Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
El-Arslan Xarəzmşah və ya Əbül-Fəth El- Arslan (XII əsr – 7 mart 1172, Köhnə Ürgənc) — 4-cü Xarəzmşah hökmdarı, Xarəzmşah Atsızın oğlu
| El-Arslan | |
|---|---|
| Tacəd-dünya ved-din Əbül-fəth İl-Arslan ibn Atsız | |
 Sultan El-Arslan öz taxtında | |
| 1156 – 1172 | |
| Əvvəlki | Xarəzmşah Atsız |
| Sonrakı | Sultanşah Mahmud |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | XII əsr |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Gürcan, Xarəzm |
| Atası | Xarəzmşah Atsız |
| Həyat yoldaşı | Türkan xatun |
| Uşaqları | Sultanşah Mahmud, Əlaəddin Təkiş xan |
| Ailəsi | Anuştəkinlilər sülaləsi |
| Dini | islam |
Həyatı
Hələ atasının sağlığında vəliəhd seçilən Əbül-Fəth El- Arslan, onun ölümündən sonra Xarəzmə qayıdaraq işləri tənzimləmiş və taxt tac uğrunda mübarizəyə başlamışdır. Belə ki, qardaşının atabəyi olan Oğul bəyin rəhbərliyi altında bir qrup müxaliflər Atsızın ölümü ilə taxta onun oğlu Süleyman şahı gətirmək istəyirdilər. Xarəzmə gəldikdən sonra El-Arslanın ilk işi qardaşı Süleyman şahı həbs etdirib, atabəy Oğul bəyi və tərəfdarlarını öldürtmək olmuşdur. Daha sonra əmiləri İnal Tigin və Yusifi, qardaşları Xitay Xan və Süleyman şahı da öldürərək 22 avqust 1156-cı ildə Xarəzm taxtına çıxmışdır. Həyat yoldaşı Məlikə da dövlətin idarə etməsində mühüm rol oynamış və El-Arslanın vəfatında sonra kiçik oğlu Sultan şahı taxta çıxartmışdır. Bu da böyük oğlu Əlaəddin Təkiş ilə hakimiyyət uğrunda çəkişmələrə səbəb olmuşdur.
Atsız, əmisi Atsızdan sonra vəliəhd olaraq səltənət məqamına keçdi, ancaq Atsızın oğulları və səltənətdən haqq iddia edə biləcək rəqibləri səltənət mövqeyini təhdid edən vəziyyətdə idi. Bu təhlükələri ortadan qaldırmaq üçün əmisini və qardaşlarını öldürərək bütün rəqiblərini aradan qaldırdı. El Arslanın hakimiyyəti Böyük Səlcuq Dövlətinin hökmdarı Sultanı Səncər tərəfindən də tanındı. Çünki Səlcuq Dövləti çətin zamanlar keçirir, Səncər artıq Xarəzm bölgəsini nəzarəti altında saxlaya bilmirdi. Səlcuq təhdidindən də xilas olan El Arslan, artıq Xarəzmşahlar Dövlətini şəriksiz və tam mənasıyla müstəqil hala gətirmiş oldu.
Böyük Səlcuq Dövləti zəifləmiş, Səlcuq Sultanı Səncər isə olduqca yaşlanmışdı. Hər şeyə baxmayaraq Səncərin varlığı Xarəzmşahların böyüməsinə maneə təşkil edirdi. Xarəzmşahların yüksəlişi yaşlanmış Sultan Səncərin vəfatından sonra mümkün oldu. Səncər 1157-ci ildə vəfat edincə onsuz da zəif düşmüş olan Böyük Səlcuq Dövləti tarix səhnəsindən silindi. Böyük Səlcuqlular Dövlətinin hakimiyyəti altında olan ərazilər, özünü Böyük Səlcuqlular Dövlətinin varisi olaraq görən Xarəzmşahların idarəsi altına girməyə başladı. Əvvəl Şərqi İran bölgəsi və Xarəzm bölgəsinin yaxın ətrafları Xarəzmşahlar Dövlətinin hakimiyyəti altına girdi. Sonrasında hakimiyyəti altına aldığı bölgələrdəki dövlət təşkilatlanmasını və fəth etdiyi bölgələrin hakimiyyətini sağlamlaşdıran Atsız, Xarəzmşahlar Dövlətini dörd başlı bir imperatorluq halına gətirdi. Xarəzmşahlar, artıq tam mənasıyla müstəqil və bölgəsində güclü bir nüfuz olaraq həddi-büluğunu isbat etmiş bir imperatorluq olmuşdu. Atsız, Xarəzmşahlar Dövlətinin sərhədlərini genişləndirərək Tus, Bistam və Damga bölgələrini də hakimiyyəti altına aldı (1170). Atsız, Xarəzmşahların yüksəlişini və güclənməsini təmin etmişdi, ancaq şərqdəki Qarakitayların təhdidi dövlətin daha çox güclənməsinə imkan vermirdi. Qarakitaylara vergi vermək məcburiyyətində qalan və mümkün Qarakitay təhdidinə qarşı narahat olan Atsız, ordu üzərindəki hazırlıqlarını tamamladıqdan sonra, Qarakitaylarla mübarizə aparmağa hazır hala gəlmiş və vergi almaq üçün gələn Qarakitay elçisinə vergi verməyəcəyini bildirərək üstü örtülü şəkildə olsa da, müharibə elan etmişdir. Qarakitaylar, gözlənildiyi kimi hücuma keçərək Nişapura doğru yola çıxdılar. Hərbi gücünün az olması səbəbinə görə Qarakitaylılarla mübarizə aparmağın çətinliyini anlayan Atsız, Qarakitayların hücum edəcəyi yolu su daşqınları ilə bataqlığa çevirmiş, beləliklə Qarakitaylar hücumu yarıda buraxaraq geri dönmək məcburiyyətində qalmışdılar. Atsız, Qarakitayları məğlub edə bilməmişdi, amma yenə də Qarakitay təhdidini bir müddət içində olsa da aradan qaldır bilmişdir. Atsız, bu hadisədən qısa bir müddət sonra vəfat etdi. Atsızın vəfatından səltənət üstündə mübarizələr baş qaldırdı.
Daxili siyasəti
İlk əvvəl baş verən hadisələrin orduda bir çaxnaşmaya səbəb olacağını düşündüyü üçün əsgərlərə paylanılan iqtaların və maaşların miqdarını artırmışdır. Daha sonra atası kimi bir siyasət izləyən El-Arslan İraq sultanı ilə xəlifə arasında münasibətləri yoluna qoymağa çalışmışdır. Günümüzdə onun Xəlifəyə göndərdiyi məktubların bir qismi qalmaqdadır. Burada o xəlifəyə müraciət edərək bildirmişdi ki, Mavəraünnəhr və Xorasan ilə münasibətlər çox qarışıqdır və belə bir vəziyyətdə İraq sultanı ilə münasibətləri yoluna qoymaq lazımdır. Bundan başqa biz Xəlifəyə göndərdiyi məktublardan görürük ki, El-Arslan "kafirlər" ilə mübarizə aparmaq üçün hər il müəyyən sayıda qüvvə ilə onların üzərinə hücuma keçirmiş. O, xəlifəyə müraciətində yazıb bildirir : "Biz islam üçün böyük xidmətlər göstəririk". Şübhəsiz ki, bu məktubun göndərilmə səbəbi xəlifə tərəfindən rəsmən tanınmağa nail olmaq idi. Lakin bu məktublar bizə dövlətin idarə etmə siyasətində dinin yerini və hökmdarların idarədəki din anlayışını ifadə etməsi baxımdan diqqətə layiqdir. Bir digər mənbədə göstərilir ki, sultan El-Arslan o zamanlar Müəyyən Aybanın hakimlik etdiyi Xorasanın mərkəzində, Nişapurda öz adına xütbələr oxutdururmuş.
Xarici siyasəti
Taxta çıxdığı il ramazan bayramında Mərvə səfər edən Sultan Səncər tərəfindən göndərilən fərman ilə El-Arslanın Xarəzmşahlığı da təsdiq edilmişdir. Lakin ertəsi gün Sultan Səncərin ölümü ilə El-Arslan Xorasanda ümumilikdə Şərqi İranda Səlcuq hakimiyyətinə son vermiş və Şərqi İranın ən qüdrətli hökmdarına çevrilmişdir. Bəhs edilən dövrdə Oğuz üsyanın təsirləri hələ də özünü göstərməkdə davam edirdi. Səncərə tabe olan ərazilərdəki xanədanlıqların hökmdarları öz ərazilərini genişləndirməyə səy göstərirdilər. İraq Səlcuq sultanı Qiyasəddin Məhəmməd nüfuzunu Xorasana qədər duyuracaq bir qüdrəttən məhrum idi. Səncərin ölümü ilə bağlı EL-Arslanın əmri ilə 3 günlük matəm elan edilmişdi. Bundan istifadə edən El-Arslan artıq müstəqil siyasət yeritməyə başladı. Belə ki, Xarəzmşahlar artıq "sultanın bəndəsi" deyil, sadəcə dostu idilər. Atsızn nail olmağa çalışdığı istəyini artıq oğlu sultan El-Arslan gerçəkləşdirmişdi. Bəhs edilən dövrdə Xorasan hakimi Müəyyəd Aybanı dəstəkləyən Atabəy Şəmsəddin Eldəniz Nişapur ətrafındakı fəaliyyətlərinə görə El-Arslanı öz dövləti üçün təhdid olaraq görürdü. Bu səbəblə tərəflər 1167-ci ildə Bistam yaxınlığında qarşı-qarşıya gəlmişdilər. Bu döyüşdən qalib ayrılan isə El-Arslan olmuşdur. Artıq 1167-ci ildə El-Arslanın ordusu bütün Xorasanı öz hakimiyyəti altına alacaq gücdə idi. Nişapuru özünə paytaxt elan edən El-Arslan Tuz, Bistam, Damqan ətrafı əraziləri ələ keçirsə də, Xorasan hakimi Müəyyəd Ayba ilə olan mübarizədə məğlub olmuş və sadəcə Dihistanı əlində saxlaya bilmişdir. Bu tarixlərdə Xarəzmşah El-Arslan özünü Mavəraünnəhr qarluqlarının hamisi elan edərək bölgənin işlərinə müdaxilə etməyə başlamışdı. Hətta Qarluq əmirlərindən Ayaz bəyin ölümündən sonra onun oğlu Şəmsülmülk qaçaraq Xarəzmşahlara sığınmış, El-Arslan da onu müxtəlif hədiyyə və lütflərlə qəbul etmişdir. Öz qızını da Şəmsəlmülk ilə evləndirən El-Arslan onu orduya komandan təyin etmişdir. Buna baxmayaraq Qarluqlar onun Mavəraünnəhrdəki fəaliyyətindən narahat idilər və çox keçmir ki, Xarəzmşahlar üzərinə hücuma keçirlər. Ayyar bəyin komandanlığı altındakı xarəzm ordusu bu döyüşdə məğlub olmuşdular. El-Arslan dövrünün son mühüm hadisəsi Qarakitaylarla olan müharibədir. 1171–1172-ci ildə Xarəzmşahlar Qarakitaylara vergi verməkdən boyun qaçırması nəticəsində onların hücumuna məruz qalmışdır. Xarəzmşahlar hər zaman olduğu kimi bu müharibədə də, meydanı su ilə doldurma taktikası işlətsə də, məğlubiyyətdən xilas ola bilməmişdilər. Nəticə də xəstələnərək paytaxta qayıdan sultan El-Arslan burada da vəfat etmişdir.
İstinadlar
- Gürbüz, Meryem. Harezmşahlarda devlet teşkilatı, ekonomik ve kültürel hayat. İstanbul. 2005.
- "Harezmşah hanedanının evlilikleri". Karadeniz. Kültür ajans (32). (#first_missing_last)
- Taneri, Aydın. Xarəzmşahlar. Ankara: TVD yayınları. 1993.
- Bünyadov, Ziya. Xarəzmşahlar- Anuştəqinilər dövləti. 1097-1231. Bakı. 2015.
Xarici keçidlər
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
El Arslan Xarezmsah ve ya Ebul Feth El Arslan XII esr 7 mart 1172 Kohne Urgenc 4 cu Xarezmsah hokmdari Xarezmsah Atsizin ogluEl ArslanTaced dunya ved din Ebul feth Il Arslan ibn AtsizSultan El Arslan oz taxtindaXarezmsahlarin III sultani1156 1172EvvelkiXarezmsah AtsizSonrakiSultansah MahmudSexsi melumatlarDogum tarixi XII esrVefat tarixi 7 mart 1172Vefat yeri Gurcan XarezmAtasi Xarezmsah AtsizHeyat yoldasi Turkan xatunUsaqlari Sultansah Mahmud Elaeddin Tekis xanAilesi Anustekinliler sulalesiDini islamHeyatiHele atasinin sagliginda veliehd secilen Ebul Feth El Arslan onun olumunden sonra Xarezme qayidaraq isleri tenzimlemis ve taxt tac ugrunda mubarizeye baslamisdir Bele ki qardasinin atabeyi olan Ogul beyin rehberliyi altinda bir qrup muxalifler Atsizin olumu ile taxta onun oglu Suleyman sahi getirmek isteyirdiler Xarezme geldikden sonra El Arslanin ilk isi qardasi Suleyman sahi hebs etdirib atabey Ogul beyi ve terefdarlarini oldurtmek olmusdur Daha sonra emileri Inal Tigin ve Yusifi qardaslari Xitay Xan ve Suleyman sahi da oldurerek 22 avqust 1156 ci ilde Xarezm taxtina cixmisdir Heyat yoldasi Melike da dovletin idare etmesinde muhum rol oynamis ve El Arslanin vefatinda sonra kicik oglu Sultan sahi taxta cixartmisdir Bu da boyuk oglu Elaeddin Tekis ile hakimiyyet ugrunda cekismelere sebeb olmusdur Atsiz emisi Atsizdan sonra veliehd olaraq seltenet meqamina kecdi ancaq Atsizin ogullari ve seltenetden haqq iddia ede bilecek reqibleri seltenet movqeyini tehdid eden veziyyetde idi Bu tehlukeleri ortadan qaldirmaq ucun emisini ve qardaslarini oldurerek butun reqiblerini aradan qaldirdi El Arslanin hakimiyyeti Boyuk Selcuq Dovletinin hokmdari Sultani Sencer terefinden de tanindi Cunki Selcuq Dovleti cetin zamanlar kecirir Sencer artiq Xarezm bolgesini nezareti altinda saxlaya bilmirdi Selcuq tehdidinden de xilas olan El Arslan artiq Xarezmsahlar Dovletini seriksiz ve tam menasiyla musteqil hala getirmis oldu Boyuk Selcuq Dovleti zeiflemis Selcuq Sultani Sencer ise olduqca yaslanmisdi Her seye baxmayaraq Sencerin varligi Xarezmsahlarin boyumesine manee teskil edirdi Xarezmsahlarin yukselisi yaslanmis Sultan Sencerin vefatindan sonra mumkun oldu Sencer 1157 ci ilde vefat edince onsuz da zeif dusmus olan Boyuk Selcuq Dovleti tarix sehnesinden silindi Boyuk Selcuqlular Dovletinin hakimiyyeti altinda olan eraziler ozunu Boyuk Selcuqlular Dovletinin varisi olaraq goren Xarezmsahlarin idaresi altina girmeye basladi Evvel Serqi Iran bolgesi ve Xarezm bolgesinin yaxin etraflari Xarezmsahlar Dovletinin hakimiyyeti altina girdi Sonrasinda hakimiyyeti altina aldigi bolgelerdeki dovlet teskilatlanmasini ve feth etdiyi bolgelerin hakimiyyetini saglamlasdiran Atsiz Xarezmsahlar Dovletini dord basli bir imperatorluq halina getirdi Xarezmsahlar artiq tam menasiyla musteqil ve bolgesinde guclu bir nufuz olaraq heddi bulugunu isbat etmis bir imperatorluq olmusdu Atsiz Xarezmsahlar Dovletinin serhedlerini genislendirerek Tus Bistam ve Damga bolgelerini de hakimiyyeti altina aldi 1170 Atsiz Xarezmsahlarin yukselisini ve guclenmesini temin etmisdi ancaq serqdeki Qarakitaylarin tehdidi dovletin daha cox guclenmesine imkan vermirdi Qarakitaylara vergi vermek mecburiyyetinde qalan ve mumkun Qarakitay tehdidine qarsi narahat olan Atsiz ordu uzerindeki hazirliqlarini tamamladiqdan sonra Qarakitaylarla mubarize aparmaga hazir hala gelmis ve vergi almaq ucun gelen Qarakitay elcisine vergi vermeyeceyini bildirerek ustu ortulu sekilde olsa da muharibe elan etmisdir Qarakitaylar gozlenildiyi kimi hucuma kecerek Nisapura dogru yola cixdilar Herbi gucunun az olmasi sebebine gore Qarakitaylilarla mubarize aparmagin cetinliyini anlayan Atsiz Qarakitaylarin hucum edeceyi yolu su dasqinlari ile bataqliga cevirmis belelikle Qarakitaylar hucumu yarida buraxaraq geri donmek mecburiyyetinde qalmisdilar Atsiz Qarakitaylari meglub ede bilmemisdi amma yene de Qarakitay tehdidini bir muddet icinde olsa da aradan qaldir bilmisdir Atsiz bu hadiseden qisa bir muddet sonra vefat etdi Atsizin vefatindan seltenet ustunde mubarizeler bas qaldirdi Daxili siyasetiIlk evvel bas veren hadiselerin orduda bir caxnasmaya sebeb olacagini dusunduyu ucun esgerlere paylanilan iqtalarin ve maaslarin miqdarini artirmisdir Daha sonra atasi kimi bir siyaset izleyen El Arslan Iraq sultani ile xelife arasinda munasibetleri yoluna qoymaga calismisdir Gunumuzde onun Xelifeye gonderdiyi mektublarin bir qismi qalmaqdadir Burada o xelifeye muraciet ederek bildirmisdi ki Maveraunnehr ve Xorasan ile munasibetler cox qarisiqdir ve bele bir veziyyetde Iraq sultani ile munasibetleri yoluna qoymaq lazimdir Bundan basqa biz Xelifeye gonderdiyi mektublardan goruruk ki El Arslan kafirler ile mubarize aparmaq ucun her il mueyyen sayida quvve ile onlarin uzerine hucuma kecirmis O xelifeye muracietinde yazib bildirir Biz islam ucun boyuk xidmetler gosteririk Subhesiz ki bu mektubun gonderilme sebebi xelife terefinden resmen taninmaga nail olmaq idi Lakin bu mektublar bize dovletin idare etme siyasetinde dinin yerini ve hokmdarlarin idaredeki din anlayisini ifade etmesi baximdan diqqete layiqdir Bir diger menbede gosterilir ki sultan El Arslan o zamanlar Mueyyen Aybanin hakimlik etdiyi Xorasanin merkezinde Nisapurda oz adina xutbeler oxutdururmus Xarici siyasetiTaxta cixdigi il ramazan bayraminda Merve sefer eden Sultan Sencer terefinden gonderilen ferman ile El Arslanin Xarezmsahligi da tesdiq edilmisdir Lakin ertesi gun Sultan Sencerin olumu ile El Arslan Xorasanda umumilikde Serqi Iranda Selcuq hakimiyyetine son vermis ve Serqi Iranin en qudretli hokmdarina cevrilmisdir Behs edilen dovrde Oguz usyanin tesirleri hele de ozunu gostermekde davam edirdi Sencere tabe olan erazilerdeki xanedanliqlarin hokmdarlari oz erazilerini genislendirmeye sey gosterirdiler Iraq Selcuq sultani Qiyaseddin Mehemmed nufuzunu Xorasana qeder duyuracaq bir qudretten mehrum idi Sencerin olumu ile bagli EL Arslanin emri ile 3 gunluk matem elan edilmisdi Bundan istifade eden El Arslan artiq musteqil siyaset yeritmeye basladi Bele ki Xarezmsahlar artiq sultanin bendesi deyil sadece dostu idiler Atsizn nail olmaga calisdigi isteyini artiq oglu sultan El Arslan gerceklesdirmisdi Behs edilen dovrde Xorasan hakimi Mueyyed Aybani destekleyen Atabey Semseddin Eldeniz Nisapur etrafindaki fealiyyetlerine gore El Arslani oz dovleti ucun tehdid olaraq gorurdu Bu sebeble terefler 1167 ci ilde Bistam yaxinliginda qarsi qarsiya gelmisdiler Bu doyusden qalib ayrilan ise El Arslan olmusdur Artiq 1167 ci ilde El Arslanin ordusu butun Xorasani oz hakimiyyeti altina alacaq gucde idi Nisapuru ozune paytaxt elan eden El Arslan Tuz Bistam Damqan etrafi erazileri ele kecirse de Xorasan hakimi Mueyyed Ayba ile olan mubarizede meglub olmus ve sadece Dihistani elinde saxlaya bilmisdir Bu tarixlerde Xarezmsah El Arslan ozunu Maveraunnehr qarluqlarinin hamisi elan ederek bolgenin islerine mudaxile etmeye baslamisdi Hetta Qarluq emirlerinden Ayaz beyin olumunden sonra onun oglu Semsulmulk qacaraq Xarezmsahlara siginmis El Arslan da onu muxtelif hediyye ve lutflerle qebul etmisdir Oz qizini da Semselmulk ile evlendiren El Arslan onu orduya komandan teyin etmisdir Buna baxmayaraq Qarluqlar onun Maveraunnehrdeki fealiyyetinden narahat idiler ve cox kecmir ki Xarezmsahlar uzerine hucuma kecirler Ayyar beyin komandanligi altindaki xarezm ordusu bu doyusde meglub olmusdular El Arslan dovrunun son muhum hadisesi Qarakitaylarla olan muharibedir 1171 1172 ci ilde Xarezmsahlar Qarakitaylara vergi vermekden boyun qacirmasi neticesinde onlarin hucumuna meruz qalmisdir Xarezmsahlar her zaman oldugu kimi bu muharibede de meydani su ile doldurma taktikasi isletse de meglubiyyetden xilas ola bilmemisdiler Netice de xestelenerek paytaxta qayidan sultan El Arslan burada da vefat etmisdir IstinadlarGurbuz Meryem Harezmsahlarda devlet teskilati ekonomik ve kulturel hayat Istanbul 2005 Harezmsah hanedaninin evlilikleri Karadeniz Kultur ajans 32 first missing last Taneri Aydin Xarezmsahlar Ankara TVD yayinlari 1993 Bunyadov Ziya Xarezmsahlar Anusteqiniler dovleti 1097 1231 Baki 2015 Xarici kecidler