Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Gavur arxı — Qarabağda qədim suvarma kanalı. Müasir ədəbiyyatda Govur arxı kimi də yazılır. Mənbəyini Araz çayından götürür və Beyləqan ərazisindən keçib Ağcabədidəki Qarqar çayına qovuşur. Mənbələrdə adı "Barlas" kimi çəkilmişdir. Sovet hakimiyyəti illərində təmir etdirilən bu suvarma kanalı Orcankidze kanalı adlandırılmışdır.
Gavur arxının adının yaranması ilə bağlı bir neçə rəvayət mövcuddur: deyilənlərə görə bu arxı gavurlar çəkmişlər. Gavurlar — islam dinini qəbul etməyənlərə, kafirlərə verilən addır.
Gavur arxının tarixi
Tarixçi Seyid Əli bin Kazım göstərmişdir: "Araz çayından iki böyük arx çəkilmişdir. Bunlardan biri Oltan (Varsan) şəhərinin xarabalarına paralel olan Beyləqan arxıdır ki, bu arx Aran səhrasının ortasına kimi davam edir. İkinci arxa gəldikdə o, Arazın cənubunda Oltan şəhəri yaxınlığından başlanaraq Muğan səhrasında qədim dövrlərdə mövcud olub sonralar qurumuş Xərəncu arxı ilə birləşmiş və onu təzələmişdir. Bu arxın uzunluğu 15 (70 km), Beyləqan arxının uzunluğu 6 ağacdan (36 km) ibarət olmuşdur. Cənubda olan arx Barlas adlanırmış".
Gavur arxı bir zamanlar Kövdər arxı da adlanırdı. Şair və tarixçi Mir Mehdi Xəzani yazırdı:
Həqiqət hər karı bunun yaxşıdır.
Amma fərasəti həqqən yaxşıdır.
Kövdər arxı, Arasbarın nəqşidir.
Hər yerdə əhvalı olunur təqrir…
Bərolasdı adı olanda məmur
Sonra Kövdər arxı olubdur məşhur
Çingizədək abad idi bedəstur
O viranə qıldı, çaldırdı nəfir.
XIV əsrin axırlarında Əmir Teymurun Qarabağda quruculuq işləri aparması, ilk növbədə Beyləqana su arxı çəkdirməsi burada təsərrüfatın daha da inkişafına səbəb oldu. Ov əsnasında xarab olmuş qədim kanala rast gələn Əmir Teymur onun təmizlənməsi barədə göstəriş verir və kanal bir ay ərzində bərpa edilip, istifadəyə verilir. Bu kanal öz başlanğıcını Araz çayından (Köşk-i Cankeşi adlı yerdən) alıb Beyləqanda Sərcəbil adlı yerdə Pir-Kəmər məzarı yaxınlığında qurtarırdı. Uzunluğu təxminən 69–70 km (10 fərsəng) olan həmin kanal Əmir Teymurun göstərişi ilə soyunun şərəfinə "Bərlas nəhri" adlandırılır. Qarabağın dağlıq və dağətəyi əraziriləri heyvandarlığın inkişafı üçün geniş imkanlar açırdı. Qarabağ öz ipəyi ilə də məşhur idi. Səyyah İohann Şiltberqer Qarabağda Kür çayının sahillərində dünyada ən yaxşı ipəyin istehsal olduğunu yazır.
Tarixçi Şərəfəddin Əli Yəzdi "Zəfərnamə" adlı əsərində Bərlas arxı (Gavur arxı) Haqqında yazır: "…Keçmiş məliklər Araz düzünün ərazisində həmin çaydan böyük bir arx çəkmişdilər və uzun müddət ərzində dolub-boşalaraq tamamilə silinmişdi (xarab olmuşdu). Ov zamanı kama çatmış Sahibqiranın (Əmir Teymur Barlasın) diqqəti ona yönəldi. Padşahanə hümmət ilə o arxın yenidən qazılmasını lazım bildi. Bu məqsədlə Araz çayın keçdi və həmin nəhrin qazılması (təmizlənməsi) barədə fərman verdi. Əlahhəzrətin işarəsinə əsasən tavacılar onu əmirlər və qoşun əhli arasında böldülər. Bir ay ərzində 10 fərsəxdən yuxarı (təx. 70 km) uzunluğu olan arx elə qazıldı ki, orada qayıq sürmək mümkün idi. Həmin arxın Arazdan başlayan mənsəbində Cənkeşi köşkü kimi tanınan bir yer var, sonu isə Sərcəbil adlı yerdə qurtarır. Həmin arx "Bərlas nəhri" adlandı. Həmin sudan çoxlu kəndlər, dəyirmanlar, bağlar, bostanlar abadlaşdı. Hümayunun əsas vaxtı və günləri, əvvəlki hissələrdən və hekayələrdən göründüyü kimi həmişə səfərlərdə və çətin yürüşlərdə… keçdiklərinə baxmayaraq abadlığa aid məsələlərdə də hər ölkədə elə müxtəlif işlər görmüşdür ki, məzkur nəhrin qazılması onların müqabilində kiçik bir işdir".
Mirzə Camal Cavanşir Qarabağinin göstərdiyinə görə, Beyləqanın ətrafındakı əkin və bağ yerləri Gavur arxı vasitəsilə suvarılmış. Bu arxın adı qədim tarixlərdə Barlas imiş, indi isə Gavur arxı adlanır.
Gavur arxının işlənməsi
XIX əsrin 60-cı illərinin sonunda Əhməd bəy Cavanşir Vərəndə sahəsinin murovu vəzifəsinə təyin edilir; bu zaman o, həm də taxıl yerlərini sulamaq üçün Arazdan su çıxartmaq işi ilə də məşğul olurdu. Uzun əziyyətdən sonra Əhməd bəy 8 verst uzunluğunda bir arx qazdırır və onu Mil düzündəki qədim Gavur arxı ilə birləşdirir. Azərbaycanı Rusiya sənayesinin xammal mənbəyinə çevirməyə çalışan çar hökuməti heç bir vəsait sərf etmədən yerlərdə suvarma işlərini yaxşılaşdırmağa və beləliklə də çoxlu xammal əldə etməyə çalışırdı. Ona görə Qafqaz canişinliyi idarəsi hələ XIX əsrin 60-cı illərinin axırlarında Mil düzündəki suvarma işlərini qaydaya salmaq üçün bir neçə dəfə xüsusi komissiyalar göndərmişdi. Lakin tərkibində hətta hollandiyalı suvarma mütəxəssisləri də olan bu komissiyalar heç bir qəti tədbir görə bilmədilər. Çünki bu layihələrin həyata keçirilməsi "külli miqdarda xərc tələb edirdi". Qarabağın yerli bəydəri də Gavur arxını "…arx və arxın suvardığı bütün torpaqların 99 il ancaq onların istifadəsində" qalması şərti ilə bərpa etmək istəyirdilər. Lakin onların da cəhdi heç bir nəticə vermədi. Nəhayət, 1866-cı ildə Əhməd bəy, Zərgər, Dilağarda, Yağləvənd və Şahsevən camaatının köməyi ilə cüzi bir məbləğdə və hökumətlə heç bir formal əlaqə yaratmadan həmin arxı qazdırmağa başladı və Arazdan çıxarılan suyu məşhur Gavur arxı ilə birləşdirmək kimi çətin bir məsələni həll etdi. Şair və tarixçi Mir Mehdi Xəzani şeirlərində Əhməd bəyi tərifləmişdi.
Əhməd bəyin sonrakı məktublaşmalarından aydın olur ki, hökumət Əhməd bəyin təcrübə və təşəbbüsünu nəzərə alaraq, göstərilən kanalı yenidən bərpa etmək üçün daha bir təşəbbüs göstərdi və bu məqsədlə 1879-cu ildə xüsusi bir komissiya Əhməd bəyin iştirakı ilə Mil düzünü yoxladı. Komissiya Əhməd bəyin və mühəndis Bexmanın fikri ilə razılaşaraq Gavur arxını bərpa etməyi qərara aldı. Bu məqsədlə 1881-ci ildə plan layihəsi hazırlandı. Lakin bu layihə kağız üzərində qaldı. Suvarma məsələsi ətrafında gedən məktublaşmalar göstərir ki, Əhməd bəy su təsərrüatı sahəsində böyük təcrübəyə malik idi. Əhməd bəyin öz mülkündə qazdırdığı kəhrizlər də suvarma sahəsində çalışan bir çox tədqiqatçıların nəzər-diqqətini cəlb etmişdi. 1883-cü ildə Əhməd bəyin qonağı olmuş mühəndis Veys fon-Veyssenqof yazır ki, "Qarabağ mülkədarı Əhməd bəy Cavanşir uzun illər boyu apardığı müşahidələrin nəticələri və qazandığı təcrübə ilə məni tanış edərək, qazdırdığı kəhrizləri ətraflı surətdə tanış olmağa mənə imkan yaratdı".
Gavur arxı haqqında rəvayətlər
Bir rəvayətdə söylənir ki, bir gün gavurların şahı Şirvan şahının qızını görub ona aşiq olur. Ona elçi göndərir. Şirvan şahı qızını gavurların şahına vermək istəmir. Amma onun güclü olduğunu görüb qızı ilə məsləhətləşir. Qiz deyir: — Ata, sən bir şərtlə razılıq ver ki, qoy gavurların şahı Araz çayından bir arx çəksin, bostan əkib həmin arxın suyu ilə sulasın. Barından bir qarpız gətirib kəssin və öz əli ilə ilə bir dilim də mənə versin. Ondan sonra ona ərə gedərəm.
Elçilər qayıdıb şərti şaha çatdırırlar. O, qızın gözəlliyi qarşısında heç nə deyə bilmir və razı olur. Böyük çətinliklə su arxı çəkirlər. Şah öz əli ilə burada bostan əkir. Bar verəndən sonra gavur şahı böyük bir qarpız götürüb qızın yanına gəlir. Şah qızı deyir: — İndi vədimizə tam əməl etməlisən. Bu qarpızı öz əlinlə kəsib bir dilimini mənə verməlisən.
Gavur şahı tez qarpızı kəsir. Həmin an da heyrətindən yerindəcə donur. Qarpızın içindən qırmızı qan fışqırmağa başlayır. Qız deyir: — Ey şah, gör sən necə zülmkarsansa özün becərdiyin bostanın qarpızından da qan tökülür. İndi de görüm mən sənə necə ərə gedə bilərəm?
Gavurların şahı bir söz deməyib geri qayıdır. O vaxtdan da bu arx "Gavur arxı" adlanmağa başlayır.
Mənbə
- Ənvər Çingizoğlu. Gavur arxı. "Soy" dərgisi, 9 (29), Bakı: 2009. səh.115–119.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Gavur arxi Qarabagda qedim suvarma kanali Muasir edebiyyatda Govur arxi kimi de yazilir Menbeyini Araz cayindan goturur ve Beyleqan erazisinden kecib Agcabedideki Qarqar cayina qovusur Menbelerde adi Barlas kimi cekilmisdir Sovet hakimiyyeti illerinde temir etdirilen bu suvarma kanali Orcankidze kanali adlandirilmisdir Gavur arxinin adinin yaranmasi ile bagli bir nece revayet movcuddur deyilenlere gore bu arxi gavurlar cekmisler Gavurlar islam dinini qebul etmeyenlere kafirlere verilen addir Gavur arxinin tarixiTarixci Seyid Eli bin Kazim gostermisdir Araz cayindan iki boyuk arx cekilmisdir Bunlardan biri Oltan Varsan seherinin xarabalarina paralel olan Beyleqan arxidir ki bu arx Aran sehrasinin ortasina kimi davam edir Ikinci arxa geldikde o Arazin cenubunda Oltan seheri yaxinligindan baslanaraq Mugan sehrasinda qedim dovrlerde movcud olub sonralar qurumus Xerencu arxi ile birlesmis ve onu tezelemisdir Bu arxin uzunlugu 15 70 km Beyleqan arxinin uzunlugu 6 agacdan 36 km ibaret olmusdur Cenubda olan arx Barlas adlanirmis Gavur arxi bir zamanlar Kovder arxi da adlanirdi Sair ve tarixci Mir Mehdi Xezani yazirdi Heqiqet her kari bunun yaxsidir Amma feraseti heqqen yaxsidir Kovder arxi Arasbarin neqsidir Her yerde ehvali olunur teqrir Berolasdi adi olanda memur Sonra Kovder arxi olubdur meshur Cingizedek abad idi bedestur O virane qildi caldirdi nefir XIV esrin axirlarinda Emir Teymurun Qarabagda quruculuq isleri aparmasi ilk novbede Beyleqana su arxi cekdirmesi burada teserrufatin daha da inkisafina sebeb oldu Ov esnasinda xarab olmus qedim kanala rast gelen Emir Teymur onun temizlenmesi barede gosteris verir ve kanal bir ay erzinde berpa edilip istifadeye verilir Bu kanal oz baslangicini Araz cayindan Kosk i Cankesi adli yerden alib Beyleqanda Sercebil adli yerde Pir Kemer mezari yaxinliginda qurtarirdi Uzunlugu texminen 69 70 km 10 ferseng olan hemin kanal Emir Teymurun gosterisi ile soyunun serefine Berlas nehri adlandirilir Qarabagin dagliq ve dageteyi erazirileri heyvandarligin inkisafi ucun genis imkanlar acirdi Qarabag oz ipeyi ile de meshur idi Seyyah Iohann Siltberqer Qarabagda Kur cayinin sahillerinde dunyada en yaxsi ipeyin istehsal oldugunu yazir Tarixci Serefeddin Eli Yezdi Zefername adli eserinde Berlas arxi Gavur arxi Haqqinda yazir Kecmis melikler Araz duzunun erazisinde hemin caydan boyuk bir arx cekmisdiler ve uzun muddet erzinde dolub bosalaraq tamamile silinmisdi xarab olmusdu Ov zamani kama catmis Sahibqiranin Emir Teymur Barlasin diqqeti ona yoneldi Padsahane hummet ile o arxin yeniden qazilmasini lazim bildi Bu meqsedle Araz cayin kecdi ve hemin nehrin qazilmasi temizlenmesi barede ferman verdi Elahhezretin isaresine esasen tavacilar onu emirler ve qosun ehli arasinda bolduler Bir ay erzinde 10 fersexden yuxari tex 70 km uzunlugu olan arx ele qazildi ki orada qayiq surmek mumkun idi Hemin arxin Arazdan baslayan mensebinde Cenkesi kosku kimi taninan bir yer var sonu ise Sercebil adli yerde qurtarir Hemin arx Berlas nehri adlandi Hemin sudan coxlu kendler deyirmanlar baglar bostanlar abadlasdi Humayunun esas vaxti ve gunleri evvelki hisselerden ve hekayelerden gorunduyu kimi hemise seferlerde ve cetin yuruslerde kecdiklerine baxmayaraq abadliga aid meselelerde de her olkede ele muxtelif isler gormusdur ki mezkur nehrin qazilmasi onlarin muqabilinde kicik bir isdir Mirze Camal Cavansir Qarabaginin gosterdiyine gore Beyleqanin etrafindaki ekin ve bag yerleri Gavur arxi vasitesile suvarilmis Bu arxin adi qedim tarixlerde Barlas imis indi ise Gavur arxi adlanir Gavur arxinin islenmesiXIX esrin 60 ci illerinin sonunda Ehmed bey Cavansir Verende sahesinin murovu vezifesine teyin edilir bu zaman o hem de taxil yerlerini sulamaq ucun Arazdan su cixartmaq isi ile de mesgul olurdu Uzun eziyyetden sonra Ehmed bey 8 verst uzunlugunda bir arx qazdirir ve onu Mil duzundeki qedim Gavur arxi ile birlesdirir Azerbaycani Rusiya senayesinin xammal menbeyine cevirmeye calisan car hokumeti hec bir vesait serf etmeden yerlerde suvarma islerini yaxsilasdirmaga ve belelikle de coxlu xammal elde etmeye calisirdi Ona gore Qafqaz canisinliyi idaresi hele XIX esrin 60 ci illerinin axirlarinda Mil duzundeki suvarma islerini qaydaya salmaq ucun bir nece defe xususi komissiyalar gondermisdi Lakin terkibinde hetta hollandiyali suvarma mutexessisleri de olan bu komissiyalar hec bir qeti tedbir gore bilmediler Cunki bu layihelerin heyata kecirilmesi kulli miqdarda xerc teleb edirdi Qarabagin yerli beyderi de Gavur arxini arx ve arxin suvardigi butun torpaqlarin 99 il ancaq onlarin istifadesinde qalmasi serti ile berpa etmek isteyirdiler Lakin onlarin da cehdi hec bir netice vermedi Nehayet 1866 ci ilde Ehmed bey Zerger Dilagarda Yaglevend ve Sahseven camaatinin komeyi ile cuzi bir meblegde ve hokumetle hec bir formal elaqe yaratmadan hemin arxi qazdirmaga basladi ve Arazdan cixarilan suyu meshur Gavur arxi ile birlesdirmek kimi cetin bir meseleni hell etdi Sair ve tarixci Mir Mehdi Xezani seirlerinde Ehmed beyi teriflemisdi Ehmed beyin sonraki mektublasmalarindan aydin olur ki hokumet Ehmed beyin tecrube ve tesebbusunu nezere alaraq gosterilen kanali yeniden berpa etmek ucun daha bir tesebbus gosterdi ve bu meqsedle 1879 cu ilde xususi bir komissiya Ehmed beyin istiraki ile Mil duzunu yoxladi Komissiya Ehmed beyin ve muhendis Bexmanin fikri ile razilasaraq Gavur arxini berpa etmeyi qerara aldi Bu meqsedle 1881 ci ilde plan layihesi hazirlandi Lakin bu layihe kagiz uzerinde qaldi Suvarma meselesi etrafinda geden mektublasmalar gosterir ki Ehmed bey su teserruati sahesinde boyuk tecrubeye malik idi Ehmed beyin oz mulkunde qazdirdigi kehrizler de suvarma sahesinde calisan bir cox tedqiqatcilarin nezer diqqetini celb etmisdi 1883 cu ilde Ehmed beyin qonagi olmus muhendis Veys fon Veyssenqof yazir ki Qarabag mulkedari Ehmed bey Cavansir uzun iller boyu apardigi musahidelerin neticeleri ve qazandigi tecrube ile meni tanis ederek qazdirdigi kehrizleri etrafli suretde tanis olmaga mene imkan yaratdi Gavur arxi haqqinda revayetlerBir revayetde soylenir ki bir gun gavurlarin sahi Sirvan sahinin qizini gorub ona asiq olur Ona elci gonderir Sirvan sahi qizini gavurlarin sahina vermek istemir Amma onun guclu oldugunu gorub qizi ile meslehetlesir Qiz deyir Ata sen bir sertle raziliq ver ki qoy gavurlarin sahi Araz cayindan bir arx ceksin bostan ekib hemin arxin suyu ile sulasin Barindan bir qarpiz getirib kessin ve oz eli ile ile bir dilim de mene versin Ondan sonra ona ere gederem Elciler qayidib serti saha catdirirlar O qizin gozelliyi qarsisinda hec ne deye bilmir ve razi olur Boyuk cetinlikle su arxi cekirler Sah oz eli ile burada bostan ekir Bar verenden sonra gavur sahi boyuk bir qarpiz goturub qizin yanina gelir Sah qizi deyir Indi vedimize tam emel etmelisen Bu qarpizi oz elinle kesib bir dilimini mene vermelisen Gavur sahi tez qarpizi kesir Hemin an da heyretinden yerindece donur Qarpizin icinden qirmizi qan fisqirmaga baslayir Qiz deyir Ey sah gor sen nece zulmkarsansa ozun becerdiyin bostanin qarpizindan da qan tokulur Indi de gorum men sene nece ere gede bilerem Gavurlarin sahi bir soz demeyib geri qayidir O vaxtdan da bu arx Gavur arxi adlanmaga baslayir MenbeEnver Cingizoglu Gavur arxi Soy dergisi 9 29 Baki 2009 seh 115 119