Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Elm və texnologiya tədqiqatları (ing. Science and Technology Studies – STS) — elm, texnologiya və cəmiyyət arasındakı qarşılıqlı təsirləri tədqiq edən multidissiplinar bir sahədir. Bu sahə elmi və texnoloji inkişafların yalnız texniki tərəflərini deyil, həm də onların sosial, mədəni və siyasi nəticələrini araşdırır. Elm və texnologiya tədqiqatları elmin və texnologiyanın təkcə insan həyatı üzərində necə təsir göstərdiyini deyil, eyni zamanda bu inkişafların necə meydana gəldiyini, necə idarə olunduğunu və cəmiyyətlə necə qarşılıqlı əlaqədə olduğunu öyrənir.
Əsas məqsədləri
Elmi və texnoloji biliklərin sosial konstruksiyası
Bu sahə elm və texnologiyanın sosial proseslər nəticəsində meydana gəldiyini vurğulayır. Elm adamlarının və mühəndislərin hansı bilikləri qəbul etdikləri, hansı texnologiyaların inkişaf etdirildiyi və bunun arxasındakı siyasi və mədəni amillər tədqiq olunur. Bu yanaşma elmin və texnologiyanın obyektiv və dəyişməz olmadığına, əksinə sosial kontekstdə formalaşdığına işarə edir.
Texnologiyanın cəmiyyətə təsiri
Texnologiyanın cəmiyyət üzərində yaratdığı dəyişikliklər tədqiq edilir. Bu dəyişikliklər iqtisadi, sosial və mədəni aspektlərdə özünü göstərə bilər. Məsələn, internetin yayılması iş dünyasından tutmuş təhsilə qədər bir çox sahədə dərin dəyişikliklərə səbəb olmuşdur.
Elmin siyasəti və idarə edilməsi
Elm və texnologiyanın siyasətə təsiri və dövlətlər tərəfindən necə tənzimləndiyi tədqiq olunur. Bu, elmin maliyyələşdirilməsi, elmi tədqiqatların istiqamətləndirilməsi və texnoloji yeniliklərin cəmiyyətə yayılması kimi mövzuları əhatə edir.
İnnovasiya və texnologiya inkişafı
Texnologiyanın necə inkişaf etdirildiyi və bu prosesin arxasında duran amillər araşdırılır. Texnoloji innovasiya yalnız texniki tərəqqi ilə deyil, həm də iqtisadi, sosial və mədəni dəyişikliklərlə əlaqələndirilir.
STS-in əsas yanaşmaları
- Sosial texniki sistemlər (ing. Socio-Technical Systems) — yanaşma texnologiyanın sosial, iqtisadi və siyasi mühitlə birgə tədqiq olunmasını vurğulayır. Texnologiya yalnız fiziki bir obyekt və ya sistem deyil, həm də sosial olaraq formalaşan və sosial təsirlər yaradan bir sistemdir. Məsələn, avtomobillər təkcə nəqliyyat vasitəsi kimi deyil, həm də şəhər planlaması, ətraf mühitə təsir və sosial hərəkətlilik kontekstində öyrənilir.
- Aktor-şəbəkə nəzəriyyəsi (ing. Actor-Network Theory – ANT) — elmi və texnoloji biliklərin həm insan (aktorlar), həm də qeyri-insan (obyektlər) elementlərinin birgə fəaliyyəti nəticəsində formalaşdığını izah edir. Burada əsas vurğu texnologiya və elmi biliklərin yalnız fərdlər və təşkilatlar tərəfindən deyil, obyektlər və alətlər tərəfindən də formalaşdığı üzərindədir.
- Elmin sosial konstruksiyası (ing. Social Construction of Science) — nəzəriyyə elmin obyektiv və dəyişməz bir quruluş olmadığını, əksinə, sosial və mədəni təsirlər altında formalaşdığını vurğulayır. Elm adamlarının əldə etdiyi nəticələr cəmiyyətdəki dəyərlərdən, inanclardan və ictimai gözləntilərdən təsirlənir. Məsələn, müəyyən bir tibbi müalicənin hansı dərəcədə qəbul edildiyi sosial və mədəni amillərlə sıx bağlı ola bilər.
Əhəmiyyəti
- Sosial və texnoloji dəyişiklikləri anlamaq — elm və texnologiya tədqiqatları cəmiyyətin texnoloji yeniliklər qarşısında necə dəyişdiyini, bu dəyişikliklərin ictimai təsirlərini anlamağa kömək edir. Məsələn, süni intellektin iş həyatına təsiri və onun gətirdiyi etik suallar bu sahədə əhəmiyyətli tədqiqat mövzusudur.
- Daha yaxşı qərar qəbul etmə — elm və texnologiyanın idarə olunması və siyasətə təsiri üzərində aparılan tədqiqatlar qərar qəbul edənlər üçün vacib məlumatlar təqdim edir. Bu, elmi tədqiqatların maliyyələşdirilməsi və texnoloji yeniliklərin tənzimlənməsi proseslərini daha effektiv edir.
- Etik və sosial məsuliyyət — elm və texnologiya tədqiqatları texnoloji inkişafların sosial və etik nəticələrini dəyərləndirir. Məsələn, genetik mühəndisliyin etik problemləri və ya böyük məlumatların (big data) şəxsi həyat üzərindəki təsirləri bu mövzuda aparılan tədqiqatların nümunələridir.
- Texnologiya və infrastrukturun inkişafı — STS, texnologiyanın cəmiyyətdə mövcud infrastrukturlara necə təsir etdiyini araşdırır. Məsələn, smart şəhərlər (smart cities) və onların infrastrukturunun necə inkişaf etdiyini və bu inkişafların hansı sosial nəticələr doğuracağını tədqiq edir.
Tədqiqat mövzuları
- Süni intellekt və avtomatlaşdırma — süni intellektin iş gücünə, insan haqlarına və etik standartlara təsiri tədqiq olunur.
- İqlim dəyişiklikləri və texnoloji həllə — iqlim dəyişikliyi ilə mübarizə üçün texnologiyaların inkişafı və bu texnologiyaların cəmiyyətə və siyasətə təsirləri araşdırılır.
- Səhiyyədə texnoloji yeniliklər — tibbi texnologiyaların, məsələn, genetik tədqiqatların və biotexnologiyaların sağlamlıq və cəmiyyət üzərindəki təsirləri tədqiq olunur.
- Məlumat cəmiyyəti və rəqəmsallaşma — rəqəmsal texnologiyalar və məlumat bazalarının (big data) sosial, iqtisadi və mədəni təsirləri araşdırılır.
Elm və texnologiya tədqiqatları cəmiyyətin və texnologiyanın bir-birinə təsirini və bu qarşılıqlı əlaqələrin sosial, mədəni və etik nəticələrini dərin şəkildə araşdırır. Bu sahə yalnız elmi və texnoloji irəliləyişləri anlamağa deyil, həm də onların cəmiyyətə necə inteqrasiya edildiyini və bu inteqrasiyanın hansı nəticələr doğurduğunu öyrənməyə kömək edir.
İstinadlar
- Hackett, Edward J.; Clarke, Adele E.; Amsterdamska, Olga; Lynch, Michael E.; Wajcman, Judy; Sismondo, Sergio; Bijker, Wiebe E.; Turner, Stephen; Thorpe, Charles; Latour, Bruno. The Handbook of Science and Technology Studies. Cambridge, MA: MIT Press. 2007. səh. 1. ISBN .
- The STS Wiki Arxiv surəti 30 oktyabr 2018 tarixindən (Wayback Machine) saytında.
- Wajcman, Judy. "Feminist Theories of Technology". Handbook of Science and Technology Studies. SAGE Publications Inc. 1995: 189–204. doi:10.4135/9781412990127.n9. ISBN .
- Gorman, Michael; Hertz, Michael; Louis, Garrick; Magpili, Luna; Mauss, Mark; Mehalik, Matthew; Tuttle, J.B. "Integrating Ethics & Engineering: A Graduate Option in Systems Engineering, Ethics, and Technology Studies". Journal of Engineering Education (ingilis). 89 (4). October 2000: 461–469. doi:10.1002/j.2168-9830.2000.tb00552.x. 2023-07-01 tarixində arxivləşdirilib. İstifadə tarixi: 2024-10-15.
- Woolgar, Steve. "The turn to technology in social studies of science". . 16 (1). January 1991: 20–50. doi:10.1177/016224399101600102. JSTOR 690038.
- Pinch, Trevor J.; Bijker, Wiebe E. "The social construction of facts and artefacts: or how the sociology of science and the sociology of technology might benefit each other". . 14 (3). August 1984: 399–441. doi:10.1177/030631284014003004. JSTOR 285355. See also: Bijker, Wiebe E.; Hughes, Thomas Parke; Pinch, Trevor J., redaktorlar The social construction of technological systems: new directions in the sociology and history of technology (Anniversary). Cambridge, MA: MIT Press. 2012 [1987]. ISBN . OCLC 759491749.
- MacKenzie, Donald A.; Wajcman, Judy, redaktorlar The social shaping of technology (2nd). Buckingham: Open University Press. 1999 [1985]. ISBN . OCLC 39713267.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Elm ve texnologiya tedqiqatlari ing Science and Technology Studies STS elm texnologiya ve cemiyyet arasindaki qarsiliqli tesirleri tedqiq eden multidissiplinar bir sahedir Bu sahe elmi ve texnoloji inkisaflarin yalniz texniki tereflerini deyil hem de onlarin sosial medeni ve siyasi neticelerini arasdirir Elm ve texnologiya tedqiqatlari elmin ve texnologiyanin tekce insan heyati uzerinde nece tesir gosterdiyini deyil eyni zamanda bu inkisaflarin nece meydana geldiyini nece idare olundugunu ve cemiyyetle nece qarsiliqli elaqede oldugunu oyrenir rabite artefakti Rugby antenna tenzimleme induktoru London Boyuk BritaniyaEsas meqsedleriElmi ve texnoloji biliklerin sosial konstruksiyasi Bu sahe elm ve texnologiyanin sosial prosesler neticesinde meydana geldiyini vurgulayir Elm adamlarinin ve muhendislerin hansi bilikleri qebul etdikleri hansi texnologiyalarin inkisaf etdirildiyi ve bunun arxasindaki siyasi ve medeni amiller tedqiq olunur Bu yanasma elmin ve texnologiyanin obyektiv ve deyismez olmadigina eksine sosial kontekstde formalasdigina isare edir Texnologiyanin cemiyyete tesiri Texnologiyanin cemiyyet uzerinde yaratdigi deyisiklikler tedqiq edilir Bu deyisiklikler iqtisadi sosial ve medeni aspektlerde ozunu gostere biler Meselen internetin yayilmasi is dunyasindan tutmus tehsile qeder bir cox sahede derin deyisikliklere sebeb olmusdur Elmin siyaseti ve idare edilmesi Elm ve texnologiyanin siyasete tesiri ve dovletler terefinden nece tenzimlendiyi tedqiq olunur Bu elmin maliyyelesdirilmesi elmi tedqiqatlarin istiqametlendirilmesi ve texnoloji yeniliklerin cemiyyete yayilmasi kimi movzulari ehate edir Innovasiya ve texnologiya inkisafi Texnologiyanin nece inkisaf etdirildiyi ve bu prosesin arxasinda duran amiller arasdirilir Texnoloji innovasiya yalniz texniki tereqqi ile deyil hem de iqtisadi sosial ve medeni deyisikliklerle elaqelendirilir STS in esas yanasmalariSosial texniki sistemler ing Socio Technical Systems yanasma texnologiyanin sosial iqtisadi ve siyasi muhitle birge tedqiq olunmasini vurgulayir Texnologiya yalniz fiziki bir obyekt ve ya sistem deyil hem de sosial olaraq formalasan ve sosial tesirler yaradan bir sistemdir Meselen avtomobiller tekce neqliyyat vasitesi kimi deyil hem de seher planlamasi etraf muhite tesir ve sosial hereketlilik kontekstinde oyrenilir Aktor sebeke nezeriyyesi ing Actor Network Theory ANT elmi ve texnoloji biliklerin hem insan aktorlar hem de qeyri insan obyektler elementlerinin birge fealiyyeti neticesinde formalasdigini izah edir Burada esas vurgu texnologiya ve elmi biliklerin yalniz ferdler ve teskilatlar terefinden deyil obyektler ve aletler terefinden de formalasdigi uzerindedir Elmin sosial konstruksiyasi ing Social Construction of Science nezeriyye elmin obyektiv ve deyismez bir qurulus olmadigini eksine sosial ve medeni tesirler altinda formalasdigini vurgulayir Elm adamlarinin elde etdiyi neticeler cemiyyetdeki deyerlerden inanclardan ve ictimai gozlentilerden tesirlenir Meselen mueyyen bir tibbi mualicenin hansi derecede qebul edildiyi sosial ve medeni amillerle six bagli ola biler EhemiyyetiSosial ve texnoloji deyisiklikleri anlamaq elm ve texnologiya tedqiqatlari cemiyyetin texnoloji yenilikler qarsisinda nece deyisdiyini bu deyisikliklerin ictimai tesirlerini anlamaga komek edir Meselen suni intellektin is heyatina tesiri ve onun getirdiyi etik suallar bu sahede ehemiyyetli tedqiqat movzusudur Daha yaxsi qerar qebul etme elm ve texnologiyanin idare olunmasi ve siyasete tesiri uzerinde aparilan tedqiqatlar qerar qebul edenler ucun vacib melumatlar teqdim edir Bu elmi tedqiqatlarin maliyyelesdirilmesi ve texnoloji yeniliklerin tenzimlenmesi proseslerini daha effektiv edir Etik ve sosial mesuliyyet elm ve texnologiya tedqiqatlari texnoloji inkisaflarin sosial ve etik neticelerini deyerlendirir Meselen genetik muhendisliyin etik problemleri ve ya boyuk melumatlarin big data sexsi heyat uzerindeki tesirleri bu movzuda aparilan tedqiqatlarin numuneleridir Texnologiya ve infrastrukturun inkisafi STS texnologiyanin cemiyyetde movcud infrastrukturlara nece tesir etdiyini arasdirir Meselen smart seherler smart cities ve onlarin infrastrukturunun nece inkisaf etdiyini ve bu inkisaflarin hansi sosial neticeler doguracagini tedqiq edir Tedqiqat movzulariSuni intellekt ve avtomatlasdirma suni intellektin is gucune insan haqlarina ve etik standartlara tesiri tedqiq olunur Iqlim deyisiklikleri ve texnoloji helle iqlim deyisikliyi ile mubarize ucun texnologiyalarin inkisafi ve bu texnologiyalarin cemiyyete ve siyasete tesirleri arasdirilir Sehiyyede texnoloji yenilikler tibbi texnologiyalarin meselen genetik tedqiqatlarin ve biotexnologiyalarin saglamliq ve cemiyyet uzerindeki tesirleri tedqiq olunur Melumat cemiyyeti ve reqemsallasma reqemsal texnologiyalar ve melumat bazalarinin big data sosial iqtisadi ve medeni tesirleri arasdirilir Elm ve texnologiya tedqiqatlari cemiyyetin ve texnologiyanin bir birine tesirini ve bu qarsiliqli elaqelerin sosial medeni ve etik neticelerini derin sekilde arasdirir Bu sahe yalniz elmi ve texnoloji irelileyisleri anlamaga deyil hem de onlarin cemiyyete nece inteqrasiya edildiyini ve bu inteqrasiyanin hansi neticeler dogurdugunu oyrenmeye komek edir IstinadlarHackett Edward J Clarke Adele E Amsterdamska Olga Lynch Michael E Wajcman Judy Sismondo Sergio Bijker Wiebe E Turner Stephen Thorpe Charles Latour Bruno The Handbook of Science and Technology Studies Cambridge MA MIT Press 2007 seh 1 ISBN 9780262274685 The STS Wiki Arxiv sureti 30 oktyabr 2018 tarixinden Wayback Machine saytinda Wajcman Judy Feminist Theories of Technology Handbook of Science and Technology Studies SAGE Publications Inc 1995 189 204 doi 10 4135 9781412990127 n9 ISBN 9780761924982 Gorman Michael Hertz Michael Louis Garrick Magpili Luna Mauss Mark Mehalik Matthew Tuttle J B Integrating Ethics amp Engineering A Graduate Option in Systems Engineering Ethics and Technology Studies Journal of Engineering Education ingilis 89 4 October 2000 461 469 doi 10 1002 j 2168 9830 2000 tb00552 x 2023 07 01 tarixinde arxivlesdirilib Istifade tarixi 2024 10 15 Woolgar Steve The turn to technology in social studies of science 16 1 January 1991 20 50 doi 10 1177 016224399101600102 JSTOR 690038 Pinch Trevor J Bijker Wiebe E The social construction of facts and artefacts or how the sociology of science and the sociology of technology might benefit each other 14 3 August 1984 399 441 doi 10 1177 030631284014003004 JSTOR 285355 See also Bijker Wiebe E Hughes Thomas Parke Pinch Trevor J redaktorlar The social construction of technological systems new directions in the sociology and history of technology Anniversary Cambridge MA MIT Press 2012 1987 ISBN 9780262517607 OCLC 759491749 MacKenzie Donald A Wajcman Judy redaktorlar The social shaping of technology 2nd Buckingham Open University Press 1999 1985 ISBN 0335199143 OCLC 39713267