafe/LAN oyun mərkəzlərinin yayılması idi. Koreya Mədəniyyət, İdman və Turizm Nazirliyinin bir qolu olan Koreya Kiberidman Birliyi 2000-ci ildə elektron idmanı ölkədə tanıtmaq və inkişaf etdirmək üçün qurulmuşdur.

2010-cu ildən etibarən kiberidmanlar həm izlənilmədə, həm də mükafat miqdarında çox böyük bir böyümə yaşamışdır. 21-ci əsrdən əvvəl də böyük turnirlər keçirilmiş olmasına baxmayaraq 2000-ci ildə keçirilən turnirlərin sayı 2010-cu ilə qədər 10-dan 260-a qədər qalxmış və əhatə etdiyi yerlər əhəmiyyətli dərəcədə artmışdır. Bu dövrdə "World Cyber Games", "" və "" kimi turnirlər də daxil olmaq üzrə bir çox turnirlər təşkil edilmişdir. Turnirlərin inkişafının səbəblərindən biri qeyri-kiberidman turnirlərinin daxilində sınaq məqsədi ilə təşkil edilən kiçikçaplı kiberidman turnirləri olmuşdur. Məsələn, 2006-cı ilin sentyabr ayında "FUN Technologies Beynəlxalq Veb Oyunları Çempionatı"nda 1 milyon dollarlıq büyük mükafat üçün yarışan 71 iştirakçı yer almışdır.

2006-cı ilin aprelində "" federasiyası 7 "Counter-Strike" komandası tərəfindən yaradılmışdır. Təşkilatın məqsədi kiberidman dünyasında, xüsusilə də oyunçu transferlərini standartlaşdırmaq, liqalar və təşkilatların davamlılığını təmin etməkdir. Yaradıcı üzvlər "", "Fnatic", "", "", "", "", "" komandalarıdır. Təşkilat dağılmazdan əvvəl 2009-cu ilə qədər fəaliyyət göstərmişdir.

2000-ci illər televizorda göstərilən kiberidmanlar üçün populyar bir vaxt oldu. Televiziya yayımları — "StarCraft" və "" yarışmaları 24 saat oyun kanalları "Ongamenet" və "MBCGame" tərəfindən mütəmadi olaraq yayımlanır, yarışmalar Cənubi Koreyada keçirilirdi. Digər ölkələrdə elektron idman televiziya yayımları mütəmadi olaraq təşkil edilmirdi. Alman "GIGA Televiziyası" 2009-cu ildə bağlanılana qədər elektron idmanları da yayımlayırdı. Birləşmiş Krallıq peyk televiziya kanalı "XLEAGUE. TV" 2007-ci ildən 2009-a qədər elektron idman yarışmalarını yayımladı. Sadəcə onlayn elektron idman yayımı edən "ESL TV" 2006-cı ilin iyunundan 2007-ci ilin payızına qədər "GIGA II" olaraq yenidən adlandırılaraq ödənişli televiziya yayımına keçdi. Fransız "Game One" kanalı elektron idman oyunlarını "" kuboku üçün "Arena Online" adlı bir şouda yayımladı. Amerika Birləşmiş Ştatları kanalı "ESPN" "" yarışmalarını "Madden Nation" adlı bir şouda 2005–2008-ci illər arasında yayımlanmasını təmin etdi."" 2007 və 2008-ci illərdə iki mövsüm boyunca Çempionat Oyunu Seriyaları (ing. "Championship Gaming Series") turnirini yayımladı.CBS 2007-ci ildə Luisvilldə təşkil edilən "World Series Video Games" turnirinin əvvəlcədən yaddaşa yazılmış görüntülərini yayımladı.

Real zamanda multimedia transferi xidmətinin yaranması və populyarlaşması bu dövrdə kiberidmanın böyüməsinə köməkçi vasitə olmuşdu və bu xidmətlər turnirləri izləmənin ən çox istifadə edilən yolu idi. 2011-ci ildə başladılan real zamanda transfer platforması olan "Twitch" populyar kiberidman yarışlarını mütəmadi olaraq yayımlayır. 2013-cü ildə platforma izləyiciləri ən populyar iki yayım olan "League of Legends" və "Dota 2"-nin 12 milyard dəqiqəlik videosunu izləyiblər."The International" turnirinin bir günündə "Twitch" 4.5 milyon izləyicinin izlədiyi bənzərsiz bir rekord əldə etmişdir. Hər izləyici turniri orta hesabla iki saat izləmişdi.

Müasir kiberidman partlayışı öz məhsullarında kiberidman potensialı görən videooyun şirkətlərində də bir artıma yol açmışdır. Bir müddət kiberidman səhnəsini göz ardına qoyan "Nintendo" illər sonra "Wii Games Summer 2010" turnirinə ev sahibliyi etdi. Bir aydan uzun çəkən turnir 400.000-dən də çox iştirakçıyı gördü və şirkət tarixinin ən geniş və ən əhatəli turniri oldu. 2014-cü ildə "Nintendo" şirkəti "Twitch"də onlayn olaraq nümayiş etdirilən "Electronic Entertainment Expo" mətbuat konfransında "" yarışmasına ev sahibliyi etdi."" oyununun yaradıcısı olan "" 2014-cü ildə "Halo"nu "Halo" Çempionat Seriyaları (ing. "Halo Championship Series") ilə 50.000 ABŞ dollarından ibarət bir mükafat fondunun yaradılması ilə bir elektron idman olaraq canlandırmayı planladıqlarını elan etdi."Blizzard Entertainment" və "Riot Games" "North American Collegiate Championship" (azərb. Şimali Amerika Tələbələr Çempionatı‎) ilə öz universitet sosial yardım proqramlarını təşkil etdilər. 2013-cü ildən bəri Amerika Birləşmiş Ştatlarındakı Robert Morris Universiteti (İllinoys) və Paykvill Universiteti kimi universitetlər və kolleclər elektron idman oyunçularını universitet səviyyəsində atletlər olaraq tanıdır və atlet təqaüdləri təklif edir. 2017-ci ildə "Blizzard Entertainment"in universitetli elektron idman bölümü olan "Tespa" turnirlərdə yarışan universitet elektron idman klubları üçün 1 milyon ABŞ dolları dəyərindəki təqaüd və mükafat vermək kimi yeni bir cəhdini açıqladı.

2014-cü ildə ən böyük müstəqil elektron idman liqası "" (azərb. Elektronik İdman Liqası‎) ölkədə elektron idmanı sınamaq və inkişaf etdirmək üçün yerli "Japan Competitive Gaming" (azərb. Yapon Rəqabətli Oyunu‎) markası ilə ortaqlıq yaratdı.

Elektron idman yarışmalarının canlı izlənilməsi və hadisələrin əhatəsi onlayn yayımın böyüməsi ile birlikdə inkişaf etmişdir. 2013-cü ildə Steypls-sentrdə keçirilən "Season 3 League of Legends World Championship" (azərb. "League of Legends" dünya çempionatı, 3-cü mövsüm‎) biletlərinin hamısı satılmışdır. Cənubi Koreyanın Seul şəhərindəki 2014 "League of Legends" dünya çempionatında 40.000 nəfərdən çox azarkeşin qatıldığı tədbirdə "Imagine Dragons" rok qrupu səhnəyə çıxmış və yarışmadan əlavə açılış və bağlanış məraşimi də keçirilmişdir. 2017-ci ildə "League of Legends" dünya çempionatı finalının açılışında canlı bir performans və istifadə edərək bir animasiyası istifadə edilmişdir.

2015-ci ildə ilk kiberidman arenası ABŞ-nin ilk kiberidman mərkəzi olaraq Santa-Anada açılmışdır. 2018-ci ildə , ilk elektron idman arenasını açıldı. Qabaqdakı 10 ildə əlavə mərkəzlərin də açılması planlaşdırılır.^[]

Peşəkar liqalar

Bir çox kiberidmanda mütəşəkkil oyun komandanın matçlarda necə oynadığından asılı olaraq üsulu ilə edilir. Bu, Avropa və Asiya ölkələrində peşəkar idman modelləri kimidir. Kiberidmana qarşı artan maraq nəticəsində bəzi şirkətlər Şimali Amerikadakı pəşəkar idmanlarda istifadə edilən və bütün komandaların mütəmadi olaraq mövsümdə qarşılaşaraq mövsümün sonundakı oyunlarda iştirak etmək üçün mübarizə apardığı liqaları başladıb.

"Blizzard Entertainment" 2018-ci ilin yanvarında başlayan on iki komandanın iştirak etdiyi 2016-cı ildə yayımlanan "" oyununa əsaslanan "Overwatch League" turnirini ilk normal mövsümü ilə başlatdı. Komandalarda oynamaq üçün müqavilə imzalayan oyunçulara illik maaş və əlavə üstünlüklər ilə komandanın gəliri və mükafat qazancından da pay verilir. İlk mövsüm sonunda qalib komandaya 1 milyon Amerika dolları verildi. Mükafat fondu ümumilikdə 3,5 milyon dollar idi.

İstinadlar

1. "Esports: A Guide to Competitive Video Gaming" (ingilis). Toptal. 2023-07-24 tarixində . İstifadə tarixi: 2017-12-21.
2. "Espor nedir? Bora Koçyiğit Fanatik'e anlattı!" (türk). 12 aprel 2017. 2017-08-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-07-30.
3. "Cyberathlete" (ingilis). The Free Dictionary. 2018-02-03 tarixində . İstifadə tarixi: 6 fevral 2018.
4. "Good Game - The rise of the professional cyber athlete" (ingilis). . 24 noyabr 2014. 2018-02-03 tarixində . İstifadə tarixi: 6 fevral 2018.
5. Semih Kalkan. . Aristokrat Dergi (türk). İyun 2017. 2017-07-29 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 22 yanvar 2018.
6. Məmmədli, İsmayıl. Yeni sözlər və yeni mənalar lüğəti (PDF). Bakı: "Elm" nəşriyyatı. 18 mart 2016. səh. 133. 2020-06-08 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2020-04-25.
7. Owen Good. "Today is the 40th Anniversary of the World's First Known Video Gaming Tournament" (ingilis). Kotaku. 19 noyabr 2012. 2018-01-04 tarixində . İstifadə tarixi: 1 avqust 2013.
8. "Players Guide To Electronic Science Fiction Games". (ing.). 1 (2): 35–45 [36]. Mart 1982. İstifadə tarixi: 1 fevral 2012.
9. Bramwell, Tom. "Walter Day leaves Twin Galaxies". EuroGamer. 8 mart 2010. 2017-07-25 tarixində . İstifadə tarixi: 18 sentyabr 2013.
10. Carless, Simon. "World's Oldest Competitive Gamer Passes On". (ingilis). 20 noyabr 2006. 2017-06-28 tarixində . İstifadə tarixi: 18 sentyabr 2013.
11. Caoili, Eric. "Walter Day: Twin Galaxies and the Two Golden Domes". GameSetWatch (ingilis). 4 may 2009. 5 March 2016 tarixində . İstifadə tarixi: 18 sentyabr 2013.
12. "Video champ tourney bound". Sunday Star-News (ingilis). 23 dekabr 1984. səh. 6F. 2021-06-03 tarixində . İstifadə tarixi: 20 sentyabr 2013.
13. Michael Borowy. 3 // Public Gaming: eSport and Event Marketing in the Experience Economy (PDF) (Tezis). 2012. 2014-01-06 tarixində (PDF). İstifadə tarixi: 2013-09-18.
14. Ramsey, David. "The Perfect Man: How Billy Mitchell became a video-game superstar and achieved Pac-Man bliss". (ingilis). 29 fevral 2008 tarixində .
15. Kevin Kelly. "The First Online Sports Game" (ingilis). wired.com. dekabr 1993. 2012-11-02 tarixində . İstifadə tarixi: 1 iyul 2013.
16. "Blockbuster Video World Game Championship Guide" (ingilis). GamePro Magazine. İyun 1994. 2016-08-05 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-07-30.
17. Mozur, Paul. "For South Korea, E-Sports Is National Pastime". New York Times (ingilis). 19 noyabr 2014. 2017-12-03 tarixində . İstifadə tarixi: 13 iyun 2015.
18. Jin, Dal Yong. Korea's Online Gaming Empire. MIT Press. 2010.
19. "History of Korea e-Sports Association 1999–2004" (koreya). KeSPA. 2017-06-27 tarixində . İstifadə tarixi: 7 noyabr 2013.
20. Patrick Miller. "2011: The Year of eSports" (ingilis). PCWorld. 29 dekabr 2010. 13 May 2017 tarixində . İstifadə tarixi: 15 avqust 2013.
21. Gaudiosi, John. . Chicago Tribune (ingilis). 12 fevral 2014. 26 fevral 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 20 fevral 2014.
22. Ben Popper. "Field of streams: how Twitch made video games a spectator sport" (ingilis). TheVerge. 30 sentyabr 2013. 2017-07-08 tarixində . İstifadə tarixi: 9 noyabr 2013.
23. Tim Surette. "Casual gamer gets serious prize" (ingilis). GameSpot. 11 sentyabr 2006. 2007-10-12 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-07-31.
24. G7 FEDERATION. . Fnatic (ingilis). 20 aprel 2006. 2016-12-23 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 12 iyun 2015.
25. Taylor, TL. Raising the Stakes: E-Sports and the Professionalization. 2013.
26. Kim, Ryan. "League beginning for video gamers" (ingilis). Sfgate.com. 11 iyun 2007. 2008-10-07 tarixində . İstifadə tarixi: 4 iyun 2012.
27. (alman). 4 may 2012 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2013.
28. "Xfire Trophy CC3 @ Arena Online on Gameone TV". SK Gaming (ingilis). 2017-11-04 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-07-31.
29. Steve_OS. "ESPN2's Madden Nation to Begin Fourth Season" (ingilis). Operation Sports. 15 sentyabr 2008. 2013-12-03 tarixində . İstifadə tarixi: 16 sentyabr 2013.
30. Schiesel, Seth. "Video Game Matches to Be Televised on CBS". The New York Times (ingilis). 28 iyul 2007. 2017-06-27 tarixində . İstifadə tarixi: 4 dekabr 2013.
31. Patrick Howell O'Neill. "Twitch dominated streaming in 2013, and here are the numbers to prove it" (ingilis). The Daily Dot. 16 yanvar 2014. 2016-10-25 tarixində . İstifadə tarixi: 9 noyanr 2014.
32. Ben Popper. "Field of streams: how Twitch made video games a spectator sport" (ingilis). The Verge. 30 sentyabr 2013. 2017-07-08 tarixində . İstifadə tarixi: 9 noyabr 2014.
33. Alex R. (ingilis). eSports Max. 29 aprel 2014. 9 noyabr 2014 tarixində orijinalından arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 9 noyabr 2014.
34. Jasmine Henry. "Microsoft Launching 'Halo Championship Series' eSports League" (ingilis). Game Rant. 7 sentyabr 2014. 2017-07-19 tarixində . İstifadə tarixi: 9 noyabr 2014.
35. Steve Jaws Jaworski. "ANNOUNCING THE NORTH AMERICAN COLLEGIATE CHAMPIONSHIP" (ingilis). Riot Games. 1 iyul 2014. 2015-09-16 tarixində . İstifadə tarixi: 9 noyabr 2014.
36. Emanuel Maiberg. "Blizzard eSports initiative will support your college gaming club" (ingilis). Game Spot. 8 fevral 2014. 2017-07-09 tarixində . İstifadə tarixi: 9 noyabr 2014.
37. Tassi, Paul. "Second US College Now Offering 'League of Legends' Scholarship". www.forbes.com (ingilis). 2017-07-29 tarixində . İstifadə tarixi: 22 fevral 2015.
38. "Tespa to expand collegiate esports with $1 million in scholarships and prizes". ESPN.com (ingilis). 2017-09-21 tarixində . İstifadə tarixi: 21 sentyabr 2017.
39. "ESL to bring world class eSports to Japan with new local partner" (ingilis). 4 sentyabr 2014. 2016-11-17 tarixində . İstifadə tarixi: 9 noyabr 2014.
40. Tassi, Paul. "ESPN Boss Declares eSports 'Not A Sport'" (ingilis). Forbes. 2017-12-16 tarixində . İstifadə tarixi: 15 dekabr 2017.
41. "One World Championship, 32 million viewers" (ingilis). 2018-01-02 tarixində . İstifadə tarixi: 2 sentyabr 2015.
42. Magrino, Tom. "Welcome to the League of Legends 2014 World Championship!" (ingilis). 2015-09-23 tarixində . İstifadə tarixi: 20 avqust 2014.
43. "League of Legends World Finals Had A Freaking Dragon" (ingilis). 2018-02-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2019-07-31.
44. Esports arena is coming to the Luxor Hotel in Las Vegas 2017-10-03 at the Wayback Machine  (ing.)
45. Hill, Nathan. "The Overwatch Videogame League Aims to Become the New NFL". Wired. 7 dekabr 2017. 2018-01-26 tarixində . İstifadə tarixi: 7 dekabr 2017.