Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Hind-Het və ya Hind-Anadolu; İndiyə qədər mövcud olmuş bütün Hind-Avropa və Anadolu dilləri də daxil olmaqla vahid Hind-Avropa termininə ekvivalent bir model olaraq, ilk dəfə 1926-cı ildə Amerika dilçisi "Edqar H. Sturtevant" tərəfindən təklif edilmişdir və sırf hipotetik dil ailəsidir.
| Hind-Het fərziyyəsi | |
|---|---|
| — | |
| Areal | — |
| Təsnifat | |
| Kateqoriya | ??? |
| Tərkib | |
| — | |
| Dil qrupunun kodları | |
| (ISO 639-2) | — |
| (ISO 639-5) | — |
Termin; "Hind" prefiksi isə Hind-Ari və ya İran hissəsinə aid deyil, yalnız ənənəvi "Hind-Avropa" termini üçün simvolikdir, "Het" hissəsi isə bütövlükdə Anadolu dil ailəsini öz ağuşuna alır.
Edgar H. Sturtevant; O, qeyd edir ki, het (Anadolu dilləri) proto-Hind-Avropa dilinin (PHA) yenidən qurulmuş formalarından daha çox arxaik xüsusiyyətlər nümayiş etdirirdi və ola bilsin ki, "proto-hind-avropa"dan əvvəlki, primitiv (ilkin) mərhələdə ayrılıb.
Anadolu dilləri üzrə mütəxəssis olan dilçi Haig C. Melchert isə digər tərəfdən, belə fikirləşir ki, "hazırkı trend olan Proto Hind-Avropa dili təkamül etmiş, Anadolunun ibtidai icma quruluşu dövründəki yaşayan insanları proto Hind-Avropa dilində danışan cəmiyyətin qalan hissəsindən böyük ölçüdə təcrid olunmuşdurlar və bir çox ümumi dil yenilikləri xüsusiyyətlərini isə bölüşməmişdirlər". Oxşar bir formada Het və Anadolu "əmiuşaqlarının" "proto-Hind-Avropadan əvvəlki" zamanın çox erkən mərhələsində ayrılaraq, digər Hind-Avropa dillərində itirilmiş olan arxaizmləri mühafizə edərək saxladığı bildirilmişdir.
Hind-Het fərziyyəsinin tərəfdarları iddia edirlər ki, ayrılma Hind-Avropa dillərinin qalan bütün qollarının yayılmasından bir neçə min il əvvəl, ehtimal ki, e.ə. VII minillikdə olduğunu iddia edirlər. Bu kontekstdə, Anadolu qolunun ayrılmasından əvvəlki proto dilin "Proto Hind-Het" (PHH) adlandırılması məqsədəmüvafiqdir. Müvafiq olaraq, bütün sonrakı qolları birləşdirən proto-dil növbəti bölünmə qoluna (bəlkə də Tohar) qədər "Proto-Hind-Avropa dili (PHA)" adlandırıla bilər.
Bu terminologiya məsələsi olsa da, Hipotez; Anadolu dillərinin Hind-Avropa dilləri və onların geriyə qalan qolları ilə son genetik əlaqəsini müzakirə etmir, yalnız zaman fərqlərinin böyüklük sırasını və xronologiyasını vurğulayır.
Linqvistika
Dilin sirləri açıldıqdan dərhal sonra Het və Anadolu dilləri Hind-Avropa dilləri kimi təsnif edilmiş, Hind-Avropa dilçiliyi daxilində ənənəvi olaraq Anadolu qolunun digər qollardan daha əvvəl ayrıldığı haqqında güclü bir ittifaq mövcuddur. Kurqan fərziyyəsi çərçivəsində parçalanmanın eramızdan əvvəl 4000-ci illərdə baş verdiyi təxmin edilir.
Het dilində sonralar bu təsnifatın uyğunsuzluğuna səbəb olmuş bir çox arxaik elementlər aşkar edilmiş, və Het dilinin qədim xüsusiyyətləri nəzərə alınaraq, "Proto Hind-Avropa" (PHA) dili kimi müqayisə edilmişdir. Hind-Het nəzəriyyəsinə görə (PHA) və Anadolu qolu ümumi "Hind-Het" əsas dilindən təxminən eramızdan əvvəl 7000-ci ildə ayrılmışdır, bu tarix problemlidir, çünki ən erkən Het mixi yazı lövhələrindən 5000 il əvvələ və ilk Sanskritcədən 6000 il əvvələ aiddir. Bununla belə, bu seçim bütün Hind-Avropa xronologiyasını, eləcə də qəbul edilmiş PHA-nın linqvistik görüntüsünü təhrif etdiyi üçün rədd edilmişdir.
Anadolu dillərinin tamamilə yox olması fərziyyəsi də problemlidir, ilk növbədə bəzi əsas ümumi "(Aorist — geniş zaman/müddətə və ya başa çatdırılmağa istinad etmədən bir hərəkəti ifadə edən, felin həmişə edildiyini və hal-hazırda da edilmiş olduğunu və ya ediləcəyini bildirən bir fel kateqoriyası)" xüsusiyyətləri ilə, birinci yunan dili olmaqla erməni dili və tohar dilləri bağlıdır.
İsimlərin nümunəvi paradiqmalarında qadın cinsinin olmaması, "canlı" ümumi cins və "cansız" steril cins arasında bölünmə, aşağı səs sistemi, iş sisteminin həddindən artıq sadəliyə meyilliliyi, daha az tipik Hind-Avropa söz ehtiyatı və başqa cəlbedici xüsusiyyətləri ilə bir-birini əvəz edən və laylı arxaik dağıntı kimi xüsusiyyətlər; gələcək inkişafın özəyi kimi və ya sadəcə olaraq tipoloji cəhətdən yad bir mühitdə, bəlkə də köç yolunda və ya Anadoluda məskunlaşmadan sonrakı uzunmüddətli təmaslardan irəli gəlməsi kimi şərh edilmişdir.
Hind-Het fərziyyəsinin mühüm arqumentlərindən biri də bir çox Hind-Avropa terminologiyasının, (kənd təsərrüfatının beşiyi olan Anadoluda), xüsusən də Het dilindəki kənd təsərrüfatına aid sözlərdə mühafizə edilib saxlanmasıdır. "Qırtlaq nəzəriyyəsi" sübut etmişdir ki, bir çox əlavə nəfəs (Spirant) sürtünmələri və dayandırma sistemləri Anadolu dilləri içərisində, yalnız Het dilində sağ qalmışdır. Anadolu dilləri (PHA)-dan miras qalan üç əks dayandırma samit sırasını ikiyə endirir.
Fərziyyənin əleyhdarları ümumiyyətlə Anadolu dəlillərinə çox üstünlük verildiyini düşünürlər. Tənqidçilər hesab edirlər ki, Anadolu qrupu "bütün digər Hind-Avropa"nın bərabər bir qolu kimi deyil, Hind-Avropa dil ağacının digər dil qrupları ilə eyni səviyyədə olmalıdır. Başqa bir fikir bundan ibarətdir ki, Anadolu sub qrupu proto-hind-avropa dilindən nisbətən gec, ari dili ilə eyni vaxtda və hətta yunan-erməni qolunun ayrılmasından sonra ayrılmışdır, xüsusilə fransız Hind-Avropa tədqiqatları məktəbində geniş yayılmış üçüncü görüşə görə ümumi olan qeyri-satem dillərində mövcud oxşarlıqlar (Anadolu dili də daxil olmaqla) xüsusi əcdad qohumluğunu göstərməkdənsə, onların Hind-Avropa dil zonasındakı mövcud mövqeyi və həmçinin erkən ayrılmaları ilə bağlıdır.
Qədim Avropa dilləri üzrə mütəxəssis, katalon linqvistik İqnasio Xavyer bildirir ki, "digər Hind-Avropa dilləri ilə müqayisədə Anadolu dillərindəki bəzi hadisələrin arxeologiyasını mühakimə etmək çətindir, lakin hadisələrin ümumi ardıcıllığı Hind-Het fərziyyəsi altında daha inandırıcı izahat verir, digər fərziyyələr çərçivəsində isə, bəzi hadisələr və proseslər izaholunmaz olaraq qalır".
PHA fellərinin paylanmasının hesablanması indiyə qədər Hind-Het fərziyyəsini təsdiq etməmişdir.
Hint-Het modeli
Hint-Het dili, e.ə 7000-ci illər ətrafında Anadolu dilləri və Proto Hind-Avropa qollarına ayrılmışdır. (PHA) üçün inkişaf müddəti ənənəvi model ilə eyni qalmağa davam edir.
| Hint-Het | |||||||||||||
| Anadolu dilləri | Proto Hind-Avropa | ||||||||||||
Ənənəvi model
Ənənəvi modeldə, əsas Hind-Avropa dilləri, (PHA) əsas dili formalaşdıraraq yaradılmışdır. Linqvistik fərqlənmə e.ə. 3000-ci illərə qədər gedib çıxır.
| Proto-Hind-Avropa dili | |||||||||||||||||||||||||||||
| Anadolu dilləri | İtalo-Kelt və Tohar | Baltik-slavyan-German | Aryan-Yunan-Erməni | ||||||||||||||||||||||||||
İstinadlar
- Melchert, 2012. səh. 7.
- Jasanoff, 2003. səh. 20 with footnote 41
- Britannica 15th edition 22:593
- ; Lane, George S. The Tocharian problem // ; Goetz, Philip W. (redaktorlar ). Tocharian languages. Encyclopædia Britannica. 22 (15th). 2010. səh. 667. ISBN . 2022-08-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-11-23.
- Britannica 15th edition, 22 p. 586, 589, 593
- Britannica 15th edition, 22 p. 594, "Indo-Hittite hypothesis"
- "Anatolian Languages and Proto-Indo-European | Ignasi-Xavier Adiego Lajara - Academia.edu". 2021-11-23 tarixində . İstifadə tarixi: 2021-11-23.
- H. J. Holm (2008) used a digital version of the most up to date and acknowledged Indo-European dictionary, the "Lexikon der indogermanischen Verben" (Rix et al. 2002, second edition)- referred to as "LIV-2" — capitalizing on the linguistic commonplace that verbs are borrowed to a much lesser degree than nouns
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Hind Het ve ya Hind Anadolu Indiye qeder movcud olmus butun Hind Avropa ve Anadolu dilleri de daxil olmaqla vahid Hind Avropa terminine ekvivalent bir model olaraq ilk defe 1926 ci ilde Amerika dilcisi Edqar H Sturtevant terefinden teklif edilmisdir ve sirf hipotetik dil ailesidir Hind Het ferziyyesi Areal TesnifatKateqoriya Hind Het ferziyyesiTerkib Dil qrupunun kodlariISO 639 2 ISO 639 5 Termin Hind prefiksi ise Hind Ari ve ya Iran hissesine aid deyil yalniz enenevi Hind Avropa termini ucun simvolikdir Het hissesi ise butovlukde Anadolu dil ailesini oz agusuna alir Edgar H Sturtevant O qeyd edir ki het Anadolu dilleri proto Hind Avropa dilinin PHA yeniden qurulmus formalarindan daha cox arxaik xususiyyetler numayis etdirirdi ve ola bilsin ki proto hind avropa dan evvelki primitiv ilkin merhelede ayrilib Anadolu dilleri uzre mutexessis olan dilci Haig C Melchert ise diger terefden bele fikirlesir ki hazirki trend olan Proto Hind Avropa dili tekamul etmis Anadolunun ibtidai icma qurulusu dovrundeki yasayan insanlari proto Hind Avropa dilinde danisan cemiyyetin qalan hissesinden boyuk olcude tecrid olunmusdurlar ve bir cox umumi dil yenilikleri xususiyyetlerini ise bolusmemisdirler Oxsar bir formada Het ve Anadolu emiusaqlarinin proto Hind Avropadan evvelki zamanin cox erken merhelesinde ayrilaraq diger Hind Avropa dillerinde itirilmis olan arxaizmleri muhafize ederek saxladigi bildirilmisdir Hind Het ferziyyesinin terefdarlari iddia edirler ki ayrilma Hind Avropa dillerinin qalan butun qollarinin yayilmasindan bir nece min il evvel ehtimal ki e e VII minillikde oldugunu iddia edirler Bu kontekstde Anadolu qolunun ayrilmasindan evvelki proto dilin Proto Hind Het PHH adlandirilmasi meqsedemuvafiqdir Muvafiq olaraq butun sonraki qollari birlesdiren proto dil novbeti bolunme qoluna belke de Tohar qeder Proto Hind Avropa dili PHA adlandirila biler Bu terminologiya meselesi olsa da Hipotez Anadolu dillerinin Hind Avropa dilleri ve onlarin geriye qalan qollari ile son genetik elaqesini muzakire etmir yalniz zaman ferqlerinin boyukluk sirasini ve xronologiyasini vurgulayir LinqvistikaDilin sirleri acildiqdan derhal sonra Het ve Anadolu dilleri Hind Avropa dilleri kimi tesnif edilmis Hind Avropa dilciliyi daxilinde enenevi olaraq Anadolu qolunun diger qollardan daha evvel ayrildigi haqqinda guclu bir ittifaq movcuddur Kurqan ferziyyesi cercivesinde parcalanmanin eramizdan evvel 4000 ci illerde bas verdiyi texmin edilir Het dilinde sonralar bu tesnifatin uygunsuzluguna sebeb olmus bir cox arxaik elementler askar edilmis ve Het dilinin qedim xususiyyetleri nezere alinaraq Proto Hind Avropa PHA dili kimi muqayise edilmisdir Hind Het nezeriyyesine gore PHA ve Anadolu qolu umumi Hind Het esas dilinden texminen eramizdan evvel 7000 ci ilde ayrilmisdir bu tarix problemlidir cunki en erken Het mixi yazi lovhelerinden 5000 il evvele ve ilk Sanskritceden 6000 il evvele aiddir Bununla bele bu secim butun Hind Avropa xronologiyasini elece de qebul edilmis PHA nin linqvistik goruntusunu tehrif etdiyi ucun redd edilmisdir Anadolu dillerinin tamamile yox olmasi ferziyyesi de problemlidir ilk novbede bezi esas umumi Aorist genis zaman muddete ve ya basa catdirilmaga istinad etmeden bir hereketi ifade eden felin hemise edildiyini ve hal hazirda da edilmis oldugunu ve ya edileceyini bildiren bir fel kateqoriyasi xususiyyetleri ile birinci yunan dili olmaqla ermeni dili ve tohar dilleri baglidir Isimlerin numunevi paradiqmalarinda qadin cinsinin olmamasi canli umumi cins ve cansiz steril cins arasinda bolunme asagi ses sistemi is sisteminin heddinden artiq sadeliye meyilliliyi daha az tipik Hind Avropa soz ehtiyati ve basqa celbedici xususiyyetleri ile bir birini evez eden ve layli arxaik daginti kimi xususiyyetler gelecek inkisafin ozeyi kimi ve ya sadece olaraq tipoloji cehetden yad bir muhitde belke de koc yolunda ve ya Anadoluda meskunlasmadan sonraki uzunmuddetli temaslardan ireli gelmesi kimi serh edilmisdir Hind Het ferziyyesinin muhum arqumentlerinden biri de bir cox Hind Avropa terminologiyasinin kend teserrufatinin besiyi olan Anadoluda xususen de Het dilindeki kend teserrufatina aid sozlerde muhafize edilib saxlanmasidir Qirtlaq nezeriyyesi subut etmisdir ki bir cox elave nefes Spirant surtunmeleri ve dayandirma sistemleri Anadolu dilleri icerisinde yalniz Het dilinde sag qalmisdir Anadolu dilleri PHA dan miras qalan uc eks dayandirma samit sirasini ikiye endirir Ferziyyenin eleyhdarlari umumiyyetle Anadolu delillerine cox ustunluk verildiyini dusunurler Tenqidciler hesab edirler ki Anadolu qrupu butun diger Hind Avropa nin beraber bir qolu kimi deyil Hind Avropa dil agacinin diger dil qruplari ile eyni seviyyede olmalidir Basqa bir fikir bundan ibaretdir ki Anadolu sub qrupu proto hind avropa dilinden nisbeten gec ari dili ile eyni vaxtda ve hetta yunan ermeni qolunun ayrilmasindan sonra ayrilmisdir xususile fransiz Hind Avropa tedqiqatlari mektebinde genis yayilmis ucuncu goruse gore umumi olan qeyri satem dillerinde movcud oxsarliqlar Anadolu dili de daxil olmaqla xususi ecdad qohumlugunu gostermekdense onlarin Hind Avropa dil zonasindaki movcud movqeyi ve hemcinin erken ayrilmalari ile baglidir Qedim Avropa dilleri uzre mutexessis katalon linqvistik Iqnasio Xavyer bildirir ki diger Hind Avropa dilleri ile muqayisede Anadolu dillerindeki bezi hadiselerin arxeologiyasini muhakime etmek cetindir lakin hadiselerin umumi ardicilligi Hind Het ferziyyesi altinda daha inandirici izahat verir diger ferziyyeler cercivesinde ise bezi hadiseler ve prosesler izaholunmaz olaraq qalir PHA fellerinin paylanmasinin hesablanmasi indiye qeder Hind Het ferziyyesini tesdiq etmemisdir Hint Het modeliHint Het dili e e 7000 ci iller etrafinda Anadolu dilleri ve Proto Hind Avropa qollarina ayrilmisdir PHA ucun inkisaf muddeti enenevi model ile eyni qalmaga davam edir Hint Het Anadolu dilleri Proto Hind Avropa Enenevi model Enenevi modelde esas Hind Avropa dilleri PHA esas dili formalasdiraraq yaradilmisdir Linqvistik ferqlenme e e 3000 ci illere qeder gedib cixir Proto Hind Avropa dili Anadolu dilleri Italo Kelt ve Tohar Baltik slavyan German Aryan Yunan ErmeniIstinadlarMelchert 2012 seh 7 Jasanoff 2003 seh 20 with footnote 41 Britannica 15th edition 22 593 Lane George S The Tocharian problem Goetz Philip W redaktorlar Tocharian languages Encyclopaedia Britannica 22 15th 2010 seh 667 ISBN 978 1 59339 292 5 2022 08 23 tarixinde Istifade tarixi 2021 11 23 Britannica 15th edition 22 p 586 589 593 Britannica 15th edition 22 p 594 Indo Hittite hypothesis Anatolian Languages and Proto Indo European Ignasi Xavier Adiego Lajara Academia edu 2021 11 23 tarixinde Istifade tarixi 2021 11 23 H J Holm 2008 used a digital version of the most up to date and acknowledged Indo European dictionary the Lexikon der indogermanischen Verben Rix et al 2002 second edition referred to as LIV 2 capitalizing on the linguistic commonplace that verbs are borrowed to a much lesser degree than nouns