Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Bu məqaləni lazımdır. |
Hudeydə—Yəməndə Qırmızı dənizin sahilində tarixi şəhər.
| Hudeydə | |
|---|---|
| الحديدة | |
 | |
| Ölkə | |
| Tarixi və coğrafiyası | |
| Mərkəzin hündürlüyü | 17 m |
| Saat qurşağı | |
| Əhalisi | |
| Əhalisi |
|
| | |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Tarixi
Hudeydə adından ilk dəfə Yəmən tarixçisi Əli bin Həsən əl-Hazrəci 1393-cü ildə bir sahilin adı olaraq söz açır. Ancaq aparılan arxeoloji araşdırmalar, bu tarixdən üç-dörd əsr öncə bu civarda bəzi yaşayış mərkəzlərinin olduğunu ortaya çıxarmışdır. İslamın yayılışından qısa bir müddət öncə bölgənin cənubundakı Qanemiyədə yaşayanlar vardı və bu insanlar, Həzrət peyğəmbərin bölgəyə yolladığı dəvətçiyə dirənmə göstərmədən İslamiyəti qəbul etmişdilər . Bu şəhər ehtimalən bir zəlzələ sonunda yox olmuşdur. XIV əsrdə ov sahəsi olaraq istifadə edilən Hudeydədən yaşayış mərkəzi mahiyyətilə bəhs edilməsi, XV əsrin ortalarında Ədəndəki Tahiri sultanlığının hakimiyət illərinə rastlanır. Əhməd ibn Məcid də "Kitabül-Fəvaid" adlı əsərində (yazılma tarixi 1490) buranın Yəmənin ən önəmli limanlarından biri olduğunu söyləyir.
XVI əsrin ilk rübündə Hudeydə limanı önəmini qorudu. 1515-ci ildə Məmlüklər Ədənə gələn portuqaliyalılara qarşı göndərdikləri qüvvətlər için Zəbid imamının istənilən qıda yardımını etməməsi üzündən quruya əsgər çıxararaq Hudeydədə hakimiyətə yiyələndilər. Bu hücumdan böyük zərər görən şəhər canlılığını itirdi və funksiyasını daha cənubdakı Moha limanına buraxdı. 1517-ci ildə Misirin Yavuz Sultan Səlim tərəfindən ələ keçirilməsindən sonra Yəməndə olan Məmlük ordusu da Osmanlı dövlətinin hakimiyətini qəbul etdi. Qucarat sultanı Bahadur şahın Osmanlı dövlətindən portuqaliyalılara qarşı yardım istəməsi üzərinə 1538-ci ildə Hind səfərinə çıxan Xadım Süleyman paşa komandasındakı Osmanlı donanması dönüşdə Hudeydəyə və Yəmənin Qırmızı dənizdəki digər limanlarına uğrayaraq bölgəni nəzarət altına aldı. 1625-ci ildə Zeydi imamı Məhəmməd Müəyyədbillah Hudeydəyə yürüdüyündə Osmanlılar açıqdakı Kəməran adasına çəkildilər və şəhər 1636-cı ilə qədər Zeydilərin hakimiyətində qaldı.
Cənubdakı limanı Qırmızı dənizin girişinə yaxınlığından dolayı Avropa, Cənubi-şərqi Asiya və Hindistan arasındaki qəhvə ticarətinin mərkəzi halına gəlincə Hudeydə qədim əhəmiyyətini itirdi. Bu durum, XVII əsrin son rübünə girildiyində Avropalı quldur gəmilərinin Babülməndəbin yaxınından keçən ticarət gəmilərinə hücum etməsilə dəyişdi və içəridə olması səbəbiylə daha güvənli olduğu üçün təkrar önəm qazanan Hudeydə limanında qəhvə ticarəti yenidən canlandı. Osmanlı dövləti qəhvə ticarətini bu limandan aparır, Amerikan bəzi və qaz yağı qarşılığında İngiltərə və Fransaya ixrac edilən qəhvənin miqdarı ildə 6.000 ton olurdu. Hudeydə XVIII əsrdə, özəlliklə 1730-1790-cı illər arasında ən parlaq dönəmini yaşadı; ticari baxımdan getdikçə önəm qazanan şəhərin bu illərdəki durumunu buranı ziyarətə gələn bir çox qərbli səyyah anladır. Hudeydə limanı, Qırmızı dənizdəki Sevakin tüccarlarının Nil torpaqlarından göndərdikləri atlar üçün də bəlli-başlı bir bazar yeriydi. Ancaq bu ticari inkişaf qısa sürdü. Zira şəhər bölgədəki əşirət və qəbilələrin hücumlarına məruz qaldı və 1809-1810-cu illərdə Şərif Hamud Əbu Mismar buranı işğal etdi. Daha sonra Cizandan gələn Vəhhabilər şəhəri yağmaladılar və yandırıb-yıxdılar. Misir valisi Məhəmmədəli paşa, nüfuz sahəsini Ərəbistan yarımadasına qədər genişlətdiyində bu yerlərdəki olaylar istədiyi şəkildə gerçəkləşməyincə Hudeydəni Sənadaki Zeydi hakimiyyətinə buraxdı.
Ədən limanının İngilislər tərəfindən inkişaf etdirilməsiylə önəmi azalan Mohanın yerinə Türklər 1830-cu ildə Hudeydə limanını islah etdilər. Şərif Hüseynin üsyanında (1832) bura olduqca zərər gördü. Misirdə güclənən Məhəmmədəli paşa, təkrar Akabədən Babülməndəbə qədər Ərəbistan sahillərini nəzarətinə alınca şəhər yenidən böyük bir ticarət mərkəzi halına gəldi.
Coğrafiyası
Əhalisi
| İl | 1974 | 1981 | 1986 | 1994 | 2001 | 2004 |
| Əhali, min nəfərlə | 100 000 | 126 000 | 155 000 | 298 452 | 425 000 | 402 560 |
Həmçinin bax
İstinadlar
- Əli b. Həsən əl-Həzrəci, əl-Uķudül-lülüiyyə: Thə Pearl-Strings (trc. J. W. Redhouse), London, 1907, II, 243.
- Baldry, Ar.S, sy. 7 [1985], s. 39
- Ahməd Raşid, Tarih-i Yəmən və Səna, İstanbul, 1291, II, 308-309.
- Əhməd b. Ahməd ən-Numi, Ĥavliyyatün-Numi ət-Tihamiyyə min tarixil-Yəmənil-ĥadiŝ (nşr. Hüseyn b. Abdullah əl-Öməri), Dəməşq,1987.
- Zəki Əhiloğlu, Yəməndə Türklər, İstanbul, 1952.
- [1] 2022-04-25 at the Wayback Machine Ходейда — статья из Большой советской энциклопедии.
- "Hudeydə Ensiklopedik lüğətdə". 2022-04-25 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-11-26.
- World Gazetteer: al-H̨udaydah (alm.)
- "Hudeydə Ensiklopedik lüğətdə". 2022-09-03 tarixində . İstifadə tarixi: 2015-11-26.
Xarici keçidlər
 | Yəmən ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Bu meqaleni vikilesdirmek lazimdir Lutfen meqaleni umumvikipediya ve redakte qaydalarina uygun sekilde tertib edin Hudeyde Yemende Qirmizi denizin sahilinde tarixi seher Hudeydeالحديدة14 48 08 sm e 42 57 04 s u Olke YemenTarixi ve cografiyasiMerkezin hundurluyu 17 mSaat qursagi UTC 03 00EhalisiEhalisi 548 433 nef 2005 Xeriteni goster gizle Hudeyde Vikianbarda elaqeli mediafayllarTarixiHudeyde adindan ilk defe Yemen tarixcisi Eli bin Hesen el Hazreci 1393 cu ilde bir sahilin adi olaraq soz acir Ancaq aparilan arxeoloji arasdirmalar bu tarixden uc dord esr once bu civarda bezi yasayis merkezlerinin oldugunu ortaya cixarmisdir Islamin yayilisindan qisa bir muddet once bolgenin cenubundaki Qanemiyede yasayanlar vardi ve bu insanlar Hezret peygemberin bolgeye yolladigi devetciye direnme gostermeden Islamiyeti qebul etmisdiler Bu seher ehtimalen bir zelzele sonunda yox olmusdur XIV esrde ov sahesi olaraq istifade edilen Hudeydeden yasayis merkezi mahiyyetile behs edilmesi XV esrin ortalarinda Edendeki Tahiri sultanliginin hakimiyet illerine rastlanir Ehmed ibn Mecid de Kitabul Fevaid adli eserinde yazilma tarixi 1490 buranin Yemenin en onemli limanlarindan biri oldugunu soyleyir XVI esrin ilk rubunde Hudeyde limani onemini qorudu 1515 ci ilde Memlukler Edene gelen portuqaliyalilara qarsi gonderdikleri quvvetler icin Zebid imaminin istenilen qida yardimini etmemesi uzunden quruya esger cixararaq Hudeydede hakimiyete yiyelendiler Bu hucumdan boyuk zerer goren seher canliligini itirdi ve funksiyasini daha cenubdaki Moha limanina buraxdi 1517 ci ilde Misirin Yavuz Sultan Selim terefinden ele kecirilmesinden sonra Yemende olan Memluk ordusu da Osmanli dovletinin hakimiyetini qebul etdi Qucarat sultani Bahadur sahin Osmanli dovletinden portuqaliyalilara qarsi yardim istemesi uzerine 1538 ci ilde Hind seferine cixan Xadim Suleyman pasa komandasindaki Osmanli donanmasi donusde Hudeydeye ve Yemenin Qirmizi denizdeki diger limanlarina ugrayaraq bolgeni nezaret altina aldi 1625 ci ilde Zeydi imami Mehemmed Mueyyedbillah Hudeydeye yuruduyunde Osmanlilar aciqdaki Kemeran adasina cekildiler ve seher 1636 ci ile qeder Zeydilerin hakimiyetinde qaldi Cenubdaki limani Qirmizi denizin girisine yaxinligindan dolayi Avropa Cenubi serqi Asiya ve Hindistan arasindaki qehve ticaretinin merkezi halina gelince Hudeyde qedim ehemiyyetini itirdi Bu durum XVII esrin son rubune girildiyinde Avropali quldur gemilerinin Babulmendebin yaxinindan kecen ticaret gemilerine hucum etmesile deyisdi ve iceride olmasi sebebiyle daha guvenli oldugu ucun tekrar onem qazanan Hudeyde limaninda qehve ticareti yeniden canlandi Osmanli dovleti qehve ticaretini bu limandan aparir Amerikan bezi ve qaz yagi qarsiliginda Ingiltere ve Fransaya ixrac edilen qehvenin miqdari ilde 6 000 ton olurdu Hudeyde XVIII esrde ozellikle 1730 1790 ci iller arasinda en parlaq donemini yasadi ticari baximdan getdikce onem qazanan seherin bu illerdeki durumunu burani ziyarete gelen bir cox qerbli seyyah anladir Hudeyde limani Qirmizi denizdeki Sevakin tuccarlarinin Nil torpaqlarindan gonderdikleri atlar ucun de belli basli bir bazar yeriydi Ancaq bu ticari inkisaf qisa surdu Zira seher bolgedeki esiret ve qebilelerin hucumlarina meruz qaldi ve 1809 1810 cu illerde Serif Hamud Ebu Mismar burani isgal etdi Daha sonra Cizandan gelen Vehhabiler seheri yagmaladilar ve yandirib yixdilar Misir valisi Mehemmedeli pasa nufuz sahesini Erebistan yarimadasina qeder genisletdiyinde bu yerlerdeki olaylar istediyi sekilde gerceklesmeyince Hudeydeni Senadaki Zeydi hakimiyyetine buraxdi Eden limaninin Ingilisler terefinden inkisaf etdirilmesiyle onemi azalan Mohanin yerine Turkler 1830 cu ilde Hudeyde limanini islah etdiler Serif Huseynin usyaninda 1832 bura olduqca zerer gordu Misirde guclenen Mehemmedeli pasa tekrar Akabeden Babulmendebe qeder Erebistan sahillerini nezaretine alinca seher yeniden boyuk bir ticaret merkezi halina geldi CografiyasiEhalisiIl 1974 1981 1986 1994 2001 2004Ehali min neferle 100 000 126 000 155 000 298 452 425 000 402 560Hemcinin baxYemenIstinadlarEli b Hesen el Hezreci el Ukudul luluiyye The Pearl Strings trc J W Redhouse London 1907 II 243 Baldry Ar S sy 7 1985 s 39 Ahmed Rasid Tarih i Yemen ve Sena Istanbul 1291 II 308 309 Ehmed b Ahmed en Numi Ĥavliyyatun Numi et Tihamiyye min tarixil Yemenil ĥadiŝ nsr Huseyn b Abdullah el Omeri Demesq 1987 Zeki Ehiloglu Yemende Turkler Istanbul 1952 1 2022 04 25 at the Wayback Machine Hodejda statya iz Bolshoj sovetskoj enciklopedii Hudeyde Ensiklopedik lugetde 2022 04 25 tarixinde Istifade tarixi 2015 11 26 World Gazetteer al H udaydah alm Hudeyde Ensiklopedik lugetde 2022 09 03 tarixinde Istifade tarixi 2015 11 26 Xarici kecidlerVikianbarda Hudeyde ile elaqeli mediafayllar var Yemen ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin