Azərbaycanca
Беларускі
Dansk
Deutsch
Española
Français
Indonesia
Italiana
日本語
Қазақ
Lietuvos
Nederlands
Português
Русский
සිංහල
แบบไทย
Türkçe
Українська
中國人
United State
Afrikaans
Əlaəddin Təkiş Xarəzmşah (tam adı: Əlaəddin Təkiş Əla-əl-Dünya və Din Əbül-Müzəffər) d. ? - o. 1200) — 1172-1200-cü illər ərzində Xarəzmşahlar dövlətinin hökmdarı.
| Əlaəddin Təkiş | |
|---|---|
| علاء الدين تكش | |
 Əlaəddin Təkiş məqbərəsi | |
| 1172 – 1200 | |
| Əvvəlki | Xarəzmşah El-Arslan |
| Sonrakı | Sultanşah Mahmud |
| Şəxsi məlumatlar | |
| Doğum tarixi | 1132 |
| Vəfat tarixi | |
| Vəfat yeri | Xarəzm |
| Fəaliyyəti | hərbi lider[d] |
| Atası | Xarəzmşah El-Arslan |
| Həyat yoldaşları | Türkan Xatun İnanc Xatun Fulana Xatun |
| Uşaqları | Ələddin Məhəmməd Tacəddin Əlişah Yunus xan Toqan-Toqdu Məlikşah şahzadə Şah Xatun |
| Ailəsi | Anuştəkinlilər sülaləsi |
| Dini | sünni islam |
 Vikianbarda əlaqəli mediafayllar | |
Həyatı
Səltənətin əsas varisi olan Təkiş , Nişapur şəhərinin kənarında olurdu. Kiçik oğlu Sultan Şah, bu fürsəti qiymətləndirərək özünü Xarəzmşahlar Sultanı və Böyük Xaqan elan etdi. Atsızın böyük oğlu Təkiş, qardaşının hökmdarlığını qəbul etmədi, ancaq birinci hərəkət etdiyinə görə səltənət ordusunu arxasına alan Sultan Şaha qarşı təkbaşına mübarizə aparması mümkün deyildi. Qardaşını taxtdan endirmək üçün, qədim düşmənləri olan Qarakitaylardan kömək istədi. Xarəzmşahlara qarşı düşmən münasibət bəsləyən Qarakitaylar əlbəttə bu fürsəti dəyərləndirmişdirlər. Qarakitayların yardım üçün göndərdikləri ordunun başına keçən Təkiş, Nişapura girərək qardaşını taxtdan endirdi və səltənət məqamına keçərək özünü Sultan elan etdi. Sultan Şah, Qarakitay ordusuna qarşı dayana bilməmiş və şəhərdən qaçmaq məcburiyyətində qalmışdır. Bir ildən sonra təkrar səltənət mübarizəsinə girişən Sultan Şah, İraq Səlcuqlarının hökmdarının vəkili Ayaba ilə razılaşaraq təkrar Təkişi devirmək üçün Nişapura girdi. Sultan Şahın bu sınağı müvəffəqiyyətsizliklə nəticələndi və Ayaba döyüşdə öldürüldü. Sultan Şah isə səltənətdən imtina edərək Dihistana qaçdı (1174 ). Təkiş , qüdrətli və güclü bir hakimiyyət yaratdı. Hakimiyyəti dövründə Xarəzmşahlar dövləti nizamı, intizamı və təşkilatlanmasıyla tam mənada bir imperatorluq halına gəldi. Hakimiyyəti ələ keçirmək üçün istifadə etdiyi Qarakitaylarla münasibətlərini kəsərək mübarizəyə girişdi. Əvvəllər verdikləri dəstək üçün Qarakitaylara vergi verməyi qəbul edən Təkiş, vergi almaq üçün gələn Qarakitay elçisini məğrur və özündən razı rəftarlarına qəzəblənərək öldürmüş və beləliklə Qarakitaylara açıqca müharibə elan etmişdir. Qarakitaylar da, Atsız dövründə yarımçıq qoyduqları Xarəzm səfərini tamamlamaq üzrə Xarəzmşah Dövlətinin paytaxtı Nişapura hücum etdilər. Təkişin yaratmış olduğu yeni Xarəzmşahlar ordusu əvvəlkindən çox daha güclü idi. Çoxsaylı Qarakitay ordusu ilə birbaşa mübarizəyə girişən Təkiş, bu mübarizədə Qarakitaylara ağır bir məğlubiyyət yaşadaraq uzun illərdir ki, mövcud olan Qarakitay təhlükəsinə qarşı ilk əhəmiyyətli müvəffəqiyyəti əldə etmişdir. Türk yurdlarını 150 il boyunca təhdid edən Qarakitayların qərbə irəliləyişləri bu zəfərlə aradan qaldırılmış oldu.
Təkiş, ondan asılılığını bildirməsinə baxmayaraq qardaşı Sultan Şahdan narahat olurdu. Bu səbəbə görə də, fövqəladə bir vəziyyət olmadıqca Nişapuru tərk etmirdi və buna görə də, strateji hücumlarda ordusunun başında ola bilmirdi. Sultan Şah, 1187-ci ildə vəfat etmiş və beləliklə də, səltənət təhlükəsi ortadan qalxmışdır. Təkiş Xan da, strateji olaraq daha rahat hərəkət edə biləcək vəziyyətə gəlmişdi. Artıq ordusunun başına daha rahat bir şəkildə keçə bilən Təkiş, Şərqi İran və Xorasanı hakimiyyəti altına alaraq sərhədlərini genişləndirmişdir. Xarəzmşahların genişlənməsi Böyük Səlcuqlu Dövlətinin davamçılarından olan İraq Səlcuqlularının Sultanı II Toğrul Xanı narahat edirdi. II Toğrul Xan, İraq coğrafiyasında güclənmiş və İslam Xəlifəsi hesab edilən Abbasi Sultanının müdafiəsini boynuna götürmüşdü. Əldə etdiyi müvəffəqiyyətlərlə Xilafət mövqeyinin siyasi səlahiyyətlərini əlində saxlayan II Toğrul Xan, hakimiyyəti altındakı bölgələrə doğru genişlənməkdə olan Xarəzmşahlara qarşı mübariəyə başlayaraq şəxsən ordusunun başına keçib Xarəzmşahlar ilə döyüşə başlamışdır. Təkiş Xan, II Toğrul xanın ordusunun sayına bərabər olan bir qüvvə ilə başladığı mübarizəni qazanaraq II Toğrul Xanı döyüş meydanında öldürmüşdür. Toğrul bəyin ölümündən sonra İraq Səlcuqluları yıxılmış və Böyük Səlcuq Dövlətinin hakimiyyəti altındakı coğrafiyada varlığını davam etdirən İraq Səlcuqlularının hakimiyyəti altında olan ərazilərdə Xarəzmşahlar dövlətinin sərhədlərinə daxil olmuşdur (1194 ).
Bu qələbədən sonra Xarəzmşahlar tarixlərinin ən geniş sərhədlərinə çataraq İraq, İran və Xorasan bölgələrində hakim hala gəlmişdirlər. Təkiş Xanda özünü təkrar Səlcuq Dövlətinin xələfi olaraq elan edərək Bağdad xəlifəsinindən səltənət mənşuru (Fərmanı) aldı. Təxminən 100 ildir Xilafət mövqeyinin qoruyuculuğunu daşımış olan Səlcuqlar, son Səlcuq dövləti olan İraq Səlcuqlarının da yıxılmasıyla qoruyucusuz qalmışdı. Özünü Səlcuqların varisi elan edən Təkiş, bu vəzifəyə də sahiblənərək, həm Bağdad da olan xəlifənin, həm də Abbasilərin qoruyuculuğunu boynuna götürmüşdür. Bu vəzifənin məsuliyyətindən doğaraq bölgədə xilafətin müxalifi olan İsmaililər ilə mübarizə işinə başlamışdır. İsmaililər, Xilafət hakimiyyətinə etiraz edərək mövcud xəlifələrin hakimiyyətlərini rədd edir və üsyanlar qaldırırdılar. Getdikcə güclənən bu üsyan hərəkatının mənsubları bəzi qalaları ələ keçirərək Xilafət mövqeyinin hakimiyyətini zəiflədirdilər. Təkiş, II Toğrulun zamanında həll edilə bilinməyən bu problemi həll edərək İsmaililərin ələ keçirdiyi qalaları geri alaraq İsmaililik axınlarının Xəlifə üzərindəki təzyiqini ortadan qaldırmışdı.
Təkiş Xan, xəlifənin müdafiəçisi vəzifəsini öz üzərinə götürdükdən sonra genişlənmə siyasətini yavaşlatmış, gücünü bu vəzifəyə cəmləmiş və qalan ömrünü Xilafət mövqeyinə xidmət edərək keçirmişdir. 1200 -ci ildə vəfat edincə yerinə oğlu Məhəmməd keçdi.
Hakimiyyətinin ilk illəri
Qardaşı Sultanşahın qaçmasından sonra Xarəzm taxtına 1173-cü ilin yanvar ayının 10-da Əlaəddin Təkiş oturur. O Xarəzmşahların ən qüdrətli hökmdarlarından biri idi. O dövlətin İmperiyaya çevrilməsində ən mühüm pay sahibi olmuşdu. O hələ hakimiyyətinin ilk illərində bir sıra çətinliklərlə üzləşir. Belə ki, qardaşı Sultanşah və anası Melike Türkan xatun Xorasan hakimi Məlik Müəyyədi əmin etmişdilər ki, Xarəzm xalqı və bütün ordu onların tərəfindədir və onların yardımı ilə Təkişi çox asanlıqla məğlub edə bilərlər. Bu səbəblə Məlik Müəyyəd Xarəzm üzərinə hücuma keçir. Sultan Təkiş isə Xarəzmin 20 fərsəxliyində onları gözləyirdi. Bundan xəbər tutan Məlik Müəyyəd əsgərlərini çöldən keçirib, cəm halında Xarəzmə salmaq istəyirdi. Məlik Müəyyədin ordusunun bir qismi Subarlıya girər-girməz Təkişin ordusu tərəfindən darmadağın edilir. Əsir düşən Məlik Müəyyəd öldürülür. Bu məğlubiyyətdən sonra Sultanşah və anası Dihistana qaçırlar. Lakin bura tezliklə Xarəzmşah Təkiş tərəfindən zəbt olunur. Bu hadisədən sonra əsir düşən Melike Türkan xatun öldürür, Sultan şah isə əvvəl Nişapura qaçmalı olur. Burada o kömək məqsədilə Gur sultanı Qiyassədinin sarayına sığınır.
Daxili siyasəti
Xarəzmşahlar dövləti Təkişin hakimiyyəti illərində öz siyasi inkişafının ən yüksək zirvəsinə çatır. Həm Qarakitaylarla mübarizədə, həm də Xorasanın müdafiəsi üçün Seyhun çayı ətrafında yaşayan Qanqlı-Qıpçaq tayfalarının hərbi dəstəyindən istifadə etmək istəyən Təkiş bu məqsədlə onlarla nikah əlaqələri yaratmış və dövlət idarəsində Qanqlı-Qıpçaq əmirlərinə mühüm vəzifələr vermişdir.
Xarəzmşahlar dövlətinin imperiyaya çevrilməsi
Xarəzmşahların Qarakitaylarla olan dostluğu da Xarəzmşah Təkişin dövründə pozulur. Təkişi özlərindən asılı bir hökmdar kimi qəbul edən Qarakitaylar öz elçilərini Xarəzm sarayına göndərir. Lakin özünə təqdim olunan vergi və hədiyyələrin qarşısında elçinin tamahkarlığı Xarəzmşahı hiddətləndirir. Və elçini öldürtdürür. Təbii ki, Əlaəddin Təkiş bu əmri verərkən özünü Qarakitaylarla müharibə aparacaq gücdə hesab edirdi. Vəziyyətdən xəbər tutan Sultanşah Qarakitaylarla birləşərək qüvvətli bir ordu ilə Xarəzmə doğru ilərləməyə başlayır. Lakin Xarəzm əhalisinin Təkişdən tərəf olduğunu başa düşən Qarakitay ordusu geri çəkilmək qərarına gəlir. Buna baxmayaraq Sultanşahın xahişi ilə ordunun bir qismi Mərv, Sərəxs, Tuz yaxınlığında düşərgə qurur. İlk əvvəl Oğuz rəislərindən Məlik Dinarı, daha sonra isə Toqan şahı məğlub edir. Lakin Sultanşah 1193-cü ilə- ölümünə qədər Nişapuru ələ keçirməyə müvəffəq ola bilməmişdir. 1187-ci ildə Nişapur Xarəzmşah Təkiş tərəfindən tutulur. Sultanşahın ölümündən sonra Mərv də Xarəzmşahların tabeliyinə keçir. Təkiş buraya oğlu Ələddin Məhəmmədi vali təyin etmək istəsə də böyük oğlu Nəsirəddin Məlikşah geniş ov ərazilərinə malik olan Mərvi əldən vermək istəmir. Nəticədə Ələddin Məhəmməd Nişapur vilayətinin valisi təyin edilir.
Qardaşı ilə apardığı mübarizədən müvəffəqiyyətlə ayrılan Təkişin dövləti öz nüfuzunu bütün Şərqi İrana yaymışdı. Bu Təkişə Qərbi İranda gedən siyasi proseslərə müdaxilə etmək imkanı da yaratmışdı. Abbasi xəlifəsi Nəsir ilə İraq Səlcuq sultanı II Toğrul arasında baş verən ixtilaflardan istifadə edən Təkiş 1194-cü il 24 martda Rey ətrafında baş verən döyüşdə Toğrulu məğlub edərək öldürmüşdü. Beləliklə Həmədan da daxil olmaqla Əcəm İraqı və Səlcuqlara aid qalalar Xarəzmşahların əlinə keçir. Mənbələrdən də görünür ki, bu qalibiyyətdən sonra özünü sultan elan edən Xarəzmşah Təkiş öz adına buraxılan pullarda da “sultan”titulundan istifadə etmişdir. Xarəzm şahları içində də bu titulu ilk Əlaəddin Təkiş qəbul etmişdir. Özünü İrandakı müxəlif xanədanlıqların, atabəyliklərin hətta Gurlu hökmdarlarının da hamisi elan edən Xarəzmşah Təkiş bu vəsiləylə nəzəri də olsa bütün İran torpaqlarını öz imperiyası ətrafında birləşdirməyə müvəffəq olmuşdur. Xarəzmşahın İraq ərazisini birbaşa onun tabeliyinə verəciyini ümid edən xəlifə Nəsir li-dinillah Təkişin də digər Səlcuq sultanları kimi onu sadəcə “ruhani rəis” olaraq tanıdğını görüb Xarəzmşahlara qarşı müharibəyə başlayır. Lakin bu müharibədə məğlub olur. Xarəzmşah İsfahanın idarəsini Qutluq İnanca , Rey isə oğlu Yunus Xana tapşırıb, böyük əmirlərdən Mayacık da oğluna atabəy təyin edərək Xarəzmə qayıdır. Lakin səhhəti ilə əlaqədar problemlərlə bağlı Yunus xan Reyi tərk edir və idarə etmə birbaşa atabəy Mayacıkın əlinə keçir. Vəziyyətdən istfadə edən xəlifə öz ordusu ilə Rey üzərinə hücuma keçir. Bu hücumu dəf etməkdən ötrü köməyə gələn Qutluq İnanc Mayacık tərəfindən öldürülür. Bu səbəblə 1196-cı ildə üçüncü dəfə İraqa səfər edən Xarəzmşah Təkiş Bağdad ordusunu məğlub edir və Həmədanın idarəsini Atabəy Özbəyə, İsfahanı isə nəvəsi Ərbuza tapşırır. Bu zaman böyük oğlu Məlikşahın öldürüldüyü xəbərini eşidir. Buradakı qarışıqlıqlığa son verərək Xarəzmə qayıdır. 1198-ci ildə Xorasana hücuma keçən Təkiş burada atabəy Mayacık və tərəfdarlarını qətl edir. İsmaililərin əlindəki bir sıra qalaları da zəbt etdikdən sonra 1200-cü ildə Xarəzmə qaydır və iyul ayının 4-ü burada vəfat edir.
Həmçinin bax
İstinadlar
- Y.H. Baura görə "Təkis" adı Türkcə olub "savaşda vuran ər" anlamına gəlir. Bax: Bayur, Yusuf Hikmet, (1950), "Harizmşah Alâü’d-Din “Tekiş” ’in adı haqqında," Belleten, Cilt: 14 No: 56 say.589-95.
- Gürbüz, Meryem. Harezmşahlarda devlet teşkilatı, ekonomik ve kültürel hayat. İstanbul. 2005.
- Bünyadov, Ziya. Xarəzmşahlar- Anuştəqinilər dövləti. 1097-1231. Bakı. 2015.
- Taneri, Aydın. Xarəzmşahlar. Ankara: TVD yayınları. 1993.
wikipedia, oxu, kitab, kitabxana, axtar, tap, meqaleler, kitablar, oyrenmek, wiki, bilgi, tarix, tarixi, endir, indir, yukle, izlə, izle, mobil, telefon ucun, azeri, azəri, azerbaycanca, azərbaycanca, sayt, yüklə, pulsuz, pulsuz yüklə, haqqında, haqqinda, məlumat, melumat, mp3, video, mp4, 3gp, jpg, jpeg, gif, png, şəkil, muisiqi, mahnı, kino, film, kitab, oyun, oyunlar, android, ios, apple, samsung, iphone, pc, xiomi, xiaomi, redmi, honor, oppo, nokia, sonya, mi, web, computer, komputer
Elaeddin Tekis Xarezmsah tam adi Elaeddin Tekis Ela el Dunya ve Din Ebul Muzeffer d o 1200 1172 1200 cu iller erzinde Xarezmsahlar dovletinin hokmdari Elaeddin Tekisعلاء الدين تكشElaeddin Tekis meqberesiXarezmsahlar sultani1172 1200EvvelkiXarezmsah El ArslanSonrakiSultansah MahmudSexsi melumatlarDogum tarixi 1132Vefat tarixi 4 iyul 1200Vefat yeri XarezmFealiyyeti herbi lider d Atasi Xarezmsah El ArslanHeyat yoldaslari Turkan Xatun Inanc Xatun Fulana XatunUsaqlari Eleddin Mehemmed Taceddin Elisah Yunus xan Toqan Toqdu Meliksah sahzade Sah XatunAilesi Anustekinliler sulalesiDini sunni islam Vikianbarda elaqeli mediafayllarHeyatiSeltenetin esas varisi olan Tekis Nisapur seherinin kenarinda olurdu Kicik oglu Sultan Sah bu furseti qiymetlendirerek ozunu Xarezmsahlar Sultani ve Boyuk Xaqan elan etdi Atsizin boyuk oglu Tekis qardasinin hokmdarligini qebul etmedi ancaq birinci hereket etdiyine gore seltenet ordusunu arxasina alan Sultan Saha qarsi tekbasina mubarize aparmasi mumkun deyildi Qardasini taxtdan endirmek ucun qedim dusmenleri olan Qarakitaylardan komek istedi Xarezmsahlara qarsi dusmen munasibet besleyen Qarakitaylar elbette bu furseti deyerlendirmisdirler Qarakitaylarin yardim ucun gonderdikleri ordunun basina kecen Tekis Nisapura girerek qardasini taxtdan endirdi ve seltenet meqamina kecerek ozunu Sultan elan etdi Sultan Sah Qarakitay ordusuna qarsi dayana bilmemis ve seherden qacmaq mecburiyyetinde qalmisdir Bir ilden sonra tekrar seltenet mubarizesine girisen Sultan Sah Iraq Selcuqlarinin hokmdarinin vekili Ayaba ile razilasaraq tekrar Tekisi devirmek ucun Nisapura girdi Sultan Sahin bu sinagi muveffeqiyyetsizlikle neticelendi ve Ayaba doyusde olduruldu Sultan Sah ise seltenetden imtina ederek Dihistana qacdi 1174 Tekis qudretli ve guclu bir hakimiyyet yaratdi Hakimiyyeti dovrunde Xarezmsahlar dovleti nizami intizami ve teskilatlanmasiyla tam menada bir imperatorluq halina geldi Hakimiyyeti ele kecirmek ucun istifade etdiyi Qarakitaylarla munasibetlerini keserek mubarizeye girisdi Evveller verdikleri destek ucun Qarakitaylara vergi vermeyi qebul eden Tekis vergi almaq ucun gelen Qarakitay elcisini megrur ve ozunden razi reftarlarina qezeblenerek oldurmus ve belelikle Qarakitaylara aciqca muharibe elan etmisdir Qarakitaylar da Atsiz dovrunde yarimciq qoyduqlari Xarezm seferini tamamlamaq uzre Xarezmsah Dovletinin paytaxti Nisapura hucum etdiler Tekisin yaratmis oldugu yeni Xarezmsahlar ordusu evvelkinden cox daha guclu idi Coxsayli Qarakitay ordusu ile birbasa mubarizeye girisen Tekis bu mubarizede Qarakitaylara agir bir meglubiyyet yasadaraq uzun illerdir ki movcud olan Qarakitay tehlukesine qarsi ilk ehemiyyetli muveffeqiyyeti elde etmisdir Turk yurdlarini 150 il boyunca tehdid eden Qarakitaylarin qerbe irelileyisleri bu zeferle aradan qaldirilmis oldu Tekis ondan asililigini bildirmesine baxmayaraq qardasi Sultan Sahdan narahat olurdu Bu sebebe gore de fovqelade bir veziyyet olmadiqca Nisapuru terk etmirdi ve buna gore de strateji hucumlarda ordusunun basinda ola bilmirdi Sultan Sah 1187 ci ilde vefat etmis ve belelikle de seltenet tehlukesi ortadan qalxmisdir Tekis Xan da strateji olaraq daha rahat hereket ede bilecek veziyyete gelmisdi Artiq ordusunun basina daha rahat bir sekilde kece bilen Tekis Serqi Iran ve Xorasani hakimiyyeti altina alaraq serhedlerini genislendirmisdir Xarezmsahlarin genislenmesi Boyuk Selcuqlu Dovletinin davamcilarindan olan Iraq Selcuqlularinin Sultani II Togrul Xani narahat edirdi II Togrul Xan Iraq cografiyasinda guclenmis ve Islam Xelifesi hesab edilen Abbasi Sultaninin mudafiesini boynuna goturmusdu Elde etdiyi muveffeqiyyetlerle Xilafet movqeyinin siyasi selahiyyetlerini elinde saxlayan II Togrul Xan hakimiyyeti altindaki bolgelere dogru genislenmekde olan Xarezmsahlara qarsi mubarieye baslayaraq sexsen ordusunun basina kecib Xarezmsahlar ile doyuse baslamisdir Tekis Xan II Togrul xanin ordusunun sayina beraber olan bir quvve ile basladigi mubarizeni qazanaraq II Togrul Xani doyus meydaninda oldurmusdur Togrul beyin olumunden sonra Iraq Selcuqlulari yixilmis ve Boyuk Selcuq Dovletinin hakimiyyeti altindaki cografiyada varligini davam etdiren Iraq Selcuqlularinin hakimiyyeti altinda olan erazilerde Xarezmsahlar dovletinin serhedlerine daxil olmusdur 1194 Bu qelebeden sonra Xarezmsahlar tarixlerinin en genis serhedlerine cataraq Iraq Iran ve Xorasan bolgelerinde hakim hala gelmisdirler Tekis Xanda ozunu tekrar Selcuq Dovletinin xelefi olaraq elan ederek Bagdad xelifesininden seltenet mensuru Fermani aldi Texminen 100 ildir Xilafet movqeyinin qoruyuculugunu dasimis olan Selcuqlar son Selcuq dovleti olan Iraq Selcuqlarinin da yixilmasiyla qoruyucusuz qalmisdi Ozunu Selcuqlarin varisi elan eden Tekis bu vezifeye de sahiblenerek hem Bagdad da olan xelifenin hem de Abbasilerin qoruyuculugunu boynuna goturmusdur Bu vezifenin mesuliyyetinden dogaraq bolgede xilafetin muxalifi olan Ismaililer ile mubarize isine baslamisdir Ismaililer Xilafet hakimiyyetine etiraz ederek movcud xelifelerin hakimiyyetlerini redd edir ve usyanlar qaldirirdilar Getdikce guclenen bu usyan herekatinin mensublari bezi qalalari ele kecirerek Xilafet movqeyinin hakimiyyetini zeifledirdiler Tekis II Togrulun zamaninda hell edile bilinmeyen bu problemi hell ederek Ismaililerin ele kecirdiyi qalalari geri alaraq Ismaililik axinlarinin Xelife uzerindeki tezyiqini ortadan qaldirmisdi Tekis Xan xelifenin mudafiecisi vezifesini oz uzerine goturdukden sonra genislenme siyasetini yavaslatmis gucunu bu vezifeye cemlemis ve qalan omrunu Xilafet movqeyine xidmet ederek kecirmisdir 1200 ci ilde vefat edince yerine oglu Mehemmed kecdi Hakimiyyetinin ilk illeriQardasi Sultansahin qacmasindan sonra Xarezm taxtina 1173 cu ilin yanvar ayinin 10 da Elaeddin Tekis oturur O Xarezmsahlarin en qudretli hokmdarlarindan biri idi O dovletin Imperiyaya cevrilmesinde en muhum pay sahibi olmusdu O hele hakimiyyetinin ilk illerinde bir sira cetinliklerle uzlesir Bele ki qardasi Sultansah ve anasi Melike Turkan xatun Xorasan hakimi Melik Mueyyedi emin etmisdiler ki Xarezm xalqi ve butun ordu onlarin terefindedir ve onlarin yardimi ile Tekisi cox asanliqla meglub ede bilerler Bu sebeble Melik Mueyyed Xarezm uzerine hucuma kecir Sultan Tekis ise Xarezmin 20 fersexliyinde onlari gozleyirdi Bundan xeber tutan Melik Mueyyed esgerlerini colden kecirib cem halinda Xarezme salmaq isteyirdi Melik Mueyyedin ordusunun bir qismi Subarliya girer girmez Tekisin ordusu terefinden darmadagin edilir Esir dusen Melik Mueyyed oldurulur Bu meglubiyyetden sonra Sultansah ve anasi Dihistana qacirlar Lakin bura tezlikle Xarezmsah Tekis terefinden zebt olunur Bu hadiseden sonra esir dusen Melike Turkan xatun oldurur Sultan sah ise evvel Nisapura qacmali olur Burada o komek meqsedile Gur sultani Qiyassedinin sarayina siginir Daxili siyasetiXarezmsahlar dovleti Tekisin hakimiyyeti illerinde oz siyasi inkisafinin en yuksek zirvesine catir Hem Qarakitaylarla mubarizede hem de Xorasanin mudafiesi ucun Seyhun cayi etrafinda yasayan Qanqli Qipcaq tayfalarinin herbi desteyinden istifade etmek isteyen Tekis bu meqsedle onlarla nikah elaqeleri yaratmis ve dovlet idaresinde Qanqli Qipcaq emirlerine muhum vezifeler vermisdir Xarezmsahlar dovletinin imperiyaya cevrilmesiXarezmsahlarin Qarakitaylarla olan dostlugu da Xarezmsah Tekisin dovrunde pozulur Tekisi ozlerinden asili bir hokmdar kimi qebul eden Qarakitaylar oz elcilerini Xarezm sarayina gonderir Lakin ozune teqdim olunan vergi ve hediyyelerin qarsisinda elcinin tamahkarligi Xarezmsahi hiddetlendirir Ve elcini oldurtdurur Tebii ki Elaeddin Tekis bu emri vererken ozunu Qarakitaylarla muharibe aparacaq gucde hesab edirdi Veziyyetden xeber tutan Sultansah Qarakitaylarla birleserek quvvetli bir ordu ile Xarezme dogru ilerlemeye baslayir Lakin Xarezm ehalisinin Tekisden teref oldugunu basa dusen Qarakitay ordusu geri cekilmek qerarina gelir Buna baxmayaraq Sultansahin xahisi ile ordunun bir qismi Merv Serexs Tuz yaxinliginda duserge qurur Ilk evvel Oguz reislerinden Melik Dinari daha sonra ise Toqan sahi meglub edir Lakin Sultansah 1193 cu ile olumune qeder Nisapuru ele kecirmeye muveffeq ola bilmemisdir 1187 ci ilde Nisapur Xarezmsah Tekis terefinden tutulur Sultansahin olumunden sonra Merv de Xarezmsahlarin tabeliyine kecir Tekis buraya oglu Eleddin Mehemmedi vali teyin etmek istese de boyuk oglu Nesireddin Meliksah genis ov erazilerine malik olan Mervi elden vermek istemir Neticede Eleddin Mehemmed Nisapur vilayetinin valisi teyin edilir Qardasi ile apardigi mubarizeden muveffeqiyyetle ayrilan Tekisin dovleti oz nufuzunu butun Serqi Irana yaymisdi Bu Tekise Qerbi Iranda geden siyasi proseslere mudaxile etmek imkani da yaratmisdi Abbasi xelifesi Nesir ile Iraq Selcuq sultani II Togrul arasinda bas veren ixtilaflardan istifade eden Tekis 1194 cu il 24 martda Rey etrafinda bas veren doyusde Togrulu meglub ederek oldurmusdu Belelikle Hemedan da daxil olmaqla Ecem Iraqi ve Selcuqlara aid qalalar Xarezmsahlarin eline kecir Menbelerden de gorunur ki bu qalibiyyetden sonra ozunu sultan elan eden Xarezmsah Tekis oz adina buraxilan pullarda da sultan titulundan istifade etmisdir Xarezm sahlari icinde de bu titulu ilk Elaeddin Tekis qebul etmisdir Ozunu Irandaki muxelif xanedanliqlarin atabeyliklerin hetta Gurlu hokmdarlarinin da hamisi elan eden Xarezmsah Tekis bu vesileyle nezeri de olsa butun Iran torpaqlarini oz imperiyasi etrafinda birlesdirmeye muveffeq olmusdur Xarezmsahin Iraq erazisini birbasa onun tabeliyine vereciyini umid eden xelife Nesir li dinillah Tekisin de diger Selcuq sultanlari kimi onu sadece ruhani reis olaraq tanidgini gorub Xarezmsahlara qarsi muharibeye baslayir Lakin bu muharibede meglub olur Xarezmsah Isfahanin idaresini Qutluq Inanca Rey ise oglu Yunus Xana tapsirib boyuk emirlerden Mayacik da ogluna atabey teyin ederek Xarezme qayidir Lakin sehheti ile elaqedar problemlerle bagli Yunus xan Reyi terk edir ve idare etme birbasa atabey Mayacikin eline kecir Veziyyetden istfade eden xelife oz ordusu ile Rey uzerine hucuma kecir Bu hucumu def etmekden otru komeye gelen Qutluq Inanc Mayacik terefinden oldurulur Bu sebeble 1196 ci ilde ucuncu defe Iraqa sefer eden Xarezmsah Tekis Bagdad ordusunu meglub edir ve Hemedanin idaresini Atabey Ozbeye Isfahani ise nevesi Erbuza tapsirir Bu zaman boyuk oglu Meliksahin oldurulduyu xeberini esidir Buradaki qarisiqliqliga son vererek Xarezme qayidir 1198 ci ilde Xorasana hucuma kecen Tekis burada atabey Mayacik ve terefdarlarini qetl edir Ismaililerin elindeki bir sira qalalari da zebt etdikden sonra 1200 cu ilde Xarezme qaydir ve iyul ayinin 4 u burada vefat edir Hemcinin baxXarezmsahlar sulalesi Xarezmsahlar dovletiIstinadlarY H Baura gore Tekis adi Turkce olub savasda vuran er anlamina gelir Bax Bayur Yusuf Hikmet 1950 Harizmsah Alau d Din Tekis in adi haqqinda Belleten Cilt 14 No 56 say 589 95 Gurbuz Meryem Harezmsahlarda devlet teskilati ekonomik ve kulturel hayat Istanbul 2005 Bunyadov Ziya Xarezmsahlar Anusteqiniler dovleti 1097 1231 Baki 2015 Taneri Aydin Xarezmsahlar Ankara TVD yayinlari 1993