Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Esperanto (fr. esperer – ümid etmək) — 1887-ci ildə polşalı oftalmoloq və linqvist Lüdviq Lazar Zamenhof tərəfindən yaradılmış beynəlxalq süni dildir. Onun 1905-ci ildə çap etdirdiyi "Fundamento de Esperanto" adlanan kitabında sözügedən dilin qrammatikası və əsas müddəalarına yer verilmişdir. Özünü Dr.Esperanto deyə qələmə verən Zamenhof müxtəlif xalqlar arasındakı ünsiyyət problemini həll etməyi qarşıya məqsəd qoyaraq bu dili yaratmışdır.Günümüzdə ən populyar süni dil olmasına baxmayaraq qarşıya qoyulmuş hədəfə, yəni beynəlxalq ünsiyyət vasitəsi olma planlarına çata bilməmişdir.
| Esperanto | |
|---|---|
| Orijinal adı | Esperanto |
| Tənzimləyən təşkilat | Esperanto Akademiyası |
| Danışanların ümumi sayı |
|
| Təsnifatı | |
| Yazı | latın əlifbası |
| Dil kodları | |
| QOST 7.75–97 | эсп 845 |
| ISO 639-1 | eo |
| ISO 639-2 | epo |
| ISO 639-3 | epo |
| epo | |
| Linguasphere | 51-AAB-da |
| epo | |
| IETF | eo |
| Glottolog | espe1235 |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Etimologiya
"Esperanto" sözü fransız dilində "ümid etmək" mənasını verən "esperer" sözündən götürülmüşdür.Kök və şəkilçiyə ayrılması "esper+ant+o" şəklindədir.Ümid edən insan mənasını ifadə edir. Əsl adı Linqvo İnternaçia olan bu dil, Zamenhofun 1887-ci ildə çap etdirdiyi "Unua Libro" kitabında özünü "Doktoro Esperanto" adlandırması ilə birlikdə dil də bu adla anılmağa başlandı.
Tarix
Əslən Polşadan olan Zamenhofun yaşadığı mühitdə daha çox polyakca, rusca və dilindən istifadə olunurdu.O, bu insanların bir-biriləri ilə gündəlik ünsiyyətini asanlaşdırmaq üçün dəyişilməz 16 əsas qanuna istinad edən, istisnasız və əksər sözlərini Avropa dillərindən alan bir dil ixtira etməyi hədəflədi.
Zamenhof kiçik yaşlarından bu planını həyata keçirmək barəsində düşünürdü.İlk vaxtlar, o, latın dili və ya yunan dilindən birini sadələşdirmək fikrində olmuşdu.Lakin, sonradan latın dilini öyrənərkən bu dilin çox qarışıq qrammatikası olduğu qənaətinə gəlmiş və tamamilə yeni bir dil yaratmağın daha məqsədəuyğun olduğunu fikirləşmişdir. İngilis dilini öyrəndiyi vaxtlar o, feilin şəxslərə görə uzlaşmasını mənasız hesab etmiş və bunlarsız qrammatikanın daha asan ola biləcəyini düşünmüşdü.Ancaq yenə də söz əzbərləməkdə bir sıra çətinliklər çəkməyə davam edirdi.Rus dili öyrənməyə başlayarkən isə bu məsələni suffiks şəkilçiləri vasitəsi ilə yeni düzəltmə söz yaradaraq minimuma endirə biləcəyini dərk etmişdi.Beləcə öz dilinin leksionunu danışanlarının sayına görə digər dil qruplarından öndə gedən Roman dilləri və German dilləri qruplarından təşkil etməyə başladı.
1881-ci ildə dildə baş verən ən böyük yeniliklərə "w" hərfinin "v" hərfi ilə əvəz olunması,cəm şəkilçisinin -es yerinə -oj olaraq dəyişdirilməsi,sözlərə təsirlik hal şəkilçisinin (l') artırılmağa başlanması,feillərdə hecanın istisna olaraq son hecaya düşməsi qaydasını dəyişdirərək sözdə bütün sözlərin bir qayda olaraq axırdan 2-ci hecaya düşməsi qaydasının təsdiq edilməsi,á, ć, é, ħ, -ó, ś, ź kimi hərflərin əlifbadan çıxarılması və feil sonluqlarının dəyişdirilməsini misal göstərmək olar.
Əlifba
Yazıda latın qrafikasından istifadə olunur və 28 hərfdən ibarətdir.
| Hərf | Adı | IPA dəyəri | Qarşılığı | Hərf | Adı | IPA dəyəri | Qarşılığı |
|---|---|---|---|---|---|---|---|
| A a | a | /a/ | a | K k | ko | /k/ | k |
| B b | bo | /b/ | b | L l | lo | /l/ | l |
| C c | co | /t͡s/ | ts | M m | mo | /m/ | m |
| Ĉ ĉ | ĉo | /tʃ/ | ç | N n | no | /n/ | n |
| D d | do | /d/ | d | O o | o | /ɔ/ | o |
| E e | e | /e/ | e | P p | po | /p/ | p |
| F f | fo | /f/ | f | R r | ro | /r/ | r |
| G g | go | /g/ | g | S s | so | /s/ | s |
| Ĝ ĝ | ĝo | /dʒ/ | c | Ŝ ŝ | ŝo | /ʃ/ | ş |
| H h | ho | /h/ | h | T t | to | /t/ | t |
| Ĥ ĥ | ĥo | /x/ | x | U u | u | /u/ | u |
| I i | i | /i/ | i | Ŭ ŭ | ŭo | /u̯/ | w |
| J j | jo | /j/ | y | V v | vo | /v/ | v |
| Ĵ ĵ | ĵo | /ʒ/ | j | Z z | zo | /z/ | z |
Müasir Esperanto dilində "Ĥ" hərfi çox az hallarda işlənir.Bir sıra avropa dilləri ləhçəsində tələffüz oluna bilməməsi sonradan bu hərfin "k" və ya "h" hərfləri ilə dəyişdirilməsi ilə nəticələndi."Ŭ" hərfi əsasən samitdən öncə işlənir və sözün əvvəilndə işlənmir.Hərfin öz adı olan ŭo və təəccüb nidası kimi işlənən ŭa sözləri nitq istisnalarıdır.
Əlifbada Q,X,W və Y kimi standard latın hərfləri yoxdur.
ĉ, ĝ, ĥ, ĵ, ŝ və ŭ kimi hərflər bəzi klaviyaturalarda olmadığından, bu cür hallarda yazışmalarda həmin hərflərin yerinə müvafiq olaraq "ch","gh"."hh","jh","sh" və sadəcə "u" hərf birləşmələrini yazmaq qəbul olunmuşdur.Ümumilikdə bu sistem "H yazı sistemi" adlanır.Bundan əlavə günümüzdə böyük sıxlıqla istifadə olunan "X yazı sistemi" də mövcuddur ki, bu da həmin hərflərin sonuna "X" hərfinin yazılması ilə bağlıdır.
Bu dildə olan bütün sözlərdə, istisnasız olaraq, vurğu sondan ikinci heca üzərinə düşür.Bəzi şeir və mahnılarda nitqi ifadəli etmək üçün "O" isim düzəldən suffiksi atıla bilər.Yazıda aydın ifadə olunsun deyə həmin hərf yerinə apostrof işarəsi qoyulur.
Qrammatika
Bəzi istisnalar nəzərə alınmasa, dildəki bütün sözlərin hansı nitq hissəsinə mənsub olmasını son hərfə baxaraq müəyyən etmək olur.
| Son hərf | Nitq hissəsi | Nümunə | Dilimizdə qarşılığı |
|---|---|---|---|
| o | isim | rapido | sürət |
| a | sifət | rapida | sürətli |
| e | zərf | rapide | sürətlə |
| i | feil | rapidi | sürətlən |
Esperanto digər dillər ilə müqayisədə daha az söz leksionuna sahibdir.Lakin dildə olan kök sözlərdən yeni mənalə söz düzəltmək mümkündür.Terminlər ilə birlikdə Esperanto dilində təxminən 15 min söz olduğu güman edilir.
Esperanto dilinin əsasları bunlardır.
- İsim cinsə görə dəyişmir.
- Qaydasız feil yoxdur.
- Feillər 6 şəkilə görə sonuna suffiks artırmaqla formalaşır.
- Feil şəxsə və kəmiyyətə görə dəyişmir.
- İsimdə təsirlik hal mövcuddur.
- Sifət isimlə şəxsə və hala görə uzlaşır.
- Cümlədə sözlərin yerini dəyişdikdə məna dəyişmir.
Artikl
Bu dildə la müəyyən artikl kimi işlənir.Bu sözün dilimizdə tam qarşılığı yoxdur.Əvvəlcədən bəhsi keçilən və ya dinləyiciyə məlum olan obyekti təyin etmək funksiyası daşıyır.İngilis dilində istifadə olunan the artiklı ilə eyni vəzifəni icra edir.Həm cəm, həm də tək isimlərlə işlənmə xüsusiyyətinə malikdir.
İnfano kuras en ĝardeno. (Bir uşaq hər hansı bir bağçada qaçır.) Uşağın kim olduğu və hansı bağçada qaçdığı məlum deyil La infano kuras en ĝardeno (Uşaq hər hansı bir bağçada qaçır) Uşağın kim olduğu məlumdur,amma onun hansı bağçada qaçdığı məlum deyil La infano kuras en la ĝardeno (Uşaq həmin bağçada qaçır) Uşağın kimliyi və bağça məlumdur
Cümlə üzvləri
Bu dildə söz sıralaması qaydası, əsasən, "Mübtəda => Xəbər =>" Tamalıq şəklindədir.Bununla belə, söz sırasının pozulması hallarında tez-tez rast gəlinir.Bu halda mənada kəskin bir fərq yaranmır.
İsimlərin sonuna "-J" suffiksini artırmaqla cəm şəkli formalaşdırılır.Bu zaman həmin ismi təyin edən sifət də cəmlənir.İsmə aid olan sifətin yeri sərbəstdir.Yəni, təyin etdiyi obyektdən öncə və ya sonra gəlməsi cümlədə məna fərqi yaratmaz.
alta virino — uzun qadın altaj virinoj — uzun qadınlar
Bundan əlavə, Esperanto dilində əksər dillərə yad olan təsirlik hal da mövcuddur.Bunun üçün ismə və ona aid olan sifətə (və ya saya) "-n" suffiksini artırmaq kifayətdir.Cəm halında təsirli isimlər əvvəl cəm,sonra isə təsirlik hal suffiksini götürür.
Mi farbis la ruĝan pordon. (Mən qırmızı qapını rənglədim) Mi farbis la ruĝajn pordojn. (Mən qırmızı qapıları rənglədim) Min farbis la ruĝa pordo. (Qırmızı qapı məni rənglədi) və yaxud (Mən qırmızı qapı tərəfindən rəngləndim) La ruĝan pordon farbis mi. (Qırmızı qapı mənim tərəfimdən rəngləndi)
Əvəzliklər
9 şəxs əvəzliyi vardır.Üçüncü şəxsdə cinsiyyət fərqi zamanı cəm halda eyni şəxs əvəzliyi işlənir.
Həmçinin bax
- Борис Колкер. Учебник языка эсперанто. Основной курс
- Esperanto[ölü keçid]
Ədəbiyyat
- R.Əliquliyev, S.Şükürlü, S.Kazımova. Elmi fəaliyyətdə istifadə olunan əsas terminlər. Baki, İnformasiya Texnologiyaları, 2009, 201 s.
| Mənası | Əvəzliklər |
|---|---|
| Mən | mi |
| Sən, Siz | vi |
| O (kişi) | li |
| O (qadın) | ŝi |
| O (orta) | ĝi |
| Biz | ni |
| Onlar | ili |
 | Dil ilə əlaqədar bu məqalə qaralama halındadır. Məqaləni redaktə edərək Vikipediyanı zənginləşdirin. |
- Ethnologue (ing.). 25, 19 Dallas, Texas: SIL International, 1951. ISSN 1946-9675
- https://doaj.org/article/fdf36b2da3254f92a9871a45b863c433.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Esperanto fr esperer umid etmek 1887 ci ilde polsali oftalmoloq ve linqvist Ludviq Lazar Zamenhof terefinden yaradilmis beynelxalq suni dildir Onun 1905 ci ilde cap etdirdiyi Fundamento de Esperanto adlanan kitabinda sozugeden dilin qrammatikasi ve esas muddealarina yer verilmisdir Ozunu Dr Esperanto deye qeleme veren Zamenhof muxtelif xalqlar arasindaki unsiyyet problemini hell etmeyi qarsiya meqsed qoyaraq bu dili yaratmisdir Gunumuzde en populyar suni dil olmasina baxmayaraq qarsiya qoyulmus hedefe yeni beynelxalq unsiyyet vasitesi olma planlarina cata bilmemisdir EsperantoOrijinal adi EsperantoTenzimleyen teskilat Esperanto AkademiyasiDanisanlarin umumi sayi 2 000 000 1 000 000 nef 2015 TesnifatiEsperantoYazi latin elifbasiDil kodlariQOST 7 75 97 esp 845ISO 639 1 eoISO 639 2 epoISO 639 3 epoepoLinguasphere 51 AAB daepoIETF eoGlottolog espe1235 Vikianbarda elaqeli mediafayllarEtimologiya Esperanto sozu fransiz dilinde umid etmek menasini veren esperer sozunden goturulmusdur Kok ve sekilciye ayrilmasi esper ant o seklindedir Umid eden insan menasini ifade edir Esl adi Linqvo Internacia olan bu dil Zamenhofun 1887 ci ilde cap etdirdiyi Unua Libro kitabinda ozunu Doktoro Esperanto adlandirmasi ile birlikde dil de bu adla anilmaga baslandi TarixEslen Polsadan olan Zamenhofun yasadigi muhitde daha cox polyakca rusca ve dilinden istifade olunurdu O bu insanlarin bir birileri ile gundelik unsiyyetini asanlasdirmaq ucun deyisilmez 16 esas qanuna istinad eden istisnasiz ve ekser sozlerini Avropa dillerinden alan bir dil ixtira etmeyi hedefledi Zamenhof kicik yaslarindan bu planini heyata kecirmek baresinde dusunurdu Ilk vaxtlar o latin dili ve ya yunan dilinden birini sadelesdirmek fikrinde olmusdu Lakin sonradan latin dilini oyrenerken bu dilin cox qarisiq qrammatikasi oldugu qenaetine gelmis ve tamamile yeni bir dil yaratmagin daha meqsedeuygun oldugunu fikirlesmisdir Ingilis dilini oyrendiyi vaxtlar o feilin sexslere gore uzlasmasini menasiz hesab etmis ve bunlarsiz qrammatikanin daha asan ola bileceyini dusunmusdu Ancaq yene de soz ezberlemekde bir sira cetinlikler cekmeye davam edirdi Rus dili oyrenmeye baslayarken ise bu meseleni suffiks sekilcileri vasitesi ile yeni duzeltme soz yaradaraq minimuma endire bileceyini derk etmisdi Belece oz dilinin leksionunu danisanlarinin sayina gore diger dil qruplarindan onde geden Roman dilleri ve German dilleri qruplarindan teskil etmeye basladi 1881 ci ilde dilde bas veren en boyuk yeniliklere w herfinin v herfi ile evez olunmasi cem sekilcisinin es yerine oj olaraq deyisdirilmesi sozlere tesirlik hal sekilcisinin l artirilmaga baslanmasi feillerde hecanin istisna olaraq son hecaya dusmesi qaydasini deyisdirerek sozde butun sozlerin bir qayda olaraq axirdan 2 ci hecaya dusmesi qaydasinin tesdiq edilmesi a c e ħ o s z kimi herflerin elifbadan cixarilmasi ve feil sonluqlarinin deyisdirilmesini misal gostermek olar ElifbaYazida latin qrafikasindan istifade olunur ve 28 herfden ibaretdir Herf Adi IPA deyeri Qarsiligi Herf Adi IPA deyeri QarsiligiA a a a a K k ko k kB b bo b b L l lo l lC c co t s ts M m mo m mĈ ĉ ĉo tʃ c N n no n nD d do d d O o o ɔ oE e e e e P p po p pF f fo f f R r ro r rG g go g g S s so s sĜ ĝ ĝo dʒ c Ŝ ŝ ŝo ʃ sH h ho h h T t to t tĤ ĥ ĥo x x U u u u uI i i i i Ŭ ŭ ŭo u wJ j jo j y V v vo v vĴ ĵ ĵo ʒ j Z z zo z z Muasir Esperanto dilinde Ĥ herfi cox az hallarda islenir Bir sira avropa dilleri lehcesinde teleffuz oluna bilmemesi sonradan bu herfin k ve ya h herfleri ile deyisdirilmesi ile neticelendi Ŭ herfi esasen samitden once islenir ve sozun evveilnde islenmir Herfin oz adi olan ŭo ve teeccub nidasi kimi islenen ŭa sozleri nitq istisnalaridir Elifbada Q X W ve Y kimi standard latin herfleri yoxdur ĉ ĝ ĥ ĵ ŝ ve ŭ kimi herfler bezi klaviyaturalarda olmadigindan bu cur hallarda yazismalarda hemin herflerin yerine muvafiq olaraq ch gh hh jh sh ve sadece u herf birlesmelerini yazmaq qebul olunmusdur Umumilikde bu sistem H yazi sistemi adlanir Bundan elave gunumuzde boyuk sixliqla istifade olunan X yazi sistemi de movcuddur ki bu da hemin herflerin sonuna X herfinin yazilmasi ile baglidir Bu dilde olan butun sozlerde istisnasiz olaraq vurgu sondan ikinci heca uzerine dusur Bezi seir ve mahnilarda nitqi ifadeli etmek ucun O isim duzelden suffiksi atila biler Yazida aydin ifade olunsun deye hemin herf yerine apostrof isaresi qoyulur QrammatikaBezi istisnalar nezere alinmasa dildeki butun sozlerin hansi nitq hissesine mensub olmasini son herfe baxaraq mueyyen etmek olur Son herf Nitq hissesi Numune Dilimizde qarsiligio isim rapido sureta sifet rapida suretlie zerf rapide suretlei feil rapidi suretlen Esperanto diger diller ile muqayisede daha az soz leksionuna sahibdir Lakin dilde olan kok sozlerden yeni menale soz duzeltmek mumkundur Terminler ile birlikde Esperanto dilinde texminen 15 min soz oldugu guman edilir Esperanto dilinin esaslari bunlardir Isim cinse gore deyismir Qaydasiz feil yoxdur Feiller 6 sekile gore sonuna suffiks artirmaqla formalasir Feil sexse ve kemiyyete gore deyismir Isimde tesirlik hal movcuddur Sifet isimle sexse ve hala gore uzlasir Cumlede sozlerin yerini deyisdikde mena deyismir ArtiklBu dilde la mueyyen artikl kimi islenir Bu sozun dilimizde tam qarsiligi yoxdur Evvelceden behsi kecilen ve ya dinleyiciye melum olan obyekti teyin etmek funksiyasi dasiyir Ingilis dilinde istifade olunan the artikli ile eyni vezifeni icra edir Hem cem hem de tek isimlerle islenme xususiyyetine malikdir Infano kuras en ĝardeno Bir usaq her hansi bir bagcada qacir Usagin kim oldugu ve hansi bagcada qacdigi melum deyil La infano kuras en ĝardeno Usaq her hansi bir bagcada qacir Usagin kim oldugu melumdur amma onun hansi bagcada qacdigi melum deyil La infano kuras en la ĝardeno Usaq hemin bagcada qacir Usagin kimliyi ve bagca melumdurCumle uzvleriBu dilde soz siralamasi qaydasi esasen Mubteda gt Xeber gt Tamaliq seklindedir Bununla bele soz sirasinin pozulmasi hallarinda tez tez rast gelinir Bu halda menada keskin bir ferq yaranmir Isimlerin sonuna J suffiksini artirmaqla cem sekli formalasdirilir Bu zaman hemin ismi teyin eden sifet de cemlenir Isme aid olan sifetin yeri serbestdir Yeni teyin etdiyi obyektden once ve ya sonra gelmesi cumlede mena ferqi yaratmaz alta virino uzun qadin altaj virinoj uzun qadinlar Bundan elave Esperanto dilinde ekser dillere yad olan tesirlik hal da movcuddur Bunun ucun isme ve ona aid olan sifete ve ya saya n suffiksini artirmaq kifayetdir Cem halinda tesirli isimler evvel cem sonra ise tesirlik hal suffiksini goturur Mi farbis la ruĝan pordon Men qirmizi qapini rengledim Mi farbis la ruĝajn pordojn Men qirmizi qapilari rengledim Min farbis la ruĝa pordo Qirmizi qapi meni rengledi ve yaxud Men qirmizi qapi terefinden renglendim La ruĝan pordon farbis mi Qirmizi qapi menim terefimden renglendi Evezlikler9 sexs evezliyi vardir Ucuncu sexsde cinsiyyet ferqi zamani cem halda eyni sexs evezliyi islenir Hemcinin baxBoris Kolker Uchebnik yazyka esperanto Osnovnoj kurs Esperanto olu kecid EdebiyyatR Eliquliyev S Sukurlu S Kazimova Elmi fealiyyetde istifade olunan esas terminler Baki Informasiya Texnologiyalari 2009 201 s Menasi EvezliklerMen miSen Siz viO kisi liO qadin ŝiO orta ĝiBiz niOnlar ili Dil ile elaqedar bu meqale qaralama halindadir Meqaleni redakte ederek Vikipediyani zenginlesdirin Ethnologue ing 25 19 Dallas Texas SIL International 1951 ISSN 1946 9675 https doaj org article fdf36b2da3254f92a9871a45b863c433